Bulsaun

Ord Wikipedia
Bulsaun
Vopna da Bulsaun Charta dal Tirol dal Sid cun la citad da Bulsaun
Provinza: Tirol dal Sid
Regiun: Trentino-Tirol dal Sid
Stadi: Italia
Abitants (31.12.2010): 104 029[1]
Gruppas linguisticas
(2001)
:
26,3 % tudestg
73,0 % talian
0,7 % ladin
Surfatscha: 52,3 km²
Coordinatas: 46° 30' nord, 11° 22' ost
Autezza sur mar: 262 m (center)
Numer postal: 39100
Preselecziun: 0471
Numer da l’auto: BZ
Panorama da Bulsaun

Bulsaun (tudestg: Bozen, talian: Bolzano, ladin: Bulsan/Balsan/Busan) è ina citad taliana situada en la regiun Trentino-Tirol dal Sid. Bulsaun furma la chapitala da la provinza autonoma Tirol dal Sid. Dapi l’onn 1964 è la citad sedia episcopala da la nova diocesa Bulsaun-Brixen; dapi l’onn 1998 è Bulsaun er citad universitara. La citad cun si’aglomeraziun vala sco in dals gronds centers urbans en las Alps. En pli furma la citad bilingua il cunfin cultural e linguistic tranter tudestg e talian.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Plazza da Walther cun il dom

Bulsaun giascha a la cruschada da duas transversalas alpinas. La Val da l’Eisack maina en il nordost sur Brixen en direcziun dal Brenner e vinavant a Puntina ed Augsburg respectivamain Minca. Vers nordvest maina la part superiura da la Val da l’Adisch a Meraun e da là sur il Vnuost en direcziun Vuclina / Val Müstair respectivamain sur il Pass da Raisch en direcziun Landeck. Vers sid maina la via sur la part sut da la Val da l’Adisch a Trentino e vinavant sur Verona a Brescia / Bergamo en il vest respectivamain sur Vicenza e Padua en l’ost enfin Venezia. Questa situaziun topografica ha posiziunà la citad da vegl ennà sco center d’ina rait da vias da muntada surregiunala.

Ils bundant tschientmilli abitants da Bulsaun sa repartan sin ils suandants tschintg districts da la citad: Zentrum-Bozner Boden-Rentsch (Centro-Piani-Rencio), Oberau-Haslach (Oltrisarco-Aslago), Europa-Neustift (Europa-Novacella), Don Bosco e Gries-Quirein (Gries-San Quirino). Quests districts cumpiglian mintgamai differents quartiers istorics ed anteriuras vischnancas autonomas. Da muntada èn stadas en spezial las incorporaziuns da Zwölfmalgreien (1911) e da Gries (1925).

La citad da Bulsaun cunfinescha cun las suandantas vischnancas: Deutschnofen, Eppan an der Weinstraße, Jenesien, Karneid, Laives, Ritten, Sarntal, Terlan e Vadena. Sin las spundas enturn la citad giaschan differents aclauns ch’èn per part accessibels sur telefericas (p.ex. la funiculara da Kohlern). En pli vala Bulsaun sco portal d’entrada per las Dolomitas che giaschan en l’ost da la citad.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Da la preistorgia a l’onn 1800[modifitgar | modifitgar il code]

En il temp preistoric era la foppa da Bulsaun palidusa e betg abitabla, ma las zonas enturn la citad odierna eran gia colonisadas. Cur che Drusus ha conquistà las Alps l’onn 15 a.C. ha el fundà la colonia romana da Pons Drusi (Punt da Drusus), documentada sin la Tabula Peutingeriana dal quart tschientaner s.C. La colonia romana sa chattava en vischinanza dal dom dad oz. Or da la lingua originara ed il latin vulgar è sa sviluppà in idiom ladin ch’è sa mantegnì en la regiun enfin tar la migraziun dals pievels.

Il museum dal magistrat mercantil preschenta l’istorgia da Bulsaun sco center da martgà

Cun la migraziun dals pievels en il 7avel tschientaner è la regiun da Bulsaun daventada in contadi bajuvar ch’appartegneva ecclesiasticamain a l’uvestgieu da Trento. (En il temp autmedieval era il Tirol dal Sid dividì en las diocesas da Trento cun la regiun da Bulsaun en il sid, da Brixen cun la Val da l’Eisack e la Val da Puster en il nord e da Cuira cun Meraun ed il Vnuost en il vest).

Durant il temp medieval è Bulsaun daventà in impurtant center da martgà. Il center da la citad veglia dad oz è naschì en il 11avel tschientaner e l’onn 1265 ha Bulsaun obtegnì il dretg da citad. L’onn 1300 dumbrava la citad 3000 abitants. Fin en il 13avel tschientaner furmava Bulsaun la chapitala dal contadi cun il medem num, suenter è la citad daventada part dal Contadi dal Tirol. L’onn 1363 è il Contadi dal Tirol daventà territori dals da Habsburg. (Il num Tirol deriva dal chastè dal medem num situà en vischinanza da Meraun. Quel furmava la residenza dals regents enfin che quella è vegnida translocada a Puntina en il decurs dal 15avel tschientaner). Ils proxims tschientaners è la muntada da Bulsaun sco center da traffic e da martgà anc creschì, e quai en disfavur da Meraun e dad auters lieus da fiera. L’uschenumnà ‹magistrat mercantil›, relaschà da la regenta dal Tirol Claudia de Medici l’onn 1635, ha anc rinforzà ils privilegis da martgà da la citad. La muntada surregiunala da las fieras da Bulsaun è sa persa plaun a plaun durant il 19avel tschientaner.

19 e 20avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

Durant las Guerras da coaliziun è Bulsaun vegnì integrà ensemen cun l’entir Tirol dal Sid ed il Trentino en il Reginavel talian (1810). Il center dal departament Haut-Adige furmava da quel temp Trento; il privilegi da martgà da Bulsaun era vegnì stritgà. Suenter la disditga da Napoleun è l’entir territori puspè returnà en l’Imperi da l’Austria-Ungaria (1814).

La funiculara da Kohlern (1932)

Il naziunalissem creschent da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha be anc rinforzà la schientscha ‹tudestga› en il Tirol dal Sid. En quest connex stat l’erecziun dal monument da Walther von der Vogelweide sin la plazza centrala da Bulsaun l’onn 1889. (La teoria ch’il lieu da naschientscha dal poet medieval sa chattia en il Tirol dal Sid vegn dentant refusada oz da la scienza.) Il 19avel tschientaner è plinavant marcà da l’industrialisaziun da Bulsaun e dad in’emprima unda da turissem cun il lieu da cura Gries sco center.


Suenter la terrada da l’Austria-Ungaria cunter l’Italia en l’Emprima Guerra mundiala ha l’Italia annectà l’onn 1918 Bulsaun ed il Tirol dal Sid. Durant il faschissem è la citad vegnida italianisada. Quest svilup ha culminà en il pact tranter Mussolini e Hitler e l’uschenumnà temp d’‹opziun› tranter 1939-1943: las persunas da lingua tudestga en la citad ed en tut il Tirol dal Sid han stuì tscherner tranter l’assimilaziun rigurusa u l’emigraziun. Las consequenzas da questa politica sa fan valair enfin en il temp preschent. Oz è Bulsaun ina da las tschintg vischnancas dal Tirol dal Sid cun maioritad italofona. (Il svilup demografic mussa che la cumpart da la lingua taliana en il Tirol dal Sid è creschida successivamain a partir dal 1910; il punct culminant marchescha l’onn 1961 cun 35 %; oz giascha la cumpart tar 25 %).

Suenter che l’Italia è entrada en la Segunda Guerra mundiala da vart da la Germania è Bulsaun daventà la chapitala da l’uschenumnada Zona d’operaziuns da la regiun prealpina naziunalsocialistica. Resistenza cunter il naziunalsocialissem è vegnì punì en plirs cas cun violenza massiva. Il matg 1945 è la citad la finala vegnida liberada da truppas americanas.

Er suenter las Guerras mundialas è Bulsaun e tut il Tirol dal Sid restà ina part da l’Italia. En rom dals contracts fatgs a la fin da la Segunda Guerra mundiala a Paris era bain vegnì stipulà in status d’autonomia per il Tirol dal Sid e per las vischnancas germanofonas dal Trentino. L’Italia ha dentant collià las duas regiuns tar ina provinza dominada dals italofons. Quai ha manà a partir dal 1957 ad acts terroristics. Ils iniziants dals attentats vegnivan numnads dals germanofons Südtirolaktivisten, entant che la part taliana als condemnava sco terroristi sudtirolesi. Dapi l’onn 1972 furma Bulsaun la chapitala da la regiun autonoma Tirol dal Sid e la violenza è tschessada.

Infrastructura ed attracziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Il portic da Bulsaun

Bulsaun giascha sper l’autostrada dal Brenner ed è tras quai colliada vers nord e vers sid cun la rait europeica d’autostradas. Sur l’autostrada dal Brenner pon ins cuntanscher directamain Innsbruck, Minca, Milaun, Venezia e Roma. Il medem vala per la viafier sur il Brenner. Tar las viafiers regiunalas è da menziunar en spezial la prolungaziun da la viafier Bulsaun-Meraun tras il Vnuost fin a Mals al cunfin da la Val Müstair. Suenter che questa lingia era vegnida serrada l’onn 1990 tras la Viafier statala taliana, ha la regiun Tirol dal Sid surprendì l’infrastructura, sanà quella da rudent e puspè mess en funcziun la viafier l’onn 2004. En pli posseda Bulsaun ina plazza aviatica cun sgols directs a Roma.

Dapi l’onn 1998 è Bulsaun ina citad universitara. La Freie Universität Bozen porscha divers studis trilings (tudestg, talian ed englais). La fundaziun da l’universitad ha er gì effects positivs sin la gastronomia e la purschida culturala da la citad.

Bulsaun cun ses center medieval, sias baselgias goticas e romanas e la bilinguitad sco ensaina porscha il flair tut spezial d’ina citad situada a la cruschada da la cultura taliana ed austriaca. Quai e las attracziuns culturalas e natiralas fan da la citad ina destinaziun attractiva per visitaders. Tar las attracziuns principalas da la citad tutgan:

Runkelstein – in dals blers chastels situads en la regiun da Bulsaun
  • la Plazza da Walther en il center da la citad cun il monument dal trubadur tudestg Walther von der Vogelweide
  • il portic, ina lunga via cun arcadas medievalas che furma oz la via da butias principala da la citad
  • il Museum archeologic dal Tirol dal Sid cun l’enconuschenta mumia Ötzi ch’è vegnida chattada l’onn 1991 en las Alps d’Ötztal situadas tranter Meraun e Landeck. La mumia datescha da ca. 3200 a.C.
  • il dom gotic, erigì en pliras etappas tranter ils onns 1184 e 1382
  • la veglia baselgia parochiala da Gries cun las figuras d’altar da la gotica tardiva
  • la claustra da Muri-Gries cun ses maletgs barocs
  • differents chastels en vischinanza da la citad sco Maretsch, Runkelstein e Firmian/Sigmundskron
  • il monument da victoria faschistic dal 1928 che regorda a l’annexiun dal Tirol dal Sid l’onn 1918 (e ch’è ordvart contestà)
  • il Messner Mountain Museum da l’enconuschent alpinist Reinhold Messner

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Tenor indicaziun dal Istituto Nazionale di Statistica dals 31 da december 2010.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Oswald Stimpfl: Bozen kompakt – die Stadt auf einen Blick: Sehenswertes, Gastlichkeit, Kultur, Wien/Bozen: Folio 2002. ISBN 3-85256-210-4.
  • Bruno Mahlknecht: Bozen durch die Jahrhunderte – Band 1, Athesia Spectrum, Bozen 2005, ISBN 978-88-6011-020-6.
  • Bruno Mahlknecht: Bozen durch die Jahrhunderte – Band 2, Athesia Spectrum, Bozen 2006, ISBN 978-88-6011-021-3.
  • Bruno Mahlknecht: Bozen durch die Jahrhunderte – Band 3, Athesia Spectrum, Bozen 2006, ISBN 978-88-6011-027-5.
  • Bruno Mahlknecht: Bozen durch die Jahrhunderte – Band 4, Athesia Spectrum, Bozen 2007, ISBN 978-88-6011-077-0.
  • Andrea Bonoldi, Markus A. Denzel: Bozen im Messenetz Europas (17.–19. Jahrhundert) / Bolzano nel sistema fieristico europeo (secc. XVII–XIX). Bozen: Athesia 2007. ISBN 978-88-8266-311-7.
  • Gotthard Andergassen, Ettore Frangipane: Zweihundert Jahre Bozner Waltherplatz in Bildern / 200 anni piazza Walther a Bolzano in immagini 1808–2008, Bozen: Raetia 2008, ISBN 978-88-7283-330-8.
  • Stefan Stabler: Burgen und Ansitze – Bozen und Umgebung, Bozen: Athesia 2009. ISBN 978-88-8266-544-9.
  • Hannes Obermair: Bozen/Bolzano 1850–1950 (Reihe Archivbilder), 2. ediziun, Erfurt: Sutton 2010. ISBN 978-3-86680-489-0.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons
Commons
Commons: Bolzano - Bozen – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio