Engiadina

Ord Wikipedia
Quist artichel es scrit in rumauntsch puter
Ils lejs da l'Engiadina
Engiadin'Ota: Lejs da Silvaplauna e Segl
Ils lejs da l'Engiadina

L'Engiadina ( [ɛndʑɐˈdinɐ]?/i; surmiran: Nagiadegna; sutsilvan: Gidegna; tudas-ch: Engadin; taliaun: Engadina) es üna val da muntagna i'l chantun Grischun, in Svizra. La val es lungia var tschient kilometers e vegn percurrida da l'En. La val sa divida en dus parts, inua ch'as chatta la Punt'Ota: l'Engiadin'Ota, traunter il Pass dal Malögia e Cinuos-chel (vschnauncha S-chanf), e l'Engiadina Bassa, traunter Brail (vschnauncha Zernez) e'l cunfin cun l'Austria. Il rumauntsch ed il tudas-ch sun las linguas da la val.

Partiziun da la val[modifitgar | modifitgar il code]

Engiadin'Ota[modifitgar | modifitgar il code]

L'Engiadin'Ota (surmiran: Nagiadegna ota; sutsilvan: Gidegn'Òlta; pü bod eir Engiadina Sura) es caracteriseda da la preschentscha dad üna planüra verda, sü la quela a do quatter lejs, tuots furmos da l'En: ils lejs da Segl, Silvaplauna, Champfèr e San Murezzan. Quista zona es circundeda da gods da dschembers e larschs e süsom las muntagnas do que vadrets. L'otezza da la val es traunter 1.600 e 1.800 meters.
L'Engiadin'Ota es lieda a la Val Bergiaglia tres il Pass dal Malögia ed a la Val Puschlev tres il Pass dal Bernina.
Las vschinaunchas da l'Engiadin'Ota sun (da süd a nord): Segl, Silvaplauna, San Murezzan, Schlarigna, Puntraschigna, Samedan, Bever, La Punt Chamues-ch, Madulain, Zuoz e S-chanf.

Engiadina Bassa[modifitgar | modifitgar il code]

Engiadina Bassa: Zernez

L'Engiadina Bassa (surmiran: Nagiadegna bassa; sutsilvan: Gidegna Bassa) es pü inclineda (1.610-1.019 meter d'otezza), pü stretta e pü sulvedgia cu l'Engiadin'Ota: l'En scuorra cò aint strettas chavorgias e do que bgeras cascadas.

Las vschinaunchas da l'Engiadina Bassa sun (dad occidaint ad oriaint): Zernez, Susch, Lavin, Guarda, Ardez, Ftan, Scuol, Tarasp, Sent, Ramosch, Tschlin e Strada.

Flora, fauna e minerals[modifitgar | modifitgar il code]

Illa zona nord da l'Engiadina as chattan gods da pign fin a l'otezza da 1.800 meters, percunter illa vart süd do que gods da larsch fin a 2.100 meters. Impü es l'Engiadina richa da flora alpina.
I'ls gods engiadinais vivan bes-chas scu'l tschierv e'l chavriöl, illas zonas da crappa do que chamuotschs e capricorns ed illas vals laterelas svoulan aivlas e tschess.
I'l terren da la val as chattan minerals scu zinc, plom e aram.
Ils 1. avuost 1914 gnit fundo il Parc Naziunel Svizzer, larg 174,2 kilometers quadrats, chi as chatta illas vschinaunchas da Zernez, S-chanf, Scuol, Valchava e Lavin.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Tarasp

L'Engiadin'Ota eira mneda d'ün propi cont. Dal 1139 vendet il cont Dedalrich sieu territori a l'uvas-ch da Cuira. Percunter in l'Engiadina Bassa daiva que bgeras faidas traunter ils signuors dal lö pel possess da la val. Düraunt la guerra da la Vuclina (uschè dit "Murdraretsch in Vuclina") gnit l'Engiadina devasteda ed occupeda dals Austriacs dal 1622, ma zieva ün an turnet'la al Grischun. L'ültima vschinauncha engiadinaisa chi turnet al Chantun füt Tarasp dal 1815.

Lingua[modifitgar | modifitgar il code]

La lingua la pü impurtanta da l'Engiadina es il rumauntsch; el es parlo in duos variants: puter (Engiadin'Ota) e vallader (Engiadina Bassa), minchüna cun propia grammatica ed ortografia. Insembel faune part de l'uschè dit "rumauntsch ladin", da na confuonder cul ladin dolomitan, parlo illas vals da l'Italia nordorientela, chi es cumplettamaing divers.
L'adöver dal rumantsch, pustüt in l'Engiadin'Ota, es fich diminuieu düraunt ils ültims duos tschientiners: il turissem da massa e la migraziun da persunas, chi nu cugnuoschan la lingua rumauntscha ma be'l tudas-ch, haun fat que. Quist fenomen es pü ferm in Engiadin'Ota, chi es la zona la pü interesseda dal turissem, cu in Engiadina Bassa, inua cha'l rumauntsch es auncha hoz la lingua materna da la megldra part da la populaziun.

Economia[modifitgar | modifitgar il code]

L'Engiadina da Muottas Muragl

L'economia engiadinaisa es fundeda pella megldra part sül turissem. El cumanzet dal 19. tschientiner, cur cha üna funtauna d'ova termela gnit scuverta a San Murezzan. Zieva vet inizi eir il turissem inviernel: pelvaira gnint construieus funiculeras e runals, chi ragiundschan ils lös culla naiv. La prüma funiculera füt quela da la Mottas Muragl, inaugureda ils 9 avuost 1907.

Transports[modifitgar | modifitgar il code]

Grandas vias[modifitgar | modifitgar il code]

L'Engiadina es percurrida tres tuot sia lungezza da ün'unica via, fatta da las Vias naziunelas 3 (fin Silvaplana e 27, chi vo da Malögia (e dimena dal cunfin taliaun da Castasegna, in Val Bergiaglia) fin al cunfin cun l'Austria, tar Martina (vschinauncha Tschlin).
Otras vias importantas da la val sun:

Viafiers[modifitgar | modifitgar il code]

Tren da la Viafier retica

Tuots las viafiers da l'Engiadina sun a binari stret e gestidas da la Viafier retica.
La staziun la pü important da la val as chatta a San Murezzan: cò partan ils trens per Tiraun, Cuira, Tavo e Scuol; la viafier San Murezzan-Scuol traversa tuot la part centrela da l'Engiadina.
Dal 1999 gnit inauguro il Tunnel dal Vereina, chi lia Lavin e Susch a Klosters. Quist tunnel, il pü lung dal muond cun binari stret (19.042 meters), es fich important per l'economia da la val: pelvaira lia l'Engiadina al Partenz e a la val del Rain ed es aviert eir d'inviern, cur cha'ls pass alpins sun serros pella naiv.

Vzair eir[modifitgar | modifitgar il code]

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]