Ballabasket

Ord Wikipedia
Dirk Nowitzki sa prepara per in tir siglì
Ballabasket da dunnas (tir da trais puncts)

Ballabasket è in sport da balla che vegn per ordinari giugà en halla e tar il qual duas squadras emprovan da bittar la balla en il chanaster da l’adversari. Ils chanasters sa chattan en in’autezza da 3,05 meters da la vart graschla dal champ. Ina squadra consista da tschintg giugaders da champ e fin a set giugaders da reserva che pon vegnir stgamiads tenor giavisch. Mintga tutgada en il chanaster or dal gieu quinta tut tenor la distanza dus u trais puncts. In culp liber tutgà quinta in punct. I gudogna la squadra cun il pli aut dumber da puncts.

Il ballabasket ha il medi e pedagog canadais James Naismith inventà il 1891 sco sport da halla. Dapi il 1936 sa tracti d’ina disciplina olimpica. Oz è il ballabasket derasà en tut il mund ed è surtut en ils Stadis Unids, en China ed en l’Europa dal Sid in dals sports ils pli populars. Mintga quatter onns ha lieu in campiunadi mundial da ballabasket che vegn realisà da la Federaziun internaziunala da ballabasket FIBA.

Tenor indicaziuns da la FIBA giogan en tut il mund radund 450 milliuns umans ballabasket.[1] Ils atlets da ballabasket ch’han il pli grond success tutgan a nivel internaziunal tar ils sportists da professiun cun las pli autas pajas insumma.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

L’invenziun dal ballabasket[modifitgar | modifitgar il code]

James Naismith (a dretga) sco trenader da la squadra da l’Universitad da Kansas, 1899

Il ballabasket tutga tar ils paucs sports ch’èn vegnids inventads d’ina persuna singula. Il medi e pedagog canadais James Naismith ha sviluppà il sport da balla l’onn 1891 a Springfield (Massachusetts) sco sport da halla per ses students. Naismith aveva realisà che auters gieus da balla èn orientads fitg ferm al cumbat, perquai che quels sa splegan da tut temp sin il medem plaun (p.ex. l’American Football). El ha empruvà da sviluppar ina disciplina main cumbattanta cun in pli pitschen ristg da sa blessar per pudair occupar ils 18 students da la classa durant ils mais d’enviern. Perquai ha el spustà ils chanasters (englais baskets) en in’auter plaun, 1½ meters sur ils giugaders. Il pedel Pop Stabbins ha fermà da lez temp chanasters da persics vi da las emporas da la YMCA Training School a Springfield. L’autezza da 10 pes, ch’ins ha elegì lezza giada plitost per casualitad, correspunda a 3,05 meters ed è restada valaivla fin oz. Las ballas prendevan ins or dals chanasters cun agid d’in fist; pir il 1906 è vegnida introducida la rait dad oz ch’è averta giudim. Per evitar che aspectaturs possian influenzar davent da la galaria ils tirs sin ils chanasters, han ins montà davos mintga chanaster in’aissa.

La secretaria da scola Lyons ha gidà Naismith a concepir las 13 reglas da basa, las qualas èn sa mantegnidas fin oz quasi senza midadas. L’emprim gieu da ballabasket uffizial ha gì lieu ils 20 da schaner 1893 a Springfield. En ils dus mez temps vegniva savens be tutgà ina u duas giadas il chanaster; malgrà questa bassa quota da tutgadas (u da chanasters) è il ballabasket bainspert sa fatg valair en ils Stadis Unids.

Gia il proxim onn han ins introducì al Smith College il ballabasket da dunnas. Senda Berenson Abbott ha influenzà fermamain il ballabasket da quel temp cun midar las reglas sviluppadas da James Naismith ed adattar quellas a las dunnas. Ils 22 da mars 1893 ha gì lieu l’emprim gieu da ballabasket da las dunnas al Smith College. Senda Berenson ha sinaquai er publitgà in magazin spezialisà sin ballabasket da dunnas.[2]

Furmaziun da las emprimas squadras[modifitgar | modifitgar il code]

Ils proxims onns han ins l’emprim giugà cun ballas che sumegliavan las ballas da volley odiernas. Da quel temp valeva anc la regla ch’ina balla che sa tschentia ordaifer il champ tutgia al team che la cuntanschia sco emprim; perquai siglivan ils giugaders savens senza resguard dals aspectaturs en las retschas. Per che la balla na possia gnanc ir en l’out, han ins cumenzà a circumdar il champ da ballabasket cun ina saiv da giatter. Quant malempernaivel ch’igl era da giugar en questas chabgias, descriva Barney Sedran, in giugader dals New York Whirlwinds: «La gronda part da nus avevan trasor tagls ed il court era cuvert cun sang.»[3]

A l’entschatta dal 20avel tschientaner èn sa furmadas emprimas famusas squadras, las qualas èn pli tard vegnida recepidas en la Naismith Memorial Basketball Hall of Fame. Ils Buffalo Germans tutgavan tar las meglras squadras al YMCA. L’onn 1904 han ils Germans preschentà il nov sport als Exhibition Games a chaschun dals III. Gieus olimpics a St. Louis. Igl è dispità, schebain ballabasket valeva da quel temp sco concurrenza olimpica uffiziala. En mintga cas n’han giugà lezza giada naginas squadras naziunalas; quai dueva pir esser il cas il 1936 a Berlin. Sper ils Germans èn stads en la segunda decada dal 20avel tschientaner surtut ils Original Celtics ina squadra cun gronda influenza. Daspera èn sa fatgas valair squadras sco ils New York Renaissance u ils Cleveland Rosenblums. L’onn 1925 han ins fundà l’American Basketball League (ABL), la quala ha introducì intginas innovaziuns. La giatrera è svanida ed è vegnida remplazzada tras sugas. Ultra da quai han ins introducì uffizialmain l’aissa davos ils chanasters.

Ballabasket als colleges americans[modifitgar | modifitgar il code]

Gieu tranter duas squadras universitaras

Gia baud suenter l’invenziun dal ballabasket l’onn 1891 ha quest sport pudì sa far valair als colleges ed a las universitads en ils Stadis Unids. L’emprim gieu da ballabasket tranter duas squadras da college ha gì lieu ils 8 d’avrigl 1893 a Beaver Falls en Pennsylvania. Il Geneva College ha gudagnà lezza giada cunter il New Brighton YMCA. Ils emprims gieus da ballabasket avevan lieu cun mintgamai set u nov giugaders per squadra. Ils 18 da schaner 1896 è vegnì giugà l’emprima giada tenor il sistem actual cun be tschintg giugaders e quai a Iowa City, nua che l’University of Chicago ha gudagnà cunter l’University of Iowa.

Ils proxims onns e decennis è il nov sport daventà popular en ils Stadis Unids surtut en furma e grazia al ballabasket ch’è vegnì giugà als colleges ed a las universitads. Er per il svilup organisatoric dal ballabasket è quai stà decisiv (p.ex. fundaziun da la National Collegiate Athletic Association il 1906).

Cumbain che la tradiziun dal ballabasket als colleges ed a las universitads cuntinuescha, era quel daventà suenter la Segunda Guerra mundiala adina main credibel sco sport da squadras professiunalas (t.a. scandals da manipulaziun e da transfers). Quai ha la finala fullà via a la fundaziun da la NBA.

Fundaziun da la NBA[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 6 da matg 1946 è vegnida fundada la Basketball Association of America (BAA). L’onn 1949 han ins fusiunà questa liga cun la National Basketball League (NBL) a la National Basketball Association (NBA). Famus giugaders dals onns 1940 èn stads Bob Davies e George Mikan. Ed en ils onns 1950 ha l’impressari american Fred Zollner (sco possessur dals Fort Wayne Pistons, pli tard: Detroit Pistons) influenzà il sport sco nagin auter. El ha sustegnì la BAA e la NBA finanzialmain ed ha gidà a sviluppar vinavant las reglas dal ballabasket.

Derasaziun internaziunala[modifitgar | modifitgar il code]

A l’entschatta dal 20avel tschientaner ha il ballabasket cumenzà a sa derasar er ordaifer ils Stadis Unids. Gia il 1893 ha gì lieu a Paris l’emprim gieu sin terren franzos. L’onn 1902 èn las reglas cumpigliadas da James Naismith vegnidas translatadas en tudestg. Quatter onns pli tard han ins introducì il ballabasket en l’Italia. Il 1916 èn tranter auter suandads la Bulgaria ed il 1917 l’Albania e la Grezia.

L’onn 1923 ha gì lieu en l’Uniun sovietica l’emprim campiunadi naziunal dals umens. En il decurs dals onns 1920 è la popularitad da quest sport da balla creschida cuntinuadamain. L’onn 1930 han ins organisà l’emprim campiunadi continental dals umens en l’America dal Sid, en rom dal qual Uruguai ha gudagnà cunter l’Argentinia. In impurtant pass per l’acceptanza internaziunala da quest sport è medemamain vegnì fatg il 1930 cur ch’il Comité olimpic internaziunal ha acceptà il ballabasket sco disciplina olimpica. Il 1932 han otg federaziuns naziunalas fundà a Genevra la Federaziun mundiala da ballabasket FIBB (dal 1935 fin il 1986 Fédération Internationale de Basketball Amateur, FIBA). Quella controllescha ils campiunadis internaziunals ed il turnier olimpic e relascha las reglas internaziunalas. Il 1958 ha la FIBA introducì il campiunadi europeic da las squadras victuras dals singuls pajais (il 1959 er da las dunnas).

Dals gieus olimpics dal 1936 a Berlin ha fatg part l’emprima giada uffizialmain in turnier da ballabasket. Gudagnà quel ha la squadra naziunala americana cunter il Canada. L’onn 1950 ha gì lieu l’emprim campiunadi mundial dals umens. A Buenos Aires, davant il public indigen, ha l’Argentinia gudagnà il final cunter ils Stadis Unids. Trais onns pli tard han ins er manà tras a Santiago de Chile l’emprim campiunadi mundial da las dunnas. Qua ha il team dals Stadis Unids gudagnà cunter il pajais ospitant. Dapi il 1976 (Montreal) fa er il ballabasket da dunnas part dals gieus olimpics.

In grond pass en la percepziun mundiala dal ballabasket è succedì l’onn 1992, cur che giugaders professiunals èn vegnids admess l’emprima giada als gieus olimpics a Barcelona e la squadra naziunala americana ha fatg furori. Ils proxims onns è la preschientscha dal ballabasket en las medias creschida cuntinuadamain. Impurtants giugaders sco Michael Jordan han represchentà il sport en enconuschentas campagnas da reclama e sin ils frontispizis da numerus magazins.

Situaziun odierna[modifitgar | modifitgar il code]

Ozendi è il ballabasket derasà en blers pajais en tut las parts dal mund. La gronda part dals pajais europeics disponan d’in’atgna liga da ballabasket. Fitg popular è il sport, sper l’America dal Nord, surtut en numerus stadis europeics (p.ex. Spagna, ils stadis baltics, sin il Balcan u en Grezia) ed en l’America dal Sid (p.ex. Brasilia ed Argentinia).

Equipament[modifitgar | modifitgar il code]

Balla[modifitgar | modifitgar il code]

Balla-basket

Ils emprims dus onns han ins giugà cun ballas che regordan a las ballas da volley dad oz. Dal 1894 fin en ils onns 1940 èn stadas en diever ballas liadas. Tar quellas era gia visibla la ‹tipica› furma da las lingias da la balla. Ozendi vegn giugà cun ballas che consistan da material sintetic ubain da tgirom e fil da nilon.

Tar cumbats dad umens ha la balla uffiziala ina circumferenza da 749 fin 780 millimeters (grondezza 7) ed in pais da 567 fin 650 grams. En las ligas da dunnas vegn savens giugà cun ballas d’ina circumferenza da 724 fin 737 millimeters (grondezza 6) e d’in pais da 510 fin 567 grams.

Vestgadira[modifitgar | modifitgar il code]

En l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner purtavan ils giugaders tricots da launa e chautschas da taila. Ultra da quai eri obligatoric da proteger durant ils gieus las stgainas, ils schanugls ed ils cumbels. Quai surtut pervi da la dira moda da giugar ed il nausch stadi da las arenas. Ils onns 1960 è la vestgadira dals giugaders alura sa midada vaira ferm. Ils tricots èn daventads pli confortabels e libers e las chautschas da taila han ins remplazzà tras shorts cumadaivels.

Er ils chalzers da ballabasket han fatg in grond svilup. L’emprim purtavan ils giugaders chalzers da tgirom malpratics. Ils onns 1980 han producents d’artitgels da sport sco Nike, Adidas, Puma u Converse alura fatg contracts cun singuls stars ed accelerà il svilup da chalzers adattads spezialmain als basegns dal ballabasket.

Princip dal gieu[modifitgar | modifitgar il code]

La finamira dal gieu è da dumagnar la balla cun driblar u cun giugar pass en la vart adversaria dal champ e da la bittar là en il chanaster dals adversaris.[4] La balla sto crudar da surengiu tras il chanaster ch’è montà en in’autezza da 3,05 meters. Per cuntanscher quest intent po la balla er vegnir bittada l’emprim cunter l’aissa ch’è fixada davos il chanaster. In tir sin il chanaster che reussescha porta a la squadra ch’attatga per ordinari dus puncts, ina bittada libra in punct. Po la balla vegnir bittada cun success da davos la lingia da trais puncts, dat quai trais puncts. Gudagnà il gieu ha la squadra ch’ha cuntanschì suenter la fin dal temp da giugar dapli puncts che la squadra adversaria. En cas da pari vegn giugà ina prolungaziun da tschintg minutas. Quai vegn repetì fin ch’il victur è enconuschent.

Champ[modifitgar | modifitgar il code]

Gieus da ballabasket vegnan adina giugads sin in champ rectangular cun ina surfatscha dira. Per ils turniers uffizials da la FIBA sto il champ mesirar 28 meters sin 15 meters. Quel vegn sutdividì cun agid da divers rudels, lingias e zonas ch’han in’atgna funcziun. Qua ils pli impurtants:

Impurtants terms dal champ da ballabasket
  • Las lingias lateralas e lingias finalas (numnadas lingia da basa u lingia da fund) cunfineschan il champ. Tutga la balla ina da questas lingias u il sectur ordaifer, è ella or dal gieu (er: en l’out). Il medem vala sch’il giugader che tegna u tutga la balla è cun ina part dal corp sin la lingia u ordaifer.
  • La lingia centrala parta il champ en duas mesadads tuttina grondas. En quel mument che la squadra ch’è en possess da la balla ha giugà quella en la mesadad d’attatga, vegn la lingia centrala tractada sco ina lingia exteriura: Vul dir: La balla na dastga betg pli vegnir giugada enavos en l’atgna mesadad.
  • Enturn il punct central da la lingia centrala è marcà, cun in radius da 1,80 meters, il rudè central. Quel serva a l’entschatta d’in gieu ad exequir la balla siglida.
  • Sut ils chanasters è marcà in rectangul, l’uschenumnada zona. La zona inditgescha tranter auter che giugaders da la squadra ch’attatga na dastgan betg sa tegnair qua nuninterruttamain pli ditg che 3 secundas.
  • A quest rectangul suonda in mez rudè; ensemen cun la lingia communabla cun la zona (l’uschenumnada lingia da culp liber) serva quel ad exequir ils culps libers.
  • L’uschenumnada lingia da trais puncts furma in grond mez rudè (radius davent dal chanaster: 6,75 m), cun varts in pau pli planivas, situà ordaifer la zona. Quel inditgescha la distanza davent da la quala ina bittada sin il chanaster che reussescha vegn valitada cun trais puncts.
  • Il mez rudè da no charging sutvart il chanaster marchescha il sectur, entaifer il qual fouls da la categoria stumplar/stuschar (charging) da vart d’in giugader ch’attatga na vegnan betg sancziunads.

Squadras[modifitgar | modifitgar il code]

Sin il champ sa chattan duas squadras cun mintgamai tschintg giugaders da champ. La furmaziun da partenza d’ina squadra vegn er numnada starting five. Quai na ston betg exnum esser ils pli ferms giugaders d’in team. Igl è però absolutamain necessari da disponer d’in banc cun avunda giugaders ferms ed equilibrads. Savens sa tracti tar quels che spetgan sin il banc da giugaders rutinads u da tals che pon surpigliar en situaziuns criticas ina rolla speziala e procurar uschia en il gieu per ils impuls ch’èn gist dumandads (bittadas da trais puncts, in gieu svelt, segirar la balla, incumbensas da defensiun spezialas e.a.). Giugaders pon vegnir midads tantas giadas sco ch’ins vul. Ina midada è pussaivla durant mintga interrupziun dal gieu.

Posiziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Las posiziuns en survista

A l’entschatta differenziavan ins entaifer ils giugaders tranter attatgaders (forwards) e defensurs (guards). En rom da l’ulteriur svilup dal gieu (novas reglas, popularitad creschenta) èn sa sviluppadas per mintgin dals tschintg giugaders incumbensas spezialas.

La furmaziun da partenza dals tschintg giugader da champs activs sa cumpona per ordinari d’in giugader fitg grond, il center, da dus forwards e da dus guards. Igl èn però er pussaivlas differentas autras variaziuns, p.ex. trais guards (l’uschenumnà small ball, damai ch’i sa tracta tar ils guards per il pli dals giugaders ils pli pitschens) u il gieu cun dus centers.

Il center agescha per ordinari en la zona. El ha da procurar per uschè blers rebounds sco pussaivel. Ils guards vegnan sutdividids en shooting guard e point guard. Il shooting guard è spezialisà sin bittadas a distanza (bittadas a trais puncts), entant ch’il point guard figurescha sco playmaker e decida co che sia squadra vul avanzar cun la balla.

Ils forwards (giugaders en posiziun d’ala) vegnan medemamain sutdividids en duas ulteriuras posiziuns: small forward e power forward. Il num e la gronda differenza tranter questas duas posiziuns sa referescha a la grondezza dals giugaders. Tar omadus forwards sa tracti da giugaders d’attatga ch’ageschan sco il center en la zona ed emprovan da far uschè bleras battidas sco pussaivel davent dal spazi d’attatga.

Las posiziuns vegnan numeradas davent dal pitschen fin il grond giugader, da #1 (point guard) fin #5 (center).

Arbiters[modifitgar | modifitgar il code]

In gieu vegn da princip manà da dus arbiters. En la NBA, la NCAA e bleras autras ligas naziunalas pli autas ed internaziunalas èn però en funcziun trais arbiters. Tut ils arbiters han ils medems dretgs; els disponan sulettamain da differents secturs d’observaziun e da differentas responsabladads, roteschan però permanentamain. Decisiva è la posiziun da la balla sin il champ. Tar la tecnica da dus arbiters sa chatta in dad els en posiziun davant. Sia posiziun è davos la lingia da basa da la squadra che defenda. Ses collega occupa ina posiziun davos l’attatga, ca. en ina distanza da trais meters da la balla. El sto sa trategnair en il sectur davent da la lingia laterala sanestra fin ca. la mesadad dal champ.

Durada dal temp da giugar[modifitgar | modifitgar il code]

In gieu da ballabasket sa cumpona per ordinari da quarts. En las associaziuns che tutgan tar la FIBA ha mintga quart ina durada da 10 minutas. En la NBA vegnan giugadas 12 minutas per quart. En cas da pari a la fin da l’ultim quart, vegn mintgamai prolungà per tschintg minutas (overtime), fin ch’ina squadra è victura. Oriundamain giugav’ins duas mesadads da mintgamai ventg minutas. La nova durada dal temp da giugar è in’adattaziun a la NBA, en la quala vegn gia giugà dapi daditg quatter quarts. L’excepziun furma la liga da college americana NCAA, en la quala ins gioga vinavant duas mesadads. Cuntrari a p.ex. il ballape quinta qua be il temp da giugar per propi. En cas d’interrupziuns dal gieu (p.ex. tar fouls u ballas lateralas) vegn il temp franà uschespert che l’arbiter interrumpa il gieu. La durada effectiva d’in gieu munta uschia per ordinari a 80 fin 100 minutas. Suenter mintga quart e mintga prolungaziun datti ina pausa da duas minutas; la pausa suenter la mesadad dal gieu dura quindesch minutas (FIBA).

Puncts[modifitgar | modifitgar il code]

Ina bittada reussida maina per ordinari a dus puncts. Sa chatta il giugader che bitta la balla però davos la lingia da trais puncts, obtegna sia squadra trais puncts. La lingia da trais puncts sa chatta en ina distanza da 6,75 meters davent dal punct central dal chanasters (NBA: 7,24 meters).

En cas d’in foul durant in’emprova da bittar sin il chanaster, survegn il giugader ch’è vegnì impedì il medem dumber da bittadas libras sco quai ch’el avess pudì far puncts en cas che la bittada fiss reussida. La bittada libra ha lieu davent da la lingia da culp liber che maina en ina distanza da 5,80 meters parallel tar la lingia da fund. In culp liber reussì quinta adina in punct. Vegn in giugader impedì durant sajettar ina balla e quella sa tschenta, malgrà il foul, en il chanaster, vegnan quests puncts quintads a moda regulara ed il giugader survegn ultra da quai la chaschun da far in ulteriur culp liber. Uschia ha el la pussaivladad da cuntanscher en tut 3 (resp. 4) puncts.

Attatga[modifitgar | modifitgar il code]

LeBron James che vala sco in dals megliers giugaders da ballabasket insumma (2018)

En l’attatga existan diversas variantas. Savens vegnan giugads uschenumnads sistems. Tar quels sa tracti da cumbinaziuns che las squadras exerciteschan ordavant ed entaifer las qualas mintga attatgader ha in’incumbensa specifica. La finamira è da pussibilitar ad in giugader da sa metter en posiziun da pudair sajettar libramain.

La squadra ch’attatga po per exempel empruvar da carmalar blers defensurs sin ina vart per dar liber ad in giugader da l’autra vart il champ da tir.

L’attatgader che na maina betg gist sez la balla po empruvar da sa tegnair lunsch davent dal giugader ch’è en possess da la balla. Uschia lia el in defensur a sia persuna e pussibilitescha a ses congiugader d’avanzar cun la balla en ina situaziun 1 cunter 1.

In’autra pussaivladad è l’uschenumnada «isolaziun»: Il giugader cun la balla dat il segn e tut ses congiugaders stauschan ils giugaders ch’als cuvran vers las lingias lateralas. Uschia sto il giugader ch’avanza cun la balla vers il chanaster sulettamain tegnair en egl ses adversari direct.

Defensiun[modifitgar | modifitgar il code]

Tar la defensiun fan ins da princip la differenza tranter la defensiun che sa referescha ad ina zona e la defensiun che sa referescha ad in adversari. D’attribuir a mintga defensur ina tscherta zona (p.ex. davant dretg) maina ad in center fitg cumpact. Per l’adversari daventi perquai grev da far puncts en vischinanza dal chanaster. Il dischavantatg è che tratgas da distanza na sa laschan betg defender uschè bain. Ultra da quai po l’adversari empruvar da stgaffir d’ina vart sapientivamain ina superiuradad numerica.

Tar la defensiun che sa referescha al singul adversari è attribuì a mintga attatgader in defensur. Uschia èsi pli grev da vulair sajettar libramain davent da las varts lateralas. Percunter n’è il center betg plain defensurs, quai ch’avra tut tenor pussaivladads d’avanzar entamez il champ vers il chanaster.

La finala datti er furmas maschadadas, las qualas vegnan però pratitgadas plitost darar. Uschia pudess ins per exempel attribuir a quatter giugaders singulas zonas, entant ch’il tschintgavel gioga um cunter um. Questa cumbinaziun vegn savens pratitgada sche l’adversari dispona d’in singul giugader fitg ferm.

Terminologia[modifitgar | modifitgar il code]

  • Assist: Pass ad in giugader che vegn da bittar questa balla cun success en il chanaster; il dumber d’assists da mintga giugader vegn nudà en statisticas.
  • Crossover: Moviment da driblar che cumenza a medem temp cun in pass cruschà ed ina midada da maun.
  • Double-double: In giugader ha a la fin d’in gieu en duas categorias che vegnan nudadas en la statistica (p.ex. assists e rebounds) ina valur da duas cifras.
  • Triple-double: In giugader ha a la fin d’in gieu en trais categorias statisticas (p.ex. assists, rebounds e puncts) ina valur da duas cifras.
  • Dunking: Sch’in giugader chatscha la balla cun in maun u cun dus mauns da surengiu tras il rintg. En la NBA han ins introducì il Slam Dunk Contest, a chaschun dal qual giugaders tschernids chatschan la balla a moda artistica en il chanaster.
  • Lay up: La balla na vegn betg bittada or d’ina tscherta distanza en il chanaster, mabain messa en quel dal giugader che siglia ad aut.
  • Rebound: D’in rebound discurr’ins sch’ina balla che vegn rebattida vegn tschiffada d’in defensur (rebound defensiv) u attatgader (rebound offensiv); il dumber da rebounds vegn nudà en statisticas.
  • Steal: Prenda in giugader davent a ses adversari la balla, vegn quai numnà steal.
  • Turnover: Perdita da la balla da tut gener, p.ex. tar in sbagl da pass u pass fallà.
  • Gieu da 3 puncts: Sch’in giugader cunter il qual vegn fatg in foul vegn tuttina da bittar la balla en il chanaster e reussescha er anc tar il culp liber, discurr’ins d’in gieu da 3 puncts (dus puncts per il chanaster + in punct per il culp liber).
  • Gieu da 4 puncts: La medema situaziun sco tar il gieu da 3 puncts, ma davos la lingia da trais puncts (trais puncts per il chanaster + in punct per il culp liber).
  • Playmaker: Il point guard d’ina squadra vegn designà sco playmaker, vul dir sco il giugader che metta ad ir las attatgas.
  • Zona: Il sectur marcà che sa chatta directamain sut il chanaster e che tanscha fin la lingia da culp liber. La zona vegn per part er numnada paint u key.
  • Fast break: In’attatga andetga, sumegliant a la cunterattatga tar il ballamaun. Tar il fast break vegn empruvà d’avanzar svelt cun la balla e da bittar quella uschè spert sco pussaivel sin il chanaster.

Reglas da gieu[modifitgar | modifitgar il code]

Balla siglida[modifitgar | modifitgar il code]

Balla siglida al cumenzament dal gieu

Tenor las reglas da la FIBA cumenza mintga gieu cun ina balla siglida. Da quella resulta tge squadra ch’è en possess da la balla. Per quest intent bitta l’arbiter, stond en il rudè central tranter dus giugaders adversaris, ad aut la balla; apaina che quella croda, emprovan ils dus giugaders da la sajettar ad in congiugader. Ils quarts che suondan alternescha sinaquai il possess da la balla; quai inditgeschan ils gidanters dals arbiters mintgamai cun ina frizza.

En la NBA vegn er fatg diever d’ina balla siglida en autras situaziuns dal gieu, per exempel suenter in foul dubel cun culps libers u en general sch’il possess da la balla n’è betg cler. La balla siglida na vegn alura betg fatga en il rudè central, mabain en il rudè che sa chatta il pli damanaivel da l’ultima situaziun da gieu.

Fouls[modifitgar | modifitgar il code]

Ins fa la differenza tranter fouls persunals, tecnics, nunsportivs e disqualifitgants. Fouls tecnics vegnan pronunziads en cas da sbagls tecnics, administrativs u da mancanza da disciplina da vart dals giugaders e dals trenaders. Fouls nunsportivs vegnan pronunziads sch’il contact tranter dus giugaders è fitg dir u sch’in giugader n’ha nagina schanza da giugar la balla ed i vegn tar in contact. Fouls disqualifitgants suondan ad in cumportament fitg nunsportiv (ingiurias, violenza etc.).

Il defensur fa in foul sch’el tegna, blochescha, stauscha u impedescha en in’autra moda il moviment da l’adversari. In tschert stuschar e strair è – cun mesira – lubì sche l’attatgader che vegn defendì n’è betg gist sez en possess da la balla. Cas cuntrari èn las pussaivladads dal defensur restrenschidas; el na dastga en mintga cas betg impedir l’attatgader cun ils pes u la bratscha, ma po empruvar da sa postar cun ses corp uschia che l’attatgader è sfurzà da midar direcziun u sto forza schizunt currer enavos en tschertga d’ina meglra posiziun d’attatga.

L’attatgader ch’è en possess da la balla fa in foul sch’el vegn en contact cun in defensur che sa chatta en ina posiziun da defensiun lubida en tala moda ch’i resulta da quai in avantatg betg fair a favur da l’attatgader (uschenumnà foul offensiv). Tipics fouls offensivs èn contacts betg lubids cun ils cumbels, stuschar davent l’adversari cun il bratsch sut ubain sche l’attatgader curra cun il givè ordavant cunter l’adversari. Er dal cumportament d’attatgaders senza balla pon resultar fouls. Ina differenza tar in foul d’in defensur è percunter ch’il foul da vart da la squadra che sa chatta en possess da la balla na maina betg ad in culp liber (excepziun: foul offensiv nunsportiv).

Suenter in foul disqualifitgant u dus fouls nunsportivs è il giugader exclus dal gieu. Il medem vala per tschintg fouls persunals u tecnics (NBA: sis fouls). Da resguardar è ch’i sa tracta da chastis persunals. Vi dal dumber da giugaders sin il champ na sa mida nagut.

Surpassaments da temp[modifitgar | modifitgar il code]

Regla da 24 secundas: Mintga attatga dastga durar maximalmain 24 secundas (excepziun: als colleges americans valan 35 secundas, quai che maina a damain puncts per gieu). L’ura cumenza a dumbrar da nov suenter che la balla ha tutgà il rintg, suenter in foul da vart da la squadra che defenda ubain sche la balla mida d’in giugader a l’auter (pass, steal etc.). Sco particularitad che po manar a scenas spectacularas vala il fatg ch’in chanaster quinta sch’il giugader ha bittà la balla avant ch’il temp a disposiziun è spirà. I po pia tuttavia esser ch’il signal da 24 secundas resuna durant che la balla è anc en l’aria.

L’arbiter inditgescha in foul

Regla da 8 secundas: Survegn ina squadra la balla u hai dà ina remessa, alura sto quella dumagnar la balla entaifer 8 secundas en la mesadad adversaria. Na reussescha quai betg, datti ina remessa per l’adversari davent da la lingia centrala.

Regla da 3 secundas: Durant in’attatga na dastgan ils giugaders da la squadra ch’attatga betg sa trategnair senz’interrupziun pli ditg che trais secundas en la zona da culp liber da l’adversari, e quai independentamain sch’il giugader respectiv è en possess da la balla u betg. Las trais secundas na vegnan però betg mesiradas cun l’ura, mabain (sco las 8 secundas) quintadas ‹en il chau› u tenor sentiment. En las ligas superiuras vegnan giugaders che n’èn betg en possess da la balla darar punids pervi da questa regla.

Regla da 5 secundas: Il giugader ch’exequescha la remessa dastga tegnair la balla maximalmain tschintg secundas. Er en il gieu sto mintga giugader far suenter tschintg secundas in tir sin il chanaster, cumenzar a driblar u passar la balla ad in auter giugader. Vegn ina da questas reglas surpassadas, datti per la squadra adversaria ina remessa davent da la proxima lingia laterala.

Balla laterala[modifitgar | modifitgar il code]

Tutga la balla u il giugader cun la balla la lingia exteriura dal champ u la zona ordaifer quella, è quai in out u ina balla laterala. Siglia il giugader però ad aut anc en il champ e reusseschi ad el da bittar enavos la balla en il gieu avant ch’el sa tschenta en l’out, cuntinuescha il gieu senza interrupziun.

Gieu da return[modifitgar | modifitgar il code]

Durant in’attatga na dastga la balla vegnir sajettada da nagin giugader da lezza squadra da la mesadad adversaria en l’atgna mesadad dal champ. Succeda quai tuttina, è quai ina cuntravenziun cunter las reglas, in uschenumnà gieu da return (englais backcourt violation). Sco gieu da return vala mintga moviment da la balla che surpassa la lingia centrala (pass u driblar). En cas d’ina cuntravenziun suonda ina remessa per la squadra adversaria nà da la lingia laterala.

Sbagl da pass[modifitgar | modifitgar il code]

Il giugader che maina la balla sto driblar (rebatter la balla giun plaun) sch’el vul sa muventar. Na fa el betg quai, vegn decidì sin sbagl da pass e l’adversari survegn ina remessa davent da la lingia laterala. Tenor las reglas da la FIBA sto l’emprim vegnir driblà, las reglas da la NBA lubeschan da far l’emprim il pass e da driblar pir lura.

Suenter ch’il giugader ha smess da driblar e sa chatta anc en moviment, vul dir è anc londervi da currer, dastga el avair anc duas giadas contact giun plaun cun ils pes avant ch’el passa u tira sin il chanaster. Per far il pass u il tir dastga la chomma stabla danovamain vegnir auzada, ma betg tutgar il fund avant che la balla è or da maun.

Dribbling dubel[modifitgar | modifitgar il code]

Uschè spert ch’in attatgader ha prendì en maun la balla suenter il dribbling, na dastga el betg danovamain cumenzar a driblar. Fa el tuttina quai, discurr’ins d’in dribbling dubel. En quest cas ha la squadra adversaria il dretg da far ina remessa davent da la lingia laterala.

Goaltending[modifitgar | modifitgar il code]

Be en la fasa da sgol verda dastga la balla vegnir bloccada, uschiglio fissi goaltending

Ina balla che vegn bittada da l’adversari en direcziun dal chanaster dastga be vegnir tschiffada u bloccada uschè ditg che quella sa mova ensi. Ha la balla gia cuntanschì il punct da culminaziun dal sgol u sa chatta gia en descensiun sur il nivel dal rintg, sto la balla l’emprim tutgar il chanaster avant che quella po puspè vegnir giugada libramain. A l’entschatta n’existiva questa regla betg e giugaders fitg gronds han cumenzà a sa postar sut l’agen chanaster per rebatter tut ils tirs. Er suenter ch’ina balla ha tutgà l’aissa na dastga ella – independentamain sch’ella sa mova ensi u engiu – betg vegnir tutgada danor sch’igl è evident ch’ella na po betg sa tschentar en il chanaster. La consequenza da goaltending è che l’emprova da far in chanaster vegn quintada sco sche la squadra ch’attatga avess er effectivamain pudì far in chanaster.

Gieu cun il pe[modifitgar | modifitgar il code]

Sco gieu cun il pe designeschan ins in contact intenziunà dal pe, da la schanuglia u da la chomma cun la balla. Fa in giugader da la squadra che defenda in gieu cun il pe, vegn l’ura – tut tenor nua ch’ils giugaders sa chattan e quant temp ch’è gia spirà – messa sin 14 u sin 24 secundas (resp. giugà vinavant cun il temp a disposiziun sch’igl èn spiradas main che 10 secundas). Fa percunter in giugader da la squadra ch’attatga in gieu cun il pe, survegn la squadra adversaria la balla e las 24 secundas cumplainas d’ina nova attatga.

Associaziuns e ligas[modifitgar | modifitgar il code]

L’Associaziun internaziunala da ballabasket è vegnida fundada ils 18 da zercladur 1932 a Genevra sut il num Fédération Internationale de Basketball Amateur, FIBA. Ils stadis fundaturs èn stads: Argentinia, Grezia, Italia, Lettonia, Portugal, Rumenia, Svizra e Tschecoslovachia; dapi il 2002 ha la FIBA er sia sedia a Genevra.

Dus onns avant, pia il 1930, era il ballabasket vegnì renconuschì uffizialmain dal Comité olimpic internaziunal. Dapi l’onn 1950 vegn realisà mintga quatter onns in campiunadi da la FIBA (dapi il 1953 er da dunnas).

L’onn 1989 ha l’Associaziun internaziunala da ballabasket decidì d’er laschar sa participar giugaders professiunals a campiunadis. Dapi lura represchentan giugaders internaziunals sco Dwyane Wade u Tim Duncan lur squadra naziunala als gieus olimpics.

La liga da profis la pli populara en tut il mund è la National Basketball Association, NBA en ils Stadis Unids. 30 squadras or da sis divisiuns (Atlantic, Central, Southeast, Northwest, Pacific, Southwest) sa mesiran en la stagiun ordinaria ed emprovan da cuntanscher ils playoffs. En ils playoffs giogan mintgamai las otg meglras squadras da la Western e da la Eastern Conference ina cunter l’autra tenor in sistem da k.-o.

Variantas[modifitgar | modifitgar il code]

Igl èn enconuschentas diversas variantas ed adattaziuns dal ballabasket sco ballachanaster, netball, ballabasket en l’aua, slamball e.a.

Er tar l’uschenumnà streetball, ch’è daventà dapi ils onns 1990 pli e pli popular sco sport da temp liber, sa tracti d’in’adattaziun dal ballabasket. Cuntrari al ballabasket vegn per ordinari giugà qua al liber, trais cunter trais e be sin in chanaster. Er las reglas sa differenzieschan dal ballabasket ‹normal›. Pervi dal dumber da giugaders pli pitschen giascha l’accent qua surtut sin il cumbat da dus e tras quai er sin las abilitads tecnicas (che vegnan savens messas en scena cun elements da show e cun giugar la balla a moda artistica).

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. FIBA: Presentation: Quick facts, consultà ils 25 da fanadur 2010.
  2. From Berenson to Bolton, women’s hoops has been rising for 100 years; history of women’s basketball.
  3. Citat da Barney Sedran en: John Hareas: 100 Jahre Basketball, Bielefeld 2005, p. 19.
  4. Areguard il princip dal gieu e las reglas cf. er: chattà.ch: Ballabasket e streetball. Tutgar il chanaster sco ils gronds stars. En: La Quotidiana (La preschentaziun da l’emna), 28 d’october 2011, p. 2.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Peter Kränzle, Margit Brinke: Basketball Basics. Stuttgart 2000, ISBN 3-613-50359-X.
  • Robert W. Peterson: Cages to Jump Shots: Pro Basketball’s Early Years. Omaha 2002, ISBN 0-8032-8772-0.
  • John Hareas: 100 Jahre Basketball. Delius Klasing Verlag, Bielefeld 2005, ISBN 3-7688-1670-2.
  • Michael Schrittwieser, Egon Theiner: Basketball. Alles über Technik, Taktik und Training. BLV, Minca 2004, ISBN 3-405-16727-2.
  • Markus Alexander: Die Geschichte des Basketballs von den Anfängen bis heute. Baltic Sea Press, Rostock 2013, ISBN 978-3-942654-24-1.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Ballabasket – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio