Flur-portg

Ord Wikipedia
Flur-portg
Flur-portg
Classificaziun
Urden Asterales
Famiglia Cumpositas (Asteraceae)
Sutfamiglia Cichorioideae
Tribus Cichorieae
Gener Flur-portg (Taraxacum)
Num scientific
Taraxacum sect. Ruderalia
(Kirschner, H.Øllg. & Štěpánek)

La flur-portg, num scientific Taraxacum sect. Ruderalia, furma ina gruppa da spezias da plantas stretg parentas entaifer il gener flur-portg (Taraxacum) or da la famiglia da las cumpositas (Asteraceae). En il diever da mintgadi rumantsch vegnan tant questas plantas sco er quellas dal gener Leontodon numnadas ‹flur-portg› (popular er ‹flur-chadaina›) u ‹dent-liun›. Er per tudestg è il num dad omadus geners ‹Löwenzahn› (cun la varianta dialectala ‹Saublume› en Svizra tudestga, da la quala deriva er il num rumantsch ‹flur-portg›). Per motivs da sistematica e per evitar scumbigls è il num ‹flur-portg› reservà en rumantsch grischun per il gener Taraxacum (quai che correspunda a la derivanza dal term ‹Saublume›, cf. sutvart), entant ch’il num dent-liun vegn duvrà – confurm a la muntada dal num latin – per designar il gener Leontodon.

Descripziun[modifitgar | modifitgar il code]

Fasas da fluriziun da la flur-portg
Las singulas parts da la planta (tenor Köhler, 1895)

La flur-portg è ina planta ervusa perenna. Ella cuntanscha in’autezza da 10 fin 30 cm e cuntegna en tut las parts in suc latgus. La ragisch a pal è ordadora da colur brin stgira fin naira; ella è charnusa e po avair ina lunghezza da fin 1 meter u dapli. Survart suonda la zona dal chatsch ch’è cumprimida fermamain e sin la quala sa chattan ils fegls ordinads en furma d’ina rosetta. Sch’il punct da vegetaziun vegn blessà, sa regenerescha la planta nà da la ragisch e furma alura per regla pliras rosettas da feglia. Ils fegls sezs han ina lunghezza da 10 fin 30 cm ed èn ovals fin lunghents (en furma da lantschetta); els èn entagliads e dentads ubain be pauc ubain er fitg ferm, mintgamai cun l’accent vers la basa e main exprimì vers il piz dal fegl.

Dals anguls dal fegl sortan per regla plirs monis d’ina lunghezza da fin 60 cm che fineschan mintgamai en in portaflurs. Il moni n’ha nagins fegls, è dador levamain pailus e furma ina bavrola ch’è chavorgia a l’intern. A la fin dal moni suondan 30 fin 40 fegls auts ch’èn ordinads spessamain en furma da spirala e che setgentan relativamain spert. Survart furma in vertschel da fegls da cuvrida l’emprim ina protecziun serrada enturn il brumbel dal portaflurs. Ils fegls da cuvrida s’avran e sa serran enturn il portaflurs e restan verds fin ch’ils fritgs èn madirs. Tar il portaflurs sez sa tracti d’ina flur apparenta, en la quala bleras flurs melnas en furma da lieunga èn reunidas ad in chanastret en furma da taglier d’in diameter da trais fin tschintg centimeters. En quel s’avran las singulas flurs en furma da rintg da dadora vers anen. Durant il temp da fluriziun che dura plirs dis sa serra il portaflurs mintgamai la notg, da plievgia u setgira e la finala avant che sflurir.[1] Plirs dis pli tard s’avran ils fegls da cuvrida ina davosa giada en quel mument ch’ils fritgs èn madirs. En questa fasa sa liberescha la flur-portg l’emprim dals tschertgels enturn la flur setgads ch’appartegnevan a las flurs en furma da lieunga. Ils fritgs sezs èn achenas satiglias en furma da butschin ch’èn munidas cun umbrellas sgulantas (pappus). Els vegnan derasads tras il vent. Avant che quai succeda, sa preschenta il portaflurs cun ils fritgs madirs en furma da l’enconuschenta ‹flur da suflar›.

En l’Europa Centrala dura il temp da fluriziun principal da l’avrigl fin il matg. En in dumber marcantamain pli bass cumparan las flurs però fin viaden l’atun.

Las singulas plantas èn ablas da s’adattar fitg ferm a lur lieu specific. En lieus nundisturbads sviluppan ellas lungs fegls ch’èn drizzads vers ensi e monis d’ina lunghezza da fin 50 cm. Sin vias frequentadas stediamain u sin prads che vegnan segads savens han las plantas percunter fegls fitg curts che giaschan spess per terra; medemamain èn ils monis pli curts e cuntanschan en cas extrems be ina lunghezza da paucs millimeters.

Malsognas[modifitgar | modifitgar il code]

La flur-portg vegn infestada da divers bulieus da ruina (Puccinia variabilis, Puccinia silvatica e Puccinia taraxaci).[2] Er il bulieu fitg derasà Sclerotium rolfsii po attatgar la planta.[3][4]

Sistematica e derasaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Prada cun flurs-portg en plaina fluriziun

Oriundamain deriva la flur-portg da la part occidentala da l’Asia e da l’Europa. Ozendi è ella però derasada – er tras intervenziun da l’uman – en vastas zonas da l’emisfera nord. En l’emisfera sid cumpara la planta be sporadicamain e lura adina pervi da derasaziun (vulida u nunvulida) tras l’uman. En l’Europa Centrala furma la flur-portg in’erva selvadia fitg frequenta sin prads, a l’ur da vias ed en curtins. Sco planta ruderala occupa ella svelt surfatschas nuncultivadas, gondas e sfessas en mirs. La planta crescha en territoris cun ina temperatura media ad onn tranter 5 e 26 °C e precipitaziuns annualas tranter 0,3 e 2,7 m, e quai sin terrens cun ina valur pH tranter 4,2 e 8,3. En regiuns muntagnardas cumpara ella fin ad in’autezza da 2800 m s.m., resta là però bundant pli pitschna ch’en la planira.

Damai che las populaziuns da la flur-portg sa laschan be tschiffar malamain cun ils concepts tradiziunals d’in gener, èn ellas vegnidas subsummadas sut il gener collectiv Taraxacum officinale agg. (G. H. Weber ex Wiggers). Ma er quel sa lascha strusch differenziar da geners collectivs parentads; perquai vegnan uss tut las plantas attribuidas a la secziun Ruderalia entaifer il gener Taraxacum. Tut tenor definiziun cumpiglia questa secziun tranter in e plirs milli geners.

Nivels da poliploidia[modifitgar | modifitgar il code]

Las plantas cumparan – en in dumber che divergescha da regiun tar regiun – en divers nivels da poliploidia, ils quals sa differenzieschan in da l’auter en lur atgnadads da multiplicaziun.

  • Plantas diploidas (2n = 16) predomineschan en la part meridiunala dal territori da derasaziun. Ellas èn fertilas, betg cumpatiblas cun sasezzas e barattan lur gens en moda usitada cun autras plantas diploidas.
  • Plantas triploidas domineschan en la part settentriunala dal territori da derasaziun. Ellas èn apomicticas, vul dir ch’ellas produceschan en furma dad agamospermia (pia senza fructificaziun precedenta) sems, dals quals resultan silsuenter copias da la planta-mamma ch’èn geneticamain identicas (clons). Damai ch’i na dat uschia – sco tar tut las furmas da la multiplicaziun vegetativa – nagina maschaida dals gens, pon mutaziuns (p.ex. lunghezza u furma da la feglia u caracteristicas dal moni) sa far valair spertamain e sa derasar en in vast territori. Damai che las plantas triploidas èn separadas da la multiplicaziun sexuala e na barattan pia betg lur gens cun autras plantas, pon tut las furmas da mutaziun vegnir resguardadas – tenor ils criteris da la genetica da populaziuns – sco agens geners. Per lunschor la gronda part, sche betg praticamain tut ils geners che vegnan descrits, èn tals mutants apomictics.
  • Plantas tetraploidas existan be en in pitschen dumber e quai surtut en la part da derasaziun settentriunala. Sche plantas diploidas vegnan fructifitgadas cun lur pollen, resultan surtut descendents triploids.
  • Plantas aneuploidas datti medemamain en pitschen dumber. Ellas èn normalmain apomicticas e pon esser fertilas, sche la constellaziun genetica permetta quai.
Il portaflurs cumpiglia blers singuls pistils

Sco quai che examinaziuns en divers lieus mussan, na cuntegna nagina populaziun plantas da be in stgalim da poliploidia. Ina populaziun en ils Pajais Bass ch’è vegnida perscrutada a fund cuntegneva per exempel 31 % plantas diploidas, 68 % plantas triploidas e stgars 1 % plantas tetraploidas. Ultra da quai han ins constatà grondas sumeglientschas geneticas tranter las plantas diploidas e las triploidas. In fatg surprendent è er che las plantas triploidas produceschan nectar cumbain ch’ellas na basegnan nagin impollinader. Quai pon ins interpretar uschia che questa varianta da la flur-portg è pir sa sviluppada avant curt temp, uschia che questa sfarlattada d’energia n’ha betg anc pudì vegnir curregida en il decurs da l’evoluziun.

La totalitad da quests fenomens – che paran, guardà be mintgin per sai, dad esser vaira curius – sa lascha declerar en il fatg che la planta mida a moda ciclica ses nivel da poliploidia: plantas diploidas han relativamain savens descendents tetraploids. Plantas diploidas fructifitgadas cun pollen da plantas tetraploidas han savens descendents triploids. Plantas triploidas na sa multiplitgeschan bain betg a moda sexuala; ellas èn però ritgas da mutaziuns e sa derasan fermamain tras multiplicaziun vegetativa. Tras reducziun da gens, directamain sur nivels intermediars aneuploids, resultan dad ellas puspè plantas diploidas che derasan las mutaziuns ch’èn s’accumuladas en il pool da gens. Resguardond pia la totalitad da las plantas da flur-portg entaifer la secziun Ruderalia, la pon ins chapir sco ina suletta spezia, entaifer la quala singuls commembers na fan per tscherts temps betg part da la reproducziun sexuala. Tge mecanissem ch’è responsabel per la midada dal nivel da poliploidia, quant savens ch’i dat tals ciclus e quant ditg che quels duran sco er ils motivs per las divergenzas tranter nord e sid areguard la repartiziun da la poliploidia èn fenomens che n’èn betg anc perscrutads avunda.

Pussaivladads da scumbigl[modifitgar | modifitgar il code]

La flur-portg po vegnir scumbigliada tgunschamain cun plantas d’autras secziuns dal gener Taraxacum, damai che quellas sumeglian fitg ina l’autra e pon mintgatant be vegnir tegnidas ina ord l’autra tras la furma dal sem. Medemamain guardan or las spezias dal dent-liun, che furman il gener Leontodon, sco er las spezias dal gener purschlera (Hypochaeris) bunamain tuttina sco la flur-portg. Ils monis da tut questas flurs n’èn però betg chavortgs. En pli èn las achenas dal gener Leontodon furmadas uschia ch’il pappus na sa chatta betg sin in moni, mabain è collià directamain cun las zaidlas mellen-alvas fin brin cleras.

Diever[modifitgar | modifitgar il code]

Transfurmaziun da las flurs sfluridas als fritgs madirs

Damai ch’ella flurescha baud, è la flur-portg impurtanta per il svilup dals pievels d’avieuls en il decurs da la primavaira; cumpara la flur-portg en fitg gronds dumbers, pussibilitescha ella schizunt ina racolta da mel prematura. Mel d’avieuls da flur-portg ha in aroma vigurus, è l’emprim da colur mellen aurà e consistent e candescha a grauns fins che furman alura in mel da colur melnenta.[5] Per producir in kilo mel sto in pievel d’avieuls visitar bundant 100 000 flurs-portg.

Uffants fan gugent diever dal moni da la planta per far londerora ina pitschna trumbetta (cun sfender il moni d’ina vart). Sch’ins stgarpa il moni en sdrimas e metta quellas silsuenter en l’aua, sa furman spiralas. Quai è d’attribuir a l’abilitad d’absorbar aua che sa differenziescha tranter la paraid interna e quella externa dal moni. La paraid interna sa scufla pli fitg e furma uschia la vart dadora da la curva.

Nutriment[modifitgar | modifitgar il code]

Las flurs melnas èn adattadas per far londerora in bun sirup u in gelé per stritgar sin il paun. La feglia giuvna da la planta gusta be levamain amar ed è adattada per far ina salata. En cumbinaziun cun ina sosa da groma e charnpiertg vala quella sco delicatessa.

Medischina, medischina populara ed omeopatia[modifitgar | modifitgar il code]

Per intents medicinals vegn fatg diever da las suandantas parts da la planta:

  • Erva da flur-portg, Taraxaci folium (sinonim Folium Taraxaci, Herba Taraxaci, Taraxaci herba)
  • Ragisch da flur-portg, Taraxaci radix (sinonim Radix lentis leonis, Radix Taraxaci)
  • Ragisch da flur-portg cun erva, Taraxaci herba cum radice (sinonim Taraxaci radix cum herba, Herba Taraxaci cum radice, Radix Taraxaci cum herba).

Substanzas activas[modifitgar | modifitgar il code]

Las substanzas activas principalas èn substanzas amaras dal tip sesquiterpenlacton (tetrahydroridentin B, taraxacolid-β-D-glucosid ed autras), in derivat da l’acid da phenolcarbon (taraxosid) e triterpens (taraxasterol e ses derivats); ultra da quai èn cuntegnidas autas concentraziuns da calium (fin a 4,5 %) ed inulin (l’atun fin a 40 %). Lavurs da perscrutaziun pli novas or dal sectur da l’etnofarmacologia han intercurì las caracteristicas fisiologicas dals taraxasterols.[6][7] I para che la fracziun da sesquiterpen saja responsabla per l’effect hepatoproctectiv ch’ins ha constatà[8]; quella mussa er il potenzial d’effects chemoprotectivs.[9] Tar extracts da flur-portg han ins pudì cumprovar in effect retardant areguard la creschientscha e l’invasivitad da cellas da cancer da prostata e dal sain[10]; en pli in effect che promova l’apoptosa tar cellas da carcinom dal gnirom[11], tar cellas da leuchemia[12] e tar cellas da cancer dal pancreas[13]. Tar experiments cun animals è sa mussà a basa d’in extract da flur-portg in effect retardant areguard il sbassar da la valur da glucosa en il sang, cumbinà cun in augment retardà da las valurs da triglicerid e lactat.[14]

Applicaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Derasaziun d’in singul sem

Las substanzas activas las pli impurtantas da la flur-portg èn las substanzas amaras. Quellas promovan en general la secreziun da las glondas da digestiun. Daspera ha er pudì vegnir cumprovà in effect diuretic (che fa passar l’aua); quel sa lascha eventualmain attribuir a l’auta concentraziun da calium. La planta vegn applitgada en cas da mancanza d’appetit, disturbis digestivs cumbinads cun il sentiment d’esser plain e scufladiras, tar disturbis en la regiun da deflussiun dal fel sco er per promover il sponder aua en cas da malsognas d’inflammaziun e furmaziun da crappugl dal fel.

En la medischina populara vegn la planta plinavant duvrada sco purgiativ lev, en cas da diabetes[15], tar malsognas reumaticas ed eczems. Il suc dals monis vegn cusseglià cunter variclas ed egls-giazla.[16] Per far curas da la primavaira vegnan ils fegls giuvens ultra da quai elavurads a salatas e suc pressà u duvrads sco agiunta a smoothies.[17] Las ragischs che vegnan racoltadas l’atun cuntegnan bler inulin e vegnan oz per part puspè duvradas en furma brassada sco surrogat da café.

Preparats omeopatics vegnan ultra da quai applitgads en cas da malsognas dal gnirom e disturbis digestivs. En las autas potenzas n’è però cumprovada nagina efficacitad en l’omeopatia.

Substitut da cautschuc[modifitgar | modifitgar il code]

Durant la Segunda Guerra mundiala èn vegnidas fatgas en l’Uniun sovietica ed en il Terz Reich emprovas da gudagnar or da la flur-portg in substitut da cautschuc. Tranter auter è vegnida endrizzada il 1942 en il champ da concentraziun dad Auschwitz ina staziun da perscrutaziun per cautschuc da plantas, en la quala lavuravan 150 fin 250 praschuniers.[18]

Dapi intgins onns han ins cumenzà a revegnir al potenzial da la flur-portg sco planta da materia prima. En l’Europa ed en l’America dal Nord han lieu perscrutaziuns cun la finamira da pudair producir da la flur-portg russa (Taraxacum kok-saghyz) in cautschuc utilisabel sco alternativa tar il cautschuc natiral che vegn gudagnà dal suc da latg da la planta da cautschuc (Hevea brasiliensis) resp. tar il cautschuc sintetic.

Denominaziuns dialectalas[modifitgar | modifitgar il code]

Il suc da latg cuntegnì en il moni

Sco gia menziunà existan per rumantsch ils dus nums ‹flur-portg› e ‹dent-liun›; in’ulteriura denominaziun populara è ‹flur-chadaina›.

Er per tudestg existan numerusas variantas dialectalas e denominaziuns da la lingua da mintgadi che dattan perditga da l’aut grad d’enconuschientscha da questa planta: Bumbein, Bumbaum, Hundeblume, Hundsblume, Kuhblume, Maistock, Mühlenbuschen, Pusteblume, Rahmstock, en Svizra er Chrottepösch(e), Weihfäcke, Milchblueme ni Söiblueme. Intgins nums sco Maistock u Pusteblume sa refereschan al temp da fluriziun principal u spezialmain al portaflurs cun fritgs madirs. Autras variantas dialectalas sco Milchblume u Mellichstöck fan allusiun al suc da latg cuntegnì en il moni. Il num svizzer Söiblueme exprima probablamain ch’ils purs n’han betg gugent sche la planta sa derasa memia fitg sin ils prads. E lura datti in’entira retscha da nums che fan allusiun al fatg che la planta fa passar da l’aua: Bettnässer, Bettpisser, Bettschisser, Bettseecher, Pissblume, Pisser, Pissnelke u per franzos Pissenlit – la correspundenza rumantscha fiss ‹pischaletg›.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. ↑ Da quest fatg fa er diever la meteorologia purila tradiziunala: Sch’ils portaflurs èn anc averts la saira tard, uschia vegni ditg, munta quai ch’i dat trid’aura.
  2. ↑ Peter Zwetko: Die Rostpilze Österreichs. Supplement und Wirt-Parasit-Verzeichnis zur 2. Auflage des Catalogus Florae Austriae, III. Teil, Heft 1, Uredinales. (PDF; 1,8 MB).
  3. ↑ Flores-Moctezuma H.E., Montes-Belmont R. e.a. (2006) Pathogenic diversity of Sclerotium rolfsii isolates from Mexico, and potential control of southern blight through solarization and organic amendments. Crop Prot 25:195–201.Text integral
  4. ↑ José J. Severino, Cláudia R. Dias-Arieira e.a. First Report of Sclerotium rolfsii in Dandelion in Parana, Brazil. J Phytopathol 162 (2014): p. 553–555.
  5. ↑ Enoch Zander, Albert Koch e.a.: Handbuch der Bienenkunde. Der Honig. 3. ed. amplifitgada, Eugen Ulmer, Stuttgart 1994, ISBN 3-8001-7417-0, p. 18.
  6. ↑ X. Zhang, H. Xiong, L. Liu: Effects of taraxasterol on inflammatory responses in lipopolysaccharide-induced RAW 264.7 macrophages. En: J Ethnopharmacol, 2012; 141: p. 206–211, PMID 22366673.
  7. ↑ X. Zhang, H. Xiong, H. Li, Y. Cheng: Protective effect of taraxasterol against LPS-induced endotoxic shock by modulating inflammatory responses in mice. En: Immunopharmacol Immunotoxicol, 2014; 36: p. 11–16, PMID 24286370.
  8. ↑ A. Mahesh, R. Jeyachandran, L. Cindrella, D. Thangadurai, V. P. Veerapur, Rao D. Muralidhara: Hepatocurative potential of sesquiterpene lactones of Taraxacum officinale on carbon tetrachloride induced liver toxicity in mice. En: Acta Biol Hung, 2010; 61: p. 175–190, PMID 20519172.
  9. ↑ Z. Ovesná, A. Vachálková, K. Horváthová: Taraxasterol and beta-sitosterol: new naturally compounds with chemoprotective/chemopreventive effects. En: Neoplasma, 2004; 51: p. 407–414, PMID 15640948.
  10. ↑ S. C. Sigstedt, C. J. Hooten e.a.: Evaluation of aqueous extracts of Taraxacum officinale on growth and invasion of breast and prostate cancer cells. En: Int J Oncol, 2008; 32: p. 1085–1090, PMID 18425335.
  11. ↑ H. N. Koo, S. H. Hong e.a.: Taraxacum officinale induces cytotoxicity through TNF-alpha and IL-1alpha secretion in Hep G2 cells. En: Life Sci, 2004; 74: p. 1149–1157; PMID 14687655.
  12. ↑ P. Ovadje, S. Chatterjee e.a.: Selective induction of apoptosis through activation of caspase-8 in human leukemia cells (Jurkat) by dandelion root extract. En: J Ethnopharmacol, 2011; 133: p. 86–91, PMID 20849941.
  13. ↑ P. Ovadje, M. Chochkeh e.a.: Selective induction of apoptosis and autophagy through treatment with dandelion root extract in human pancreatic cancer cells. En: Pancreas 2012; 41: p. 1039–1047, PMID 22647733.
  14. ↑ Z. Jinchun, C. Jie: The effects of Taraxacum officinale extracts (TOE) supplementation on physical fatigue in mice. In: Afr J Tradit Complement Altern Med. 2011; 8: p. 128–133, PMID 22238492.
  15. ↑ A. F. Cicero, G. Derosa, A. Gaddi: What do herbalists suggest to diabetic patients in order to improve glycemic control? Evaluation of scientific evidence and potential risks. En: Acta Diabetol. 2004; 41: p. 91–98, PMID 15666575.
  16. ↑ Detlev Henschel: Essbare Wildbeeren und Pflanzen. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH&Co, Stuttgart 2002, ISBN 3-440-09154-6, p. 110.
  17. ↑ Löwenzahn im Wildkräuter-Lexikon für Smoothies, consultà ils 23 da schaner 2015.
  18. ↑ Tenor Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung, nr. 18 dals 4 da matg 2008, p. 67.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Jan Kirschner, Jan Štěpánek: Again on the Sections in Taraxacum (Cichoriaceae) (Studies in Taraxacum 6). En: Taxon, tom 36, nr. 3, 1987, p. 608–617.
  • J. E. Simon, A. F. Chadwick, L. E. Craker: Herbs: an indexed bibliography. The Scientific Literature on Selected Herbs, and Aromatic and Medicinal Plants of the Temperate Zone 1971/80. Elsevier/Archon, Amsterdam/Hamden, Conn. 1984.
  • Steph B. J. Menken, Eric Smit, Hans C. M. Den Nijs: Genetical Population Structure in Plants: Gene Flow between Diploid Sexual and Triploid Asexual Dandelions (Taraxacum Section Ruderalia). En: Evolution, tom 49, nr. 6, 1995, p. 1108–1118.
  • Peter van Baarlen, Peter J. van Dijk, Rolf F. Hoekstra, J. Hans de Jong: Meiotic recombination in sexual diploid and apomictic triploid dandelions (Taraxacum officinale L.). En: Genome, tom 43, nr. 5, 200, p. 827–835.
  • M. H. Verduijn, Peter J. van Dijk, J. M. M. van Damme: The role of tetraploids in the sexual-asexual cycle in dandelions (Taraxacum). En: Heredity, tom 93, nr. 4, 2004, p. 390–398.
  • Ingrid Schönfelder, Peter Schönfelder: Das neue Handbuch der Heilpflanzen. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2004, ISBN 3-440-09387-5.
  • Ben-Erik van Wyk, Coralie Wink, Michael Wink: Handbuch der Arzneipflanzen. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 2004, ISBN 3-8047-2069-2.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons
Commons
 Commons: Flur-portg – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Flur-portg&oldid=153728"