Iris von Roten

Ord Wikipedia

Iris von Roten (* ils 2 d’avrigl 1917 a Basilea; † ils 11 da settember 1990 a Basilea) è stada ina giurista, schurnalista ed activista per ils dretgs da las dunnas en Svizra.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Iris von Roten (nata Meider) è creschida si en ina famiglia burgaisa che steva finanzialmain bain. Sco ina da las sulettas dunnas da ses temp ha ella studegià dretg a l’Universitad da Berna e fatg il doctorat. Ella ha maridà Peter von Roten, in aristocrat e cusseglier naziunal dal Vallais. Els han gì ina figlia, Hortensia, che s’engascha oz sezza per ils interess da las dunnas. Iris von Roten na pudeva betg supportar il patratg d’esser mamma e chasarina. Ella è daventada partenaria da ses um en ina chanzlia d’advocat communabla. Er en lur lètg ha ella pretendì si’independenza. Entras las experientschas negativas en la lavur – ella vegniva adina tegnida per la secretaria – è ella daventada ina feminista engaschada.

Da 1943 enfin 1945 è von Roten stada redactura per la gasetta Schweizer Frauenblatt. Inspirada dal cudesch Das andere Geschlecht da Simone de Beauvoir ch’è cumparì l’onn 1948 ha ella sezza cumenzà a scriver in cudesch. Frauen im Laufgitter, cumparì l’onn 1958, ha fatg daventar Iris von Roten sur notg la persuna la pli crititgada da la Svizra da ses temp. Il cudesch ha provocà in tal scandal che ‹l’emanza da la Svizra› vegniva perfin spretschada da dunnas feministicas. Ellas renfatschavan ch’ella saja stada responsabla per il na tar la votaziun svizra davart il dretg da votar per las dunnas l’onn 1959.

Iris von Roten n’ha betg pudì vertir la critica massiva. Suenter che schizunt las feministas la spretschavan, na vuleva ella betg pli avair da far insatge cun la questiun da las dunnas ed è viagiada l’onn 1960 per sis mais en la Tirchia. Davart quest viadi ha ella scrit suenter ses return in cudesch, na ha dentant betg chattà ina chasa editura che fiss stada pronta d’al publitgar. Puspè è ella ida sin viadis, questa giada en il Proxim Orient, en il Maghreb, a Sri Lanka ed en Brasilia. Ils onns 1970 ha ella er cumenzà a nudar sias experientschas en furma da maletgs.

Adina pli ferm è Iris von Roten stada pertutgada da problems da sanadad. Sia vesida è vegnida mendra ed ella ha gì disturbis da durmir. Cura ch’ella na pudeva betg pli malegiar, ha ella decis da far fin cun la vita. «Sco ch’in giast sto savair cura ch’igl è temp dad ir, uschia duess ins era sa dauzar ad uras da la maisa da la vita», ha ella ditg en in’intervista curt avant sia mort.[1] Ils 11 da settember 1990, pauc temp avant che la segunda ediziun da Frauen im Laufgitter cumparia, ha Iris von Roten fatg suicidi.

Ovra[modifitgar | modifitgar il code]

En si’ovra cumparida 1958 Frauen im Laufgitter ha Iris von Roten analisà la situaziun da la dunna en Svizra. Ella ha pretendì a moda radicala l’egualitad en tut ils secturs. Plinavant ha ella discutà dumondas sexual-eroticas e demitologisa uschenumnadas valurs tradiziunal-femininas.

Von Roten ha tranter auter pretendì la cumplaina independenza economica da las dunnas, per che quellas possian propi decider libramain sur da lur vita: «Il ‹va a batlegiar, patescha fom, mora!›, cun il qual il bab en Romeo e Giulietta da Shakespeare priva a sia figlia l’existenza da viver entras bittar ella or da chasa, na duai betg pudair manar ina Giulietta d’ozendi e futura en la miseria. Da quai è la giuvna dentant be protegida, sch’ella stat economicamain sin agens pes.»

Sper l’occupaziun cumplaina da las dunnas ha von Roten pretendì l’externalisaziun da lavurs da chasa e famiglia: canortas per uffants, scolas dal di sco era in commerzi spezialisà sin lavurs da chasa. «Per l’atmosfera privata da la vita da famiglia n’èsi betg necessari che la ‹dunna e mamma› claprognia cun vaschella e fatschia giu la pulvra entirs dis sco sort natirala da la femna.»

Questas pretensiuns feministicas ch’èn oz actualas pli che mai gievan bler memia lunsch en ils onns 1950 – era per dunnas progressivas. Malgrà che Frauen im Laufgitter è stà vendì ora en be indesch emnas, è l’ovra vegnida reedida pir l’onn 1991. La segunda ediziun è stada in grond success ed ha gidà Iris von Roten postum a la stima ch’ella aveva adina tschertgà.

Publicaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  • Frauen im Laufgitter. Offene Worte zur Stellung der Frau. Hallwag, Berna 1958.
  • Frauenstimmrechtsbrevier. Vom schweizerischen Patentmittel gegen das Frauenstimmrecht, den Mitteln gegen das Patentmittel, und wie es mit oder ohne doch noch kommt. Frobenius, Basilea 1959.
  • Vom Bosporus zum Euphrat. Türken und Türkei. Goverts, Stuttgart 1965.
    • Reediziun: Vom Bosporus zum Euphrat: eine Reise durch die Türkei. eFeF, Turitg 1993, ISBN 3-905493-49-7.
  • Blumenblicke. Cudesch d’art. (Text: Hortensia von Roten). eFeF, Turitg 1993, ISBN 3-905493-50-0.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Las infurmaziuns ed ils citats preschentads en quest artitgel sa basan sin la biografia scritta dad Yvonne-Denise Köchli. (Cf. glista da litteratura).

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Yvonne-Denise Köchli: Eine Frau kommt zu früh. Das Leben von Iris von Roten. Weltwoche-ABC, Turitg 1992.
  • Eleonora Bonacossa: Der weibliche Sinn in der Welt: Iris von Roten. Neue Aspekte aus Sicht der Geschlechterdifferenz. Helmer, Königstein im Taunus 2003, ISBN 3-89741-128-8.
  • Wilfried Meichtry: Verliebte Feinde. Iris und Peter von Roten. Ammann, Turitg 2007, ISBN 978-3-250-10487-2.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]