Lingua furlana

Ord Wikipedia
(renvià da Furlan)
Furlan
Pajais Italia
Regiun Friul-Venezia Giulia, Veneto
Pledaders 600 000[1]
Classificaziun

– Linguas indoeuropeicas
0– Linguas italicas
00Linguas romanas
000Furlan

Status uffizial
Uffizial en Renconuschì dal Stadi talian sco lingua minoritara (lescha 482/1999)
Reglà da Osservatori Regjonâl de Lenghe e de Culture Furlanis
Codes da lingua
ISO 639-1
ISO 639-2 fur
SIL FUR
Exempel

Emprim artitgel da la Decleraziun universala dals dretgs umans:

Articul 1
Ducj i oms a nassin libars e compagns come dignitât e derits. A àn sintiment e cussience e bisugne che si tratin un culaltri come fradis.

Il furlan (talian: friulano) è ina lingua romana. Ella vegn discurrida en il Friul, la regiun dad Udine situada en il nordost da l’Italia al cunfin tar la Slovenia. Ins stima che var 600 000 persunas discurrian furlan. La lingua è renconuschida sco lingua uffiziala e lingua da scola. Per part vegn ella era utilisada sco lingua litterara.

Tenor insaquants perscrutaders furma il furlan ensemen cun il ladin da las Dolomitas ed il rumantsch dal Grischun la gruppa da las uschenumnadas ‹linguas retoromanas›. Questa teoria è dentant contestada (cf. l’artitgel Questione ladina).

Quasi tut ils pledaders e las pledadras dal furlan discurran era perfetgamain talian. Era ils Slovens che vivan en la regiun da Gorizia e la minoritad tudestga en il Friul utiliseschan per gronda part il furlan sco segunda u terza lingua dasper il sloven, tudestg u talian.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

L’origin dal furlan n’è betg sclerì dal tuttafatg. In punct da dispita è l’influenza dal latin discurrì ad Aquileia che furmava in’impurtanta citad da l’Imperi roman situada en il Friul odiern. Insaquants scienzads pretendan che diversas caracteristicas da questa varianta locala dal latin sajan vegnidas surprendidas pli tard en il furlan. Las inscripziuns chattadas en quella regiun mussan dentant be divergenzas dal latin standard ch’eran per gronda part era enconuschentas en l’ulteriura part da l’Imperi roman. Cun quai ch’ils indigens originars dal Friul eran Carnians, dominava fin a l’arriv dals Romans 181 a.C. questa varianta celtica. La part dal substrat celtic en il vocabulari modern furlan è però minim; unicamain ils nums da lieu mussan la derivanza celtica (p.ex. nums da lieu sin -acco u -icco).

Sut l’influenza dal langobard vegn il furlan ad esser sa sviluppà dal latin enturn l’onn 1000 s.C. Las emprimas perditgas en scrit en furlan sa chattan en actas d’administraziun dal 13avel tschientaner. Autras perditgas dateschan dal suandant tschientaner, dal qual ins ha plinavant chattà texts litterars (p.ex. ils Frammenti letterari).

La ‹Questione ladina›[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: Questione ladina

L’enconuschent linguist Graziadio Isaia Ascoli ha preschentà l’onn 1871 l’idea d’ina unitad tranter il ladin, il rumantsch dal Grischun ed il furlan. Tenor questa teoria appartegnan las trais linguas a la medema famiglia. Pli baud dueva quella esser stada derasada da la Svizra Orientala dad oz fin en l’Istria; ozendi cumparan las trais linguas dentant mo pli sco inslas isoladas. Il linguist Francescato pretenda plinavant ch’il venezian, il furlan ed il ladin hajan insaquants segns caracteristics communabels. Ozendi è la gronda part da l’avis che tut las linguas menziunadas appartegnevan bain a la medema famiglia, ma ch’ellas èn sa sviluppadas gia avant blers tschientaners en differentas direcziuns. Segns caracteristics ch’èn, tenor Ascoli, tipicamain rumantschs datti ultra da quai era en variantas dal talian dal nord.

Derasaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Territori da derasaziun dal furlan

Italia[modifitgar | modifitgar il code]

Ozendi vegn il furlan discurrì surtut en las provinzas Pordenone, Udine ed en las Alps Carnianas. Fitg derasà è el ulteriuramain en la provinza Gorizia ed en l’ost da la regiun Venezia. En il passà era la derasaziun anc pli gronda cun quai ch’i vegniva era discurrì furlan a Trieste e Muggia.

En tut il mund[modifitgar | modifitgar il code]

Fin en ils onns 1960 era il Friul ina regiun fitg povra. Blers abitants èn emigrads en Frantscha, en Belgia u en Svizra. Destinaziuns ordaifer l’Europa eran il Canada, l’Australia, l’Argentinia, la Brasilia, ils Stadis Unids da l’America e l’Africa dal Sid. Là chatt’ins anc ozendi cuminanzas d’emigrants furlans (Fogolâr furlan) che vulan mantegnair lur tradiziuns ed oravant tut il furlan.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Las emprimas perditgas dal furlan dateschan dal 13avel tschientaner ed appartegnan a las domenas economia e giurisprudenza. En l’administraziun vegnivan il latin ed il furlan savens duvrads in sper l’auter. Las emprimas notizias litteraras èn poesias d’amur dal 14avel tschientaner, inspiradas probablamain dal Dolce Stil Novo. L’ovra la pli enconuschenta da quel temp è la poesia Piruç myò doç inculurit (‹mes pair dultsch e colurus›), scritta circa il 1380 d’in autur anonim da Cividale del Friuli.

Text original Transposiziun en furlan modern
Piruç myò doç inculurit

quant yò chi viot, dut stoi ardit

Piruç mio dolç inculurît

cuant che jo ti viôt, o stoi dut ardît

Cun quai ch’i na dat betg grondas differenzas en la transposiziun pon ins dir che la lingua n’è betg sa sviluppada enormamain. Cun excepziun da pleds obsolets (p.ex. dum(n) lo) n’avess in pledader modern dal furlan nagins problems da chapir questa poesia.

Ina segunda èra da grond’impurtanza per la litteratura furlana ha gì lieu en il 16avel tschientaner. La persuna-chau da quest temp è stà l’autur Ermes di Colorêt; si’ovra cumpiglia dapli che 200 poesias.

Auturs enconuschents[modifitgar | modifitgar il code]

Grammatica[modifitgar | modifitgar il code]

Fonologia[modifitgar | modifitgar il code]

Il furlan distingua tranter vocals curts e lungs. Or da questa differenza quantitativa datti pia pèrs minimals. Vocals lungs èn tipics per il furlan. Quai influenzescha era la pronunzia taliana dals Friulans. Vocals lungs vegnan marcads en la lingua furlana cun in accent circumflex.

lat (latg)
lât (ì)
fis (spess)
fîs (figls)
lus (luxus)
lûs (glisch)

Las varietads dal furlan pon ins distinguer tenor l’utilisaziun dals vocals lungs. En tschertas varietads èn quests vocals diftongads. La grafica sutvart preschenta quatter pleds en furlan da standard (pît ‹pe›, sêt ‹said›, pôc ‹in pau›, fûc ‹fieu›) e la realisaziun en quatter varietads. Ils monoftongs èn colurads blau ed ils diftongs mellen.

vest Codroipo Carnia central
sêt [seit] [se:t] [seit] [se:t]
pît [peit] [peit] [pi:t] [pi:t]
pôc [pouk] [po:k] [pouk] [po:k]
fûc [fouk] [fouk] [fu:k] [fu:k]

Consonants dubels (ll, rr etc.) sco els èn usitads en il talian n’existan betg en furlan.

Morfologia[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel[modifitgar | modifitgar il code]

Il furlan ha dus geners, masculin e feminin, per exempel il mûr (la paraid), la cjadree (la sutga).

Ils artitgels derivan dal pronom latin ille e unus:

artitgel definit
numerus masculin feminin
singular il la
plural i lis

Il e la avant in vocal vegnan apostrofads: l’ . Era l’artitgel indefinit ha en furlan dus geners:

artitgel indefinit
masculin un
feminin une

Tar questas furmas sa tracti da furmas dal furlan standard. Variantas regiunalas conuschan era la furma el (Friul dal Nord) u al (Friul dal Sid e Vest) per l’artitgel definit masculin singular. Surtut en il Friul dal Nord datti ultra da quellas furmas anc las u li per lis e le per la.

Nomen[modifitgar | modifitgar il code]

Ils nomens furlans èn masculin u feminin.

Feminin[modifitgar | modifitgar il code]

La gronda part dals nomens feminins fineschan sin ‹-e›. (Cuntrari al franzos vegn quest ‹-e› era pronunzià).

Exempels

  • cjase = chasa
  • lune = glina
  • scuele = scola

I dat era nomens feminins che fineschan sin in consonant, per exempel ils nomens sin ‹-zion› deducids dal latin.

  • man = maun
  • lezion = lecziun (dal latin lectio, -onis)
Masculin[modifitgar | modifitgar il code]

La gronda part dals nomens masculins fineschan sin in consonant u sin ‹-i›.

  • cjan = chaun
  • gjat = giat
  • fradi = frar
  • libri = cudesch

I dat nomens masculins che fineschan sin ‹-e›, sco per exempel sisteme (sistem) e probleme (problem); i sa tracta normalmain da pleds che derivan dal grec antic. Ins chatta dentant era furmas assimiladas sco problem u sistem.

Gist ozendi inscuntr’ins adina pli savens pleds emprestads or dal talian, sco per exempel treno, era sche l’‹-o› final è fitg atipic per il furlan. Blers da quests pleds furman però il plural tenor il sistem furlan cun ‹-s› (trens). Quest trend disturba ils purists. Els insistan ch’ins utiliseschia pleds furlans originals enstagl da versiuns talianas. En numerus cas lasch’ins simplamain crudar l’‹-o› final (ina sort da via da mez) ed il nomen finescha danovamain sin in consonant (tren). En meds da massa stampads, che vegnan controllads da purists, vegn quest trend persequità consequentamain.

Adjectivs[modifitgar | modifitgar il code]

Ils adjectivs furlans possedan ina congruenza da gener e da numerus. Uschia datti per la gronda part dals adjectivs quatter furmas; qua l’exempel brut (trid):

Declinaziun
Numerus Masculin Feminin
Singular brut brute
Plural bruts brutis

En varietads dal nord cumpara era la furma brutes enstagl da la furma da standard brutis. La furmaziun da la furma feminina d’in adjectiv suonda a reglas che n’èn betg adina uschè cleras:

  • tar la gronda part dals cas tanscha in ‹-e› a la fin (curt, curte)
  • tar ils adjectivs sin ‹-c› è la furma feminina ‹-cje›, ‹-cje›, ‹-che› u ‹-ghe›
  • tar adjectivs sin ‹-f› è la furma feminina ‹-ve›
  • tar adjectivs sin ‹-p› finescha la furma feminina sin ‹-be›
  • tar adjectivs sin ‹-t› finescha la furma feminina sin ‹-de›

Reglas per la furmaziun dal plural[modifitgar | modifitgar il code]

Nomens sin ‹-e› (masculins u feminins) fineschan sin ‹-is›:

  • taule, taulis = maisa, maisas
  • cjase, cjasis = chasa, chasas
  • lune, lunis = glina, glinas
  • scuele, scuelis = scola, scolas
  • sisteme, sistemis = sistem, sistems

Tar bunamain tut ils nomens pon ins furmar il plural cun ‹-s› a la fin:

  • man, mans = maun, mauns
  • lezion, lezions = lecziun, lecziuns
  • cjan, cjans = chaun, chauns
  • gjat, gjats = giat, giats
  • fradi, fradis = frar, frars
  • libri, libris = cudesch, cudeschs
  • treno, trenos = tren, trens
  • braç, braçs = bratsch, bratschs
  • guant, guants = guant, guants

En intginas varietads furlanas datti nomens cun in consonant da finiziun che daventa mit sch’ins agiunscha il ‹-s› plural. Il plural da gjat articulesch’ins per exempel gjas, era sche la scripziun è gjats. Era nomens cun ‹-ç› final (che vegn articulà sco il rumantsch ‹tsch›) furman il plural cun ‹-s›, per exempel messaç/messaçs.

Excepziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Nomens masculins sin ‹-l› u ‹-li› furman il plural cun las finiziuns ‹-i› e ‹-li›:

  • cjaval, cjavai = chaval, chavals
  • fîl, fîi = fil, fils
  • cjapiel, cjapiei = chapè, chapels
  • cjaveli, cjavei = chavel, chavels
  • voli, voi = egl, egls
  • zenoli, zenoi = schanugl, schanugls

Nomens feminins sin ‹-l› furman il plural regular:

  • piel, piels = pel, pels
  • val, vals = val, vals

Insaquants nomens masculins sin ‹-t› furman il plural cun remplazzar il ‹-t› final cun ‹-cj›:

  • dint, dincj = dent, dents
  • dut, ducj = tut, tuts

Nomens sin -s na sa midan betg:

  • vues = oss
  • pes = pesch, peschs
  • mês = mais

Pronoms pleonastics[modifitgar | modifitgar il code]

Ina particularitad dal furlan èn ils pronoms pleonastics che na vegnan però betg articulads. Els èn obligatorics e sa posiziuneschan en frasas communicativas davant il verb. En frasas interrogativas ed affectivas èn els agiunts al verb:

Pronoms pleonastics
frasa declarativa frasa interrogativa frasa affectiva
jau o -io -io
ti tu -tu -tu
el/ella al -ial -ial
el/ella e -ie -ie
nus o -o -o
vus o -o -o
els/ellas -a -o -o

In exempel: jo o lavori signifitgescha ‹jau lavur›; lavorio jo? signifitgescha ‹lavur jau?›.

Verbs[modifitgar | modifitgar il code]

En il furlan datti quatter conjugaziuns che sa distinguan tenor lur finiziun verbala en l’infinitiv: ‹-â›, ‹-ê›, ‹-i› ed ‹-î›. Prend’ins davent questas finiziuns resta il tschep per furmar ulteriuras furmas. I dat dentant era verbs irregulars. Ils pli frequents èn: jessi (esser), (avair), podê (savair/pudair) e (ir).

verbs, preschent, furma declarativa
persuna fevelâ (discurrer) lâ (ir) jessi (esser)
Jo o fevel-i o v-oi o soi
Tu tu fevel-is tu v-âs tu sês
Lui al fevel-e al v-a al è
o fevel-ìn o l-in o sin
o fevel-ais o v-ais (l-ais) o sês
Lôr a fevel-in a v-an a son

Adverbs[modifitgar | modifitgar il code]

Cun agiunscher la finiziun ‹-mentri› a la furma feminina d’in adjectiv pon ins furmar l’adverb correspundent, per exempel lente, lentementri (plaun). In’excepziun èn ils adjectivs sin ‹-il› ch’utiliseschan per la furmaziun d’adverbs la furma masculina: facil, facilmentri (facil).

Stgazi da pleds[modifitgar | modifitgar il code]

Il stgazi da pleds furlan sa basa per la gronda part sin il latin. Natiralmain ha la lingua fatg tras insaquantas midadas fonologicas e morfologicas. Blers pleds èn ils medems sco en autras linguas romanas. Era autras linguas han influenzà il stgazi da pleds furlan:

  • En il temp medieval èn cumparids pleds tudestgs. Gist durant il temp dal patriarcat d’Aquileia era l’influenza da questa cultura fitg gronda (p.ex. bussâ, bitschar).
  • Pleds slavs èn sa derasads durant l’invasiun ungaraisa en il 10avel tschientaner (per consequenza existan cjast, clavà e zigâ, sbragir). Da derivanza slava èn oravant tut ils nums da lieu d’origin.
  • Blers pleds han in tschep german (probablamain d’origin langobard) respectivamain celtic. Ils exempels per l’emprima categoria èn sbregâ, trair; sedon, schadun; taponâ, cuvernar. Per l’ultima categoria troi, via; bregons, chautscha.
  • Era il venezian ha gì influenza sin il furlan: canucje, strom.
  • Terms scientifics derivan (sco en blers cas) dal grec u da l’arab, per exempel lambic, quiet.
  • I dat era expressiuns franzosas sco pardabon, propi e gustâ, gentar.

Situaziun actuala[modifitgar | modifitgar il code]

Signals da traffic en talian e furlan

Grazia a la lescha 482/1999 è il furlan acceptà uffizialmain en l’Italia sco lingua minoritara. En las scolas primaras datti singulas lecziuns en furlan (rom facultativ). Ultra da quai datti era gasettas-online e gruppas da musica che scrivan texts en furlan. Avant curt temp èn vegnids preschentads dus films en furlan (Tierç lion, Lidrîs cuadrade di trê) ch’han survegnì bunas criticas da gasettas talianas. Signals da traffic bilings (talian e furlan) ves’ins en ca. 40 pertschient da las vischnancas da la provinza d’Udine. Dapi l’onn 2004 vegnan signals unicamain talians remplazzads cun bilings. I dat era ina translaziun da la bibla. Il poet e scriptur Ermes Culos ha translatà differentas ovas litteraras sco per exempel Don Quijote da Miguel de Cervantes en furlan. Ultra da quai ha el translatà La Divina Commedia da Dante Alighieri. La translaziun è disponibla en il Project Gutenberg. L’organisaziun per il mantegniment dal furlan è la Societât filologjiche furlane, fundada l’onn 1919 a Görz.

Nums da lieu[modifitgar | modifitgar il code]

Mintga lieu en il Friul ha in num furlan e talian. Dus exempels: il num furlan per Udine è Udin, quel da Tolmezzo è Tumieç. Cun quai ch’il talian è la lingua uffiziala, èn ils nums da lieu talians ils uffizials. Dentant vegnan era las versiuns furlanas acceptadas en contexts uffizials.

Standardisaziun[modifitgar | modifitgar il code]

La problematica da la standardisaziun da las linguas minoritaras è era preschenta en il furlan. Normalmain vegn il furlan central resguardà sco standard, però è questa vista contestada enfin oz.

Varietads dal furlan[modifitgar | modifitgar il code]

Las quatter gruppas dialectalas sa distinguan en emprima lingia tras ils vocals da finiziun nominals u adjectivals:

  • furlan central, discurrì ad Udine:
– ils pleds fineschan sin ‹-e›
– utilisaziun en blers documents uffizials, vegn resguardà sco standard
  • furlan dal nord, discurrì en Carnia:
– ils pleds pon finir sin ‹-o›, ‹-e› u ‹-a›, quai variescha da val a val
– ils pleds fineschan sin ‹-a›
– vischinanza evidenta al talian
– ils pleds fineschan sin ‹-a›
– grond’influenza dal venezian

A la furma dal Friul central cjase correspundan las furmas d’autras regiuns cjasa u cjaso. Pier Paolo Pasolini, il represchentant il pli enconuschent en il 20avel tschientaner, ha scrit sias ovras en furlan dal vest, sia lingua materna.

Las emprimas ovras dal 13avel tschientaner sa basan sin il furlan discurrì en la regiun da Cividale del Friuli. Da quel temp era quai la citad la pli impurtanta dal Friul. Interessantamain exista qua ina gronda frequenza dal vocal da finiziun ‹-o›. Ozendi chatt’ins quel be en diversas vischnancas en Carnia. Udine, nua che la finiziun ‹-a› era la pli utilisada, ha pli tard remplazzà Cividale del Friuli sco citad principala dal Friul. La finiziun ‹-e› è documentada pir a partir dal 16avel tschientaner.

Sistems da scrittira[modifitgar | modifitgar il code]

Il sistem da scrittira uffizial consista da l’alfabet latin e dal ‹c- cédille› (ç). Il bustab ‹q› vegn mo utilisà per nums da persunas u nums da lieu istorics. En tut ils auters cas vegn el remplazzà dal ‹c›. Ils bustabs ‹k›, ‹x›, ‹w› e ‹y› vegnan avant be en pleds emprestads. Els na fan betg part da l’alfabet:

   Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Zz

Ultra da quai existan era ils accents gravis, lenis e circumflex. Per distinguer pèrs minimals inditga l’accent circumflex in vocal lung, per exempel lât vs. lat.

Exempels[modifitgar | modifitgar il code]

  • Hallo, jau hai num Giacun.
    Mandi, jo mi clami Jacum.
  • Oz èsi propi chaud.
    Vuê al è propite cjalt.
  • Jau stoss propi ir uss, a pli tard.
    O scugni propite lâ cumò, ariviodisi.
  • Jau na poss betg ir en sortida questa saira, jau stoss emprender.
    No pues vignî fûr usgnot, o ai di studiâ.

Il babnoss en furlan[modifitgar | modifitgar il code]

Pari nestri, che tu sês intai cîi,
che al sedi santificât il to non,
che al vegni il to ream,
che e sedi fate la tô volontât
come in cîl, cussì in tiere.
Danus vuê il pan che nus covente,
parinus jù i nestris debits
come che nô ur ai parìn jù ai nestris debitôrs
e no sta molânus inte tentazion,
ma diliberinus dal mâl.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Tenor stimaziun dal Istituto Nazionale di Statistica.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Paola Benincà, Laura Vanelli: Linguistica friulana, Unipress, Padova 2005.
  • Franc Fari (cur.): Manuâl di lenghistiche furlane, Forum, Udine 2005.
  • Giuseppe Francescato: Dialettologia friulana, Società Filologica Friulana, Udine 1966.
  • Giovanni Frau: I dialetti del Friuli, Società Filologica Friulana, Udine 1984.
  • Sabine Heinemann: Studi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine 2007.
  • Carla Marcato: Friuli-Venezia Giulia, Laterza, Roma – Bari 2001.
  • Georg Pagitz: Friaulisch Wort für Wort, Reise Know-How, Bielefeld 2007.
  • Piera Rizzolati: Elementi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine 1981.
  • Paolo Roseano: La pronuncia del friulano standard: proposte, problemi, prospettive, Ce Fastu?, LXXXVI (2010), n. 1, p. 7–34.
  • Paolo Roseano, Suddivisione dialettale del friulano. In: S. Heinemann, L. Melchior (eds.), Manuale di linguistica friulana. De Gruyter Mouton, Berlin, 2015, pp. 155-186.
  • Federico Vicario (cur.): Lezioni di lingua e cultura friulana, Società Filologica Friulana, Udine 2005.
  • Federico Vicario: Lezioni di linguistica friulana, Forum, Udine 2005.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]