Istorgia da l'astronomia
L’astronomia (grec ἀστρονομία astronomía: ‹observaziun da las stailas›, da ἄστρον ástron ‹staila› e νόμος nómos ‹lescha›) è la scienza da las stailas. Ella examinescha cun metodas scientificas las caracteristicas dals objects ch’èn da chattar en l’univers. L’istorgia da l’astronomia mussa co che las enconuschientschas davart quests objects èn sa midadas en il decurs dal temp.
Astronomia arcaica
[modifitgar | modifitgar il code]Nossa savida davart l’astronomia arcaica, vul dir davart cults da stailas, sa restrenscha sin enconuschientschas archeologicas. Gia en la tauna da Lascaux, in dals pli vegls monuments culturals da l’homo sapiens, è da chattar ina pictura da las Plejadas. Er la Rudella da stailas da Nebra – uschia suppon ins – mussia la medema rotscha da stailas. Il lieu dal cult preistoric il pli impressiunant en Europa è bain Stonehenge. Davart ils cults pratitgads là na san ins nagut, ma l’orientaziun geografica dal monument è evidentamain da natira astronomica. Enconuschientschas cumparegliablas sa laschan gudagnar da monuments da cult da tuttas epocas sin l’entir mund.
Astronomia antica
[modifitgar | modifitgar il code]Gia las pli veglias scrittiras grecas laschan percorscher l’immens svilup che l’astronomia dueva far en questa cultura. Uschia descrivan tant Homer sco Hesiod fenomens astronomics. Lur scrittiras na mussan dentant betg anc ina savida profunda da l’astronomia. Per exempel descrivan domadus la staila da la damaun e la staila da la saira sco objects differents – schebain che domadus èn en vardad nagut auter che la Venus. Er ils segns zodiacs dad oz descriva Homer be parzialmain. Ina chapientscha in pau pli profunda da fenomens da la natira laschan ils filosofs presocratics percorscher. Tranter auter han els sviluppà metodas adina pli exactas da mesirar il temp, sco p.ex. uras da sulegl. La basa da questas invenziuns han els probablamain surprendì da la cultura da Babilon.
La cultura greca dal temp classic è stada l’emprima epoca a pratitgar l’astronomia senza intents cultics u astrologics, pia be per motivs da savida. Enconuschenta è p.ex. la mesiraziun detg exacta dal diameter da la Terra tras Eratostenes enturn 220 a.C. El aveva laschà mesirar il medem di da mezdi la lunghezza da la sumbriva dal sulegl ad Alexandria e Syene. La differenza constatada aveva el attribuì correctamain a differents grads da latituda d’ina culla. Main enconuschenta è l’emprova d’Aristarch da Samos da mesirar la distanza da la Terra tar il sulegl en relaziun tar la glina. Pervia da mesiraziuns memia pauc exactas aveva el bain eruì ina distanza ch’era per il factur 20 memia curta; metodicamain aveva el dentant lavurà dal tuttafatg correct.
Ils filosofs grecs avevan er gia cumenzà a discutar davart in maletg dal mund heliocentric, pia davart l’idea ch’il sulegl na giria betg enturn la Terra, mabain la Terra enturn il sulegl. Pervia da la mancanza d’observaziuns ch’avessan sustegnì questa tesa, è il maletg geocentric dentant restà vinavant il maletg dal mund renconuschì. Dal reminent era gia Aristarch da Samos – sco pli tard Galileo Galilei – vegnì accusà pervia da sias ideas heliocentricas.
Hipparchos da Nicäa ha sviluppà ils instruments astronomics ch’èn restads en diever enfin tar l’invenziun dal perspectiv, pia bunamain duamilli onns. L’ovra da Ptolemeus enturn 150 s.C. furma la finala il punct culminant e la finiziun da l’astronomia antica. El ha sviluppà il maletg dal mund ptolemeic ed edì l’Almagest, in’ovra da standard da l’astronomia ch’è restada en diever enfin ditg suenter la renaschientscha. Auter ch’ils Grecs na s’interessavan ils Romans betg uschè fitg per l’astronomia. Quella aveva per els en emprima lingia ina muntada astrologica, ma er là preferivan els autras furmas che la profezia cun agid da las stailas.
Astronomia araba
[modifitgar | modifitgar il code]Suenter che l’astronomia era sa durmentada in pau durant l’Imperi roman, ha l’expansiun islamica dà a questa scienza nova vita. La conquista d’Alexandria cun sia biblioteca fitg ritga ed influenzas da l’India han stimulà ils scienziads islams. Las prestaziuns arabas cumpiglian observaziuns dal tschiel fitg exactas – er per motivs astrologics –, e catalogs da stailas dals quals ina buna part dals nums dad oz deriva. Ma senza telescops n’èsi betg stà pussaivel als astronoms arabs da cumplettar la savida antica a moda fitg vasta. Uschia è il maletg dal mund geocentric restà vinavant incontestà. Las constataziuns fatgas per l’astronomia araba valan per gronda part er per l’astronomia chinaisa da quel temp. Or da l’optica dad oz è la prestaziun la pli impurtanta dals astronoms arabs d’avair translatà e dà vinavant las lavurs anticas che vegnivan negligidas en la cultura europeica dal temp medieval.
Astronomia da la renaschientscha
[modifitgar | modifitgar il code]L’astronomia europeica cumenza a renascher enturn 1500 cun Nicolaus Copernicus. Suenter observaziuns da la relaziun tranter la glina e las stailas ha el cumenzà ad avair dubis davart il maletg dal mund geocentric. Uschia ha el sviluppà ses maletg heliocentric ch’el ha preschentà l’onn 1543 en ses cudesch De Revolutionibus Orbium Coelestium.
Tycho Braha ha observà l’onn 1572 ina «nova staila» ch’el descriva sco ina «miracla mai vesida dapi l’entschatta dal mund». Bain avevan ils Chinais gia descrit l’onn 1054 ina tala supernova, ma senza che l’Europa avess gì enconuschientscha da quai. Brahe ha er sviluppà apparaturas che han pussibilità observaziuns fitg exactas. Grazia a sias mesiraziuns fitg precisas da las posiziuns dals planets ha Johannes Kepler pudì scuvrir las leschas dals moviments dals planets.
La vieuta decisiva en l’astronomia ha la finala l’invenziun dal perspectiv manà natiers vers l’entschatta dal 17avel tschientaner. Cun agid dal perspectiv ha Galileo Galilei scuvert las quatter glinas interiuras dal Jupiter e las fasas da la Venus. Tras quai è il maletg dal mund geocentric collabà definitivamain. La dispita tranter la baselgia e Galileo è bain ida a fin en favur da l’inquisiziun; ma questa victoria dubiusa ha chaschunà en il medem mument ina relaziun disturbada tranter la baselgia e las scienzas natiralas che sa fa valair enfin oz.
Astronomia dal temp modern
[modifitgar | modifitgar il code]En il decurs dals proxims decennis han ils astronoms megliurà lur telescops e descrit ils planets a moda adina pli exacta. Christiaan Huygens ha scuvert sco emprim la vaira natira dals rintgs da Saturn. Edmond Halley ha preditg correctamain il return dal comet Halley l’onn 1758, n’ha dentant betg pli pudì daventar sez perditga da quest eveniment.
L’onn 1781 ha Wilhelm Herschel scuvert in nov planet ch’ins ha pli tard numnà Uranus. Sistems da stailas dublas, colliadas fisicamain ina cun l’autra, han manà a speculaziuns davart sistems planetars che pudessan girar enturn autras stailas. A medem temp cumenza la spectroscopia che dueva manar da l’astronomia a l’astrofisica. A basa da la spectroscopia ha Herschel scuvert l’onn 1801 ils radis infracotschens che han mussà ch’il spectrum da la glisch na sa restrenscha betg sin la part visibla per l’egl da l’uman. Cun agid da questas enconuschientschas han ins cumenzà a parter ils objects dal tschiel en classas ch’ins ha pli tard pudì attribuir a tratgs fisicals cuminaivels.
Sco proxim pass ha la fotografia remplazzà tranter 1850 e 1900 l’egl sco instrument d’observaziun. Tras quai n’èn las observaziuns betg mo daventadas pli objectivas; la pussaivladad d’exponer objects durant pliras uras a la glisch ha er pussibilità observaziuns bler pli detagliadas.
La vieuta definitiva a l’astrofisica moderna marcheschan duas scuvertas: d’ina vart la proposta d’Arthur Eddington che la fusiun nucleara pudess esser la funtauna d’energia da las stailas (1920); da l’autra vart l’idea d’in univers en expansiun cuntinuanta, formulada d’Edwin Hubble suenter avair cumpareglià la distanza e la spertadad da galaxias en relaziun tar la Terra (1929).
Funtaunas
[modifitgar | modifitgar il code]- Ptolemeus: Almagest. Ca. 150.
- Nicolaus Copernicus: De Revolutionibus Orbium Coelestium. 1543.
- Johann Bayer: Uranometria. 1603.
- Johannes Kepler: Astronomia Nova. 1609; Harmonice Mundi. 1619.
- Galileo Galilei: Dialogo sopra i due massimi sistemi. 1632.
- Isaac Newton: Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. 1687.
- Wilhelm Herschel: On the Construction of the Heavens. 1785.
- Pierre-Simon Laplace: Traité de Mécanique Céleste. 1799.
- Angelo Secchi: Mappe fotografiche delle principali fasi lunari. 1858.
- Arthur Stanley Eddington: The internal Constitution of Stars. 1926.
- Edwin Hubble: The realm of the nebulae. 1936.