Monaco

Ord Wikipedia
Principadi da Monaco

Principauté de Monaco (franzos)
Principatu de Múnegu (monegasc)

Lingua uffiziala franzos
Chapitala Monaco
Furma da stadi principadi
Furma da regenza monarchia constituziunala
Schef da stadi Prinzi Albert II
Schef da la regenza Pierre Dartout
Surfatscha 2,02 km²
Abitants 38 400 (2015)
Spessezza 17 889 abitants per km²
Munaida euro
Independenza 25 da favrer 1489
Di da festa naziunala 19 da november
Numer da l'auto MC
TLD d'internet .mc
Preselecziun +377

Il Principadi da Monaco (franzos Principauté de Monaco, monegasc Principatu de Múnegu) è ina citad-stadi situada a la riva da la Mar Mediterrana (Côte d’Azur). Il pajais è circumdà dal tuttafatg da la Frantscha e giascha en vischinanza dal cunfin cun l’Italia (Liguria). Suenter il Vatican furma il Principadi da Monaco il segund pitschen stadi dal mund.

En l’antica furmava il Monaco ina plazza commerziala dals Fenizians e pli tard dals Grecs. Quels avevan erigì qua in tempel da Heracles ch’ha survegnì il surnum Monoikos ‹chasa singula› resp. ‹singular› (sa referind a las qualitads da Heracles). Tenor in’autra interpretaziun deriva il num dal pievel liguric dals Monoikos che duai avair vivì qua a partir dal 5avel tschientaner a.C. Or da la denominaziun dal port roman Herculis Monoeci Portus è alura sa sviluppà, sco furma scursanida, il num odiern Monaco.[1]

Oz furma il Monaco in domicil che vegn apprezià surtut dals ritgs dal mund, damai che la citad-stadi incassescha ni taglia sin las entradas ni sin l’ierta. Interpresas èn percunter suttamessas a la taglia. Il stadi n’è betg commember da l’Uniun europeica. Cun radund 36 000 abitants sin ina surfatscha da radund dus kilometers quadrat posseda il Monaco la pli gronda spessezza d’abitants da tut ils stadis dal mund.[2] Radund 78 % da tut ils abitants èn esters che na possedan betg il pass monegasc.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Il Principadi da Monaco è situà a la riva mediterrana franzosa tranter la citad da Nizza en il vest (distanza: 15 km) ed il cunfin dal stadi franzos-talian en l’ost (distanza: radund 12 km). La lunghezza da la riva monegasca munta a 4,1 km. Ils davos decennis ha il Monaco engrondì la surfatscha dal stadi tras rempars en la mar per varga 40 ha sin la summa totala da 202 ha (2,02 km²). Il stadi posseda ina costa plitost graschla; la gronda part da la surfatscha è situada sin la spunda che maina vers las Alps Maritimas.

Cun sia surfatscha fitg pitschna è il Monaco il segund pitschen stadi dal mund (suenter il Vatican). Cun 17 763 abitants per kilometer quadrat ha il Monaco per lunsch or la pli auta spessezza d’abitants da tut ils stadis dal mund (avant il Singapur).

La pli auta elevaziun en vischinanza da Monaco è il Mont Agel (1148 m s.m.). Da qua anora ha Radio Monte Carlo transmess pli baud sias emissiuns. Il pli aut punct che sa chatta sin il territori dal Principadi giascha en vischinanza dal Curtin exotic (160 m s.m.).

Divisiun administrativa[modifitgar | modifitgar il code]

Ils diesch districts da la citad da Monaco

La differenziaziun tranter il stadi e la citad da Monaco è be teoretica, damai ch’il stadi consista facticamain be da la citad che furma ina singula vischnanca. Quella è dividida en diesch districts municipals. In da quels, Fontvieille, è vegnì staffì a partir dal 1970 en il sidvest cun gudagnar terra or da la mar.

Tenor la constituziun dal 1911 era il Principadi sutdividì en trais vischnancas: La Condamine (il vest e nordvest inclusiv il territori dal port), Monaco (Monaco-Ville, la citad veglia cun la curt dal prinzi) e Monte Carlo (il nordost). Suenter reproschas envers il prinzi, ch’el regia tenor la devisa ‹divide ed impera›, èn las trais vischnancas vegnidas messas ensemen il 1917 en ina singula.

Clima[modifitgar | modifitgar il code]

En il Monaco regia in clima mediterran cun envierns miaivels e stads chaudas. En media datti 796 mm precipitaziuns per onn e 2583 uras suleglivas. La temperatura media giascha il schaner/favrer enturn 10 °C, il fanadur/avust enturn 23 °C.

Populaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Be radund 22 % da la populaziun dal Monaco èn indigens.[3] Las persunas d’ordaifer derivan da la Frantscha (28 %), da l’Italia (19 %), da la Gronda Britannia (8 %), da la Belgia, Germania e Svizra (mintgamai 3 %). La cumpart da la populaziun franzosa sa diminuescha permanentamain, damai che questas persunas ston pajar taglia en Frantscha. Uschia na pon ellas betg cumpensar ils custs da viver extrem auts (en spezial areguard il pretsch d’immobiglias) tras respargns da taglias. En tut derivan ils abitants dal Monaco da 119 differentas naziuns. Radund la mesadad dals abitants vala sco milliunaris.[4]

Lingua[modifitgar | modifitgar il code]

Il monegasc è in dialect roman che n’è betg parentà cun il provenzal derasà en la Frantscha dal Sid, mabain cun il ligur da la regiun taliana vischinanta. Il monegasc è in rom obligatoric en la scola populara ed er la matura pon ins far en lingua monegasca. Suletta lingua uffiziala dal Principadi è dentant il franzos. Ulteriuras linguas fitg preschentas a Monaco èn il talian e l’englais.

Religiun[modifitgar | modifitgar il code]

La baselgia catolic-romana furma la baselgia naziunala. Il Monaco è la sedia d’in archuvestgieu ch’è suttamess directamain a la sedia apostolica. Radund 90 % da la populaziun sa decleran sco catolics. La constituziun dal Monaco garantescha dentant er las libertads d’autras confessiuns e religiuns.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Antica e temp medieval[modifitgar | modifitgar il code]

Il Monaco a vista d’utschè

Ils pli vegls fastizs da colonisaziun umana en il Monaco odiern dateschan da ca. 3000 a.C.[5] Ca. 2000 a.C. è la regiun vegnida populada dals Ligurs ch’han er dà il num a la regiun taliana vischinanta. Silsuenter èn – sco gia menziunà survart – arrivads successivamain ils Fenizians, Grecs e Romans. Al temp dals Romans regorda l’enconuschent Tropaeum Alpium, erigì en il lieu vischinant La Turbie en onur da la conquista da las Alps l’onn 15 a.C. Suenter la retratga dals Romans è la regiun vegnida visitada a partir dal 5avel tschientaner da differents pievels barbars, da pirats e dals Saracens.

Questa perioda è ida a fin il 975, cura ch’il prinzi da la Provence ha stgatschà ils Saracens. La Provence fascheva part dal Sontg Imperi roman. Ils imperaturs Friedrich Barbarossa e Heinrich VI (il 1191) han suttamess la regiun a la Republica da Genua. Ils 10 da zercladur 1215 vala sco di da fundaziun da Monaco. Quel di ha Genua mess a Monaco il crap da fundament d’ina fortezza da cunfin che sa chattava al lieu dal Palaz dal prinzi odiern.

A Genua sco en bleras autras citads da l’Italia dal Nord regiva da quel temp ina guerra civila tranter ils Guelfs ed ils Ghibellins. Analog a la situaziun en Germania stevan ils Ghibellins (Staufers) per la partida da l’imperatur; ils Guelfs percunter represchentavan la partida dal papa. Er a Monaco, nua che la fortezza era vegnida fundada d’in represchentant dals Ghibellins, è questa dispita sa fatga valair: famiglias ghibellinas sco ils Dorias e Spinolas e famiglias guelfas sco ils Fieschis e Grimaldis èn sa succedidas a la pussanza.

Il 1296 èn ils Guelfs e tras quai er la famiglia dals Grimaldis vegnids sfurzads da bandunar la citad da Genua. La gronda famiglia dals Grimaldis è sa chasada en numerusas citads da la Mar Mediterrana, nua ch’els èn daventads per part fitg pussants. Dal temp ch’ils Grimaldis èn vegnids stgatschads da Genua, sa chattava era Monaco anc fermamain en ils mauns da lur inimis, dals Ghibellins.

Ils 8 da schaner 1297 èn schuldads dals Grimaldis e dals Guelfs sut il commando da Francesco Grimaldi (numnà Malizia, il malizius) entrads a Monaco vestgids sco paders franciscans ed han conquistà la fortezza. Cun quest onn cumenza pia la dinastia dals Grimaldis a Monaco. En il decurs dal 14avel e 15avel tschientaner ha Monaco anc midà pliras giadas maun tranter las partidas da Genua che sa concurrenzavan. Il 1489 han lura il retg da la Frantscha ed il duca da Savoia renconuschì l’independenza dal Monaco. E suenter in assedi invan da 100 dis il 1507 han er las smanatschas da vart da Genua prendì ina fin.

Temp premodern[modifitgar | modifitgar il code]

Pervi da la posiziun favuraivla han tant la Spagna sco er la Frantscha empruvà d’integrar il Monaco en lur sfera d’influenza. Uschia hai dà en il decurs dal temp allianzas alternantas; a partir dal 17avel tschientaner è il pitschen stadi dentant sa collia cun la Frantscha.

Sut la regenza da Honoré II ha il Monaco giudì en il 17avel tschientaner in temp da fluriziun. El ha laschà eriger in palaz represchentativ, dal qual ins po anc oz visitar ina part. Cun ina collecziun da 700 maletgs ha el plinavant mess il fundament per l’enconuschenta collecziun d’art dal prinzi.

En il 18avel tschientaner, cun la mort dad Antoine I il 1731, èn ils Grimaldis morts or en la lingia masculina. Sia figlia Louise-Hippolyte aveva maridà il Sire da Martignon, derivant d’ina famiglia aristocartica normana. Il 1733 è lur figl daventà il nov regent (Honoré III) ed ha uschia pudì garantir la cuntinuitad ereditara.

19avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

Il Palaz dal prinzi a Monaco

La Revoluziun franzosa ed ils onns da guerra subsequents han er manà en il Monaco ad ina sperdita da la suveranitad. Ed er ils emprims decennis dal 19avel tschientaner èn plitost stads difficils per il Principadi restituì. Quai è sa midà il 1861. Il nov contract cun la Frantscha ha bain manà a la sperdita da Roquebrune e Menton, las duas vischnancas odiernas situadas tranter Monaco ed il cunfin da l’Italia che bramavan independenza (e che cumpigliavan radund 80 % dal territori oriund dal Monaco). Ma da l’autra vart è vegnida renconuschida l’independenza cumplaina dal Principadi e la suveranitad dal prinzi. Per l’emprima giada en si’istorgia era il Monaco uschia dal tuttafatg suveran ed independent da pussanzas da protecziun. Medemamain è vegnida sigillada in’uniun da duana cun la Frantscha e la construcziun da la viafier da Nizza a Genua. Tut quai ha gida a promover il turissem ch’era londervi da sa sviluppar.

In bun maun ha er gì il regent da lez temp, Charles III. Per stgaffir ina basa economica solida ha el fundà il 1863 la Société des bains de mer de Monaco cun l’intent da manar in casino. Suenter emprims onns difficils ha il nov concessiunari, François Blanc, il ‹striun da Monaco›, manà l’interpresa ad in success mundial. Adina dapli turists bainstants da tut il mund èn arrivads ed igl èn vegnids construids hotels da luxus. En onur da Charles III è il territori enturn il Casino vegnì renumnà Monte Carlo. Grazia a las entradas dal Casino ha il stadi pudì abolir gia il 1869 la taglia directa. Ed il 1879 è suandada l’avertura pompusa da l’Opera da Monaco che dueva daventar enconuschenta lunsch enturn.

20avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter la mort da Charles III è ses figl Albert I daventà il 1889 successur al tron. Fin alura era el sa fatschentà sco scienzià e perscrutader da dumondas da l’oceanografia e paleontologia. Uschia ha el er fundà il Museum ed institut oceanografic a Monaco. Quest museum è vegnì manà blers onns da l’enconuschent oceanograf Jacques Cousteau ed è daventà enconuschent en tut il mund. Il 1911 ha Albert I er dà al stadi l’emprima constituziun.

Louis II è suandà ses bab il 1922 al tron. Ad el èsi reussì da manar il pajais senza pli gronds problems tras il grev temp da l’Emprima Guerra mundiala e da la crisa economica mundiala. Il 1918 è l’independenza dal Monaco vegnida garantida danovamain en in contract cun la Frantscha.

Durant ils onns 1930 e 1940 era il Monaco sa declerà sco stadi neutral. Tuttina èsi stà pussaivel als naziunalsocialists d’exequir ina buna part da lur transacziuns da banca nà da la Côte d’Azur. Quest fatg furma segiramain in dals chapitels ils pli stgirs da l’istorgia dal Monaco.

Louis II è mort senza ertavels en la lingia masculina. Sia figlia, princessa Charlotte, aveva maridà Pierre cont da Polignac, derivant da l’aristocrazia franzosa. Da questa lètg è naschì il prinzi Rainier da pli tard. Cumbain ch’il dretg dal Monaco n’excluda betg da princip ina successiun al tron feminina, ha princessa Charlotte desistì gia il 1944 a favur da ses figl. Il 1949, suenter la mort da ses tat Louis II, è Rainier III daventà il nov regent dal Monaco.

Il 1956 ha Rainier III maridà l’enconuschenta actura da film americana Grace Kelly. Tras l’operar da la nova princessa, ch’ha surpiglià il num Gracia Patricia, è il Monaco daventà definitivamain il lieu d’inscunter dals ritgs dal mund. Da la lètg da Rainier III e Gracia Patricia èn naschids ils uffants Caroline (1957), Albert (1958) e Stéphanie (1965). Il 1982 è princessa Gracia Patricia vegnida per la vita en in accident da traffic.

Il 2005 è mort Rainier III. Ses successur è daventà ses figl Albert II. Il 2011 ha el maridà l’anteriura nudadra sidafricana Charlene Wittstock.

Politica[modifitgar | modifitgar il code]

Prinzi Albert II da Monaco

Dapi il 1911 furma il Monaco ina monarchia constituziunala cun il prinzi regent sco schef da stadi. L’executiva consista dals quatter commembers dal cussegl guvernativ; il minister dal stadi è il chau da quest cabinet. Dapi la midada da la constituziun il 1962 parta il prinzi la pussanza cun il parlament (Conseil National). Quel consista da 24 commembers che vegnan elegids libramain mintgamai per 5 onns. Dumondas da caracter regiunal, che pertutgan be il territori naziunal, vegnan tractadas dal cussegl communal. Quel consista da 15 commembers e vegn manà dal president da citad.

Il 1993 è il Monaco daventà commember da las Naziuns unidas, il 2004 er dal Cussegl da l’Europa. Il stadi n’è betg commember da l’Uniun europeica, ma collià stretgamain cun quella. Uschia ha il Monaco ina represchentanza permanenta a Brüssel e fa part dal Spazi Schengen. Tras il contract da duana cun la Frantscha tutga il Monaco er tar il spazi da duana da l’Uniun europeica.

Da vart da la cumissiun da l’Uniun europeica cumpetenta vegn adina puspè crititgà che las structuras politicas en il Monaco sajan memia pauc democraticas. Quai pertutga en spezial la posiziun memia flaivla dal parlament. Pli baud vegniva er crititgà la mancanza da mesiras cunter la lavada da daners suspectus sco er la surveglianza da las bancas manglusa. Dapi il 2008 è il Monaco sa stentà da meglierar questa situaziun.[6]

Segirezza publica[modifitgar | modifitgar il code]

La segirezza publica vegn garantida tras forzas da polizia che cumpiglian bundant 500 commembers.[7] En relaziun cun ils 36 000 abitants è quai la pli auta preschientscha da polizia da tut il mund. La polizia vegn sustegnida da varga 60 cameras da video ch’èn installadas en tut las parts da la citad e ch’èn colliadas directamain cun la centrala da la polizia. Vitiers vegnan numerusas cameras da segirezza privatas e radund 500 collavuraturs da segirezza privats. Vuschs criticas fan perquai valair ch’il Monaco saja in stadi da surveglianza. Da l’autra vart ha il Monaco la pli bassa rata da criminalitad en tut il mund.[8][9]

Areguard la defensiun exteriura dal stadi exista in contract cun la Frantscha. Tuttina ha il Monaco ina pitschna unitad militara, il Corps des Sapeurs-Pompiers. Quests radund 135 schuldads, che furman ina da las pli pitschnas armadas dal mund, èn activs surtut sco pumpiers e sco protecziun civila.

Ultra da quai exista la Compagnie des Carabiniers du Prince che fa medemamain part dal militar. Questa schandarmaria da radund 115 umens garantescha la protecziun dal prinzi. Tar ils abitants e turists è ella surtut enconuschenta sco guardia d’onur avant il Palaz e pervi da sia musica da marschar (Fanfare de la Compagnie des Carabiniers du Prince). La tradiziun da la polizia e dal militar statal tanscha enavos fin l’onn 1817.

Politica monetara e da finanzas[modifitgar | modifitgar il code]

Il svilup economic dal Monaco a partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è vegnì inizià dal gieu da fortuna. E quel ha mess ad ir il turissem ch’è daventà in’ulteriura pitga economica dal Monaco (2010: radund 265 000 turists). Oz percunter stat il sectur da finanzas en il center. Radund 40 bancas èn registradas en il pajais; quellas administreschan ina facultad da 78 milliardas euros. Suenter l’aboliziun da la taglia directa per persunas privatas il 1869 furman las taglias sin interpresas (t.a. taglia sin rendita) ina da las entradas principalas dal pajais.[10] Il pajais publitgescha cifras trimestrilas sco in’interpresa economica.

Il Monaco n’enconuscha ni in’atgna valuta ni ina banca centrala. Igl exista ina sort d’uniun monetara cun la Frantscha, tenor la quala las bancas dal Monaco èn suttamessas a las medemas reglas sco quellas da la Frantscha. Il 2001 ha il Principadi introducì l’euro.

Activitad da construcziun e traffic[modifitgar | modifitgar il code]

Heliport da Monaco

Il Monaco vegn per part er numnà ‹Manhattan da la Mar Mediterrana›. Questa cumparegliaziun renviescha a l’activitad da construcziun cuntinuanta, en spezial en furma da sgrattatschiels. Gia ils onns 1970 avev’ins stgaffì la nova part da la citad Fontvieille cun gudagnar terren abitabel or da la mar. En planisaziun è in ulteriur quartier da 200 hectaras sin fund artifizial. Ils pretschs d’immobiglias a Monaco tutgan tar ils pli auts dal mund.

La situaziun da traffic en il Principadi è savens tendida. Durant la stagiun auta u tar occurrenzas grondas datti savens colonnas. Da l’autra vart posseda il Monaco in grond dumber da chasas da parcar publicas che furman per gronda part implants sutterans chavads en il grip. Er la staziun dal tren da Monaco, che fa part dal traject da viafier MarseilleVentimiglia, sa chatta sut la terra. Las sis lingias da bus collian praticamain mintga punct da Monaco. La plazza d’aviaziun situada il pli datiers dal Principadi è quella da Nizza. Da là existan colliaziuns da helicopter directas al Heliport da Monaco.

Cultura[modifitgar | modifitgar il code]

Il Monaco furma in center cultural remartgabel. L’onn 1879 ha Charles Garnier, l’architect da l’Opera da Paris, bajegià l’Opéra de Monaco. En il decurs dals onns han chantà en quest edifizi ils gronds da l’opera, dad Enrico Caruso fin Luciano Pavarotti. En pli è vegnida stgaffida in’academia per il saut classic che porta il num da l’anteriura princessa Grace. Medemamain part da las spartas d’art tradiziunalas fan ils premis da litteratura, da musica e d’art modern che vegnan surdads mintg’onn tras la famiglia dal prinzi.

A l’entschatta da l’onn ha mintgamai lieu il Festival da circus internaziunal da Monte Carlo. Qua vegnan surdads ils Clowns dad aur, ina sort ‹Oscars dal mund dal circus›. Durant quest temp èn er las vias e plazzas dal Principadi segnadas dals artists e da preschentaziuns or dal mund dal circus.

Il 1929 ha gì lieu per l’emprima giada il Grand Prix da Monaco e dapi il 1955 vegn manà tras mintg’onn la cursa da furmla 1. Er la Rallye Monte Carlo, ch’exista dapi il 1911 e che vala sco ‹mamma› da las cursas d’autos da quest gener, finescha en la citad.

La primavaira ha mintgamai lieu in turnier da tennis da l’ATP Masters Series. Quest turnier che vegn giugà sin sablun vala sco in dals impurtants turniers dal tennis dad umens.

Il Monaco è in stadi da las Alps, ha suttascrit la Convenziun da las Alps e posseda er in agen club alpin. La senda da viandar a distanza Via Alpina che percurra tut ils otg stadis da las Alps e che maina fin a Triest è vegnida averta il 2002 a Monaco.

Attracziuns turisticas[modifitgar | modifitgar il code]

Monte Carlo

La Place du Casino è situada en il center dal Principadi. Là sa chattan il renumà Casino de Monte-Carlo, l’enconuschent Hôtel de Paris sco er l’Opera pompusa. Tut quests edifizis dattan en egl grazia a lur architectura da muntada istorica.

In segund magnet turistic furma la citad veglia da Monaco. Ella è situada sin l’uschenumnà grip dal prinzi, nua che sa chatta er il Palaz dal prinzi. Quel furma la residenza politica e privata da la famiglia dal prinzi.

Il Jardin Exotique, in curtin exotic al liber, cumpiglia ina fitg gronda varietad da flurs e plantas las pli variadas. Situà al cunfin cun la Frantscha en direcziun da Nizza, porscha il curtin en pli in panorama spectacular sur l’entir Principadi.

Il Museum oceanografic sa chatta sin il grip da Monaco e porscha als visitaders ina ritgezza d’exponats impressiunanta, tranter auter er animals da la mar vivents en aquaris. Da menziunar èn er l’architectura pompusa dal 1910 e la posiziun dal Museum orasum il grip en in’autezza da 85 meters gist sur la mar.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Dietmar Urmes: Handbuch der geographischen Namen. ISBN 3-937715-70-3.
  2. Monaco Statistiques Pocket 2012 (PDF; 3,4 MB), consultà ils 10 da schaner 2013.
  3. Monaco Statistiques Pocket 2012 (PDF; 3,4 MB), consultà ils 10 da schaner 2013.
  4. Holger Alich e Timo Andresen: Die Monaco AG; Handelsblatt-online, 30 da zercladur 2011, consultà ils 30 da zercladur 2011.
  5. La part istorica sa basa sin Thomas Veszelits: Die Monaco AG. Wie die Grimaldis ihr Fürstentum vergolden. Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-593-37956-2.
  6. [1] Cf. la pagina d’internet da l’OECD (zercladur 2013).
  7. polis.osce.org (matg 2007).
  8. unodc.org (december 2012; MS Excel; 149 kB).
  9. daniel-kruell.de (december 2012).
  10. Cf. las explicaziuns davart il sistem da taglia sin la pagina uffiziala statala: Taxation in Monaco.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Thomas Veszelits: Die Monaco AG. Wie die Grimaldis ihr Fürstentum vergolden. Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-593-37956-2
  • Bettina Grosse de Cosnac: Der Clan von Monaco – Geschichte und Gegenwart der Grimaldis. Europa-Verlag, Hamburg 2002, ISBN 3-203-77520-4
  • Ralf Nestmeyer: Côte d’Azur. Reisehandbuch, Michael-Müller-Verlag, Erlangen 2007. ISBN 3-89953-366-6
  • Ralf Nestmeyer: Provence und Côte d’Azur. Literarische Reisebilder aus dem Midi. Klett-Cotta-Verlag, Stuttgart 2005. ISBN 3-608-93654-8

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Monaco – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio