Vallader

Ord Wikipedia
Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:
 Sursilvan
 Tuatschin e medelin
 Sutsilvan
 Surmiran
(Bargunsegner)
 Vallader
 Jauer
 Puter

Il vallader è l’idiom rumantsch che vegn discurrì en l’Engiadina Bassa tranter Martina e Zernez sco er en la Val Müstair (en furma dal dialect jauer). Il vallader ed il puter (Engiadin’Ota) furman ensemen il ladin (rumantsch da l’Engiadina). Sco tut ils tschintg idioms rumantschs ha er il vallader il caracter d’ina lingua da scrittira, segnada d’ina lunga tradiziun sco lingua litterara e da scola.

Caracteristicas[modifitgar | modifitgar il code]

Blers tratgs caracteristics collian il vallader cun il puter (perquai il term general ‹ladin›). Foneticamain s’exprima quai per exempel en furma dals palatals radunds [y] ed [ø] – scrit ü ed ö – che na cumparan betg en il territori renan.

Medemamain be en quests dus idioms è sa mantegnida la differenziaziun tranter in passà definì ed in passà anteriur, duas furmas da temp che correspundan al talian passato remoto resp. al franzos passé simple. Questa furma – a la quala correspundeva in passà sintetic en il sursilvan vegl – è oz però be pli en diever en la litteratura.

Cumpareglià cun il puter vegn il vallader pronunzià pli datiers da la lingua scritta: La pronunzia sa lascha quasi adina deducir da la scripziun. Verbs che fineschan en vallader sin -ar accentuà fineschan en puter sin -er. Er uschiglio datti differenzas tranter ils dus idioms areguard la conjugaziun, sco che mussa l’exempel dal verb avair:

Idiom 1. sg. 2. sg. 3. sg. 1. pl. 2. pl. 3. pl.
Puter eau d’he tü hest el ho nus avains vus avais els haun
Vallader eu n’ha tü hast el ha nus vain vus vaivat/avaivat/avais els han

Sco ils auters idioms rumantschs enconuscha er il vallader influenzas dal tudestg, per exempel a nivel lexical en furma dals pleds god (da wald), nüzzaivel (nützlich), stambuoch (Steinbock) ubain rispli (dal tudestg svizzer risbli, Reissblei).

Dialects[modifitgar | modifitgar il code]

En la lingua discurrida sa serv’ins da dialects locals che pon tuttavia sa differenziar vaira ferm da la lingua da standard. Las persunas che discurran las varietads localas pon per ordinari distinguer precisamain il lieu d’origin da lur partenari da discussiun. Uschia datti per exempel per il pled eu (jau) las suandantas pronunzias localas: [ˈɛː], [ˈɛw], [ˈjɛ], [ˈjɐ], [ˈjow] e [ˈjaw].

Sco agens dialects per propi sa distinguan entaifer il vallader surtut il jauer da la Val Müstair ed il dialect rumantsch da Samignun (cf. ils artitgels respectivs).

Svilup da la lingua litterara[modifitgar | modifitgar il code]

Gia il 1536 ha Philipp Gallicius translatà impurtants texts da la Biblia en la lingua discurrida e tutga uschia – sper il Puter Bifrun – tar ils fundaturs da la lingua scritta rumantscha. L’emprim’ovra stampada en vallader ha furmà ‹Vn cudesch da Psalms› da Durich Chiampell da l’onn 1562. Impurtantas auturas ed auturs ch’han scrit u scrivan en vallader èn Peider Lansel, Men Rauch, Men Gaudenz, ils frars Andri Peer ed Oscar Peer, Luisa Famos, Cla Biert, Leta Semadeni e Rut Plouda-Stecher.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]