Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Ditgas rumantschas/Engiadin'Ota

Ord Wikipedia

La signura da Morteratsch
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era il mais d'avust da l'onn 1864. Enturn l'Alp Bella era la vita plain activitad. Il signun ed il zezen eran attents vi da lur lavur. Aratsch, da quel temp paster sin l'alp, n'era betg mo in bel e simpatic giuven, mabain aveva er bunas manieras, ed uschia era el zunt bainvis dals ritgs signurs da Puntraschigna. Els al retschavevan cun buntad, cur ch'el gieva da temp en temp en lur chasas per il proviant usità.

Il pli cordial vegniva el mintgamai beneventà en la chasa d'ina ritga famiglia da purs. Là gentava Aratsch savens en il circul da la famiglia, e cun il temp è el s'inamurà da la bella figlia Maria. Ma tranter els era ina miraglia invisibla: Maria era ritga ed il paster na possedeva nagut.

La fin dal mais d'avust èn tut ils purs ids sin l'Alp Bella a mesiras. Il paster e la ritga giuvnetta sa legravan da sa vesair a la festa d'alp e pudair passentar in pèr bellas uras cuminaivlas. Ma quel di era Maria zunt trista. Ses bab era vegnì a savair da lur relaziuns amurusas ed aveva ditg ad ella cun in tun imperativ ch'el na lubeschia mai e pli mai che sia figlia daventia la spusa d'in pover paster da miserabla derivanza. Cur che Aratsch ha intervegnì quai, ha el bragì sco in uffant. Ma gia ha el cumenzà a far millis plans co ch'el pudess sa procurar ina tscherta bainstanza ed in bun num, ed er ils pleds da Maria al han pudì consolar in pau: «Tia vegn jau ad esser, semper tia! Jau spetg cun brama sin tes return, mes cor è tes. La forza umana na po betg rumper il liom che collia nossas olmas!» Ils poverets crajevan dad esser sulets, ma il bab da Maria era suandà els. Cur ch'il bab ha udì ils pleds dals inamurads, ha el tramess davent Maria. Cun Aratsch ha el fatg da tala maniera, ch'el ha stuì bandunar l'Alp Bella.

Quel aveva uss mo ina suletta finamira pli: el vuleva sa crear ina posiziun sin il nivel da Maria. Ed uschia è Aratsch sa rendì en Frantscha en servetsch militar. Suenter sis onns è el lura returnà sco um bainstant. La sort aveva manegià bain cun el: en pauc temp era el daventà chapitani da las guardias dal retg da la Frantscha. Ed uss sa legrava el da finalmain pudair prender puspè en bratsch sia chara Maria. Chavaltgond tranter Samedan e Puntraschigna, ha el udì dalunsch a tutgar in zain ch'annunziava in funeral. Cun in curius sentiment en il cor è Aratsch galoppà vers Puntraschigna ed è arrivà en paucas minutas sisum vischnanca. El è entrà en baselgia ed ha vis amez quella ina bara cuverta d'in ponn nair ed ornada cun numerusas flurs. El ha dumandà ina veglietta che urava tgi che giaschia en il vaschè. Igl era Maria, sia chara Maria! La dolur da l'absenza dad Aratsch era stada pli ferma che la forza vitala. Aratsch n'ha betg bragì. La dolur aveva sientà tut sias larmas. Suenter avair urà sper il vaschè da Maria, ha el bandunà la baselgia ed è chaminà cun ses chaval vers l'Alp Bella. Là ha el visità ils lieus ch'eran colliads cun bellas regurdientschas, ha prendì cumià dad els ed è siglì sin ses chaval. La saira ha in chatschader vis el a galoppar giu per la grippa senza franar. Da quel di davent è Aratsch stà sparì. Pir ditg suenter ha insatgi chattà ses chapè sin la naiv d'in glatscher.

La legenda raquinta che Maria cumpareva suenter sia mort mintga saira sin l'Alp Bella. Il signun, il zezen ed ils pasters la vesevan a vegnir e l'udivan ad ir enturn en il tschaler da latg, nua ch'ella steva in mumentin, sagiond la groma cun in tschadun ed observond che tut saja en urden e bain mantegnì. Mintga giada ch'ella gieva enturn, udiv'ins ella a suspirar: «mort Aratsch!» La glieud era plaun a plaun s'endisada vi da quest'appariziun. Maria purtava la benedicziun sin quest'alp. Suenter paucs onns era l'Alp Bella – ch'ins ha numnà pli tard l'Alp Morteratsch – la pli productiva da l'Engiadina, schebain che la muaglia chargiada si là n'era betg numerusa.

Ina stad n'ha il vegl signun, ch'aveva chaschà blers onns sin quell'alp, betg pudì ir en ses post ed è vegnì substituì tras in giuven. Il vegl ha recumandà a quel da betg disturbar la visita nocturna. Ma il giuven n'ha betg vulì tadlar il cussegl da ses antecessur. L'emprima saira sin l'Alp Bella è la giuvnetta apparida a las uras usitadas. Il nov signun è suandà ella fin en il tschaler da latg. Cur ch'ella ha prendì in tschadun e cumenzà a maschadar il latg, ha el scumandà ad ella cun vusch gritta da cuntinuar: el na possia betg tolerar qua insatgi che tschufrognia ses latg. Sin quai ha la giuvnetta fixà el cun in'egliada nauscha ed è svanida cun il fracassar d'in terribel urizi ch'ha purtà ina tempesta anguschusa sur l'entira cuntrada.

Da quella notg davent èn ils prads daventads adina pli maghers; ils pigns sa deliberavan da mesa stad da lur ornament verd; al chant allegher dals utschellins èn suandads ils sbratgs dals corvs e dals utschels da rapina. La muaglia na deva quasi nagin latg pli; la benedicziun mancava! Suenter pauc temp èn ils purs stads sfurzads da bandunar l'alp ch'ins aveva pudì numnar pli baud cun raschun la perla da las alps d'Engiadina. En ina stgira e fraida notg è ella dada ensemen tras ina squassada da la terra. E cun il temp ha il glatscher derasà ses fraid mantè sin las ruinas da l'alp – sco quai ch'el aveva fatg cun il corp dal disfortunà Aratsch.


Il nivel alv
[modifitgar | modifitgar il code]

En la Val Müstair eran ils purs vi da far fain. A l'orizont na vesev'ins gnanc in nivelet ch'avess annunzià plievgia. Ed uschia han els nizzegià la bun'aura ed han preparà las runas da fain per chargiar. Qua è arrivà andetgamain in nivel alv ed è sa platgà gist sur las runas. Da quest nivel suflava in vent ch'ha devastà tut las runas e bittà il fain dapertut enturn.

La buna glieud n'ha betg pudì chapir quai, enfin ch'in prader tirolais, ch'era là en servetsch ed enconuscheva in pau il striegn, ha ditg: «Die sollen nochmal kimmen.» Els han duvrà tut il suentermezdi per refar puspè lur runas, ma strusch che quai era reussì, è returnà il nivel alv ed il fain è danovamain sgulà per tut ils chantuns enturn. Qua ha il Tirolais prendì ses cuntè or da giaglioffa ed al ha bittà sco ina frizza en il nivel ch'è sin quai svanì andetgamain.

Pauc pli tard è il Tirolais ì en l'Engiadin'Ota ed ha survegnì lavur tar in ustier. En stiva ha el vis ses cuntè pitgà sin il palantschieu sura. «Tge signifitga quest cuntè, mes ami?», ha il famegl dumandà il patrun. «Quel è vegnì bittà ina giada a mia dunna en il venter, cur ch'ella era vin Val per emprender la scola naira. Ma per quel che tschertga el ed al vul avair, hai jau qua er insatge», ha respundì l'ustier mussond sin ina pistola chargiada. Il Tirolais ha taschì ed è svanì uschè spert sco quai ch'el ha pudì.


Las cullas da Segl
[modifitgar | modifitgar il code]

Dal temp cur che Segl aveva anc num ‹Seglias-Majoria› ed ils viandants che traversavan il Pass dal Malögia midavan là lur chavals, mangiavan e bavevan insatge u cumpravan dals pestgaders da Segl in butschin litgivas en salamuira, èsi capità ch'il lai e l'En èn creschids talmain pervi da la marschauna ch'els èn ids sur las rivas ora ed han inundà ils prads ed il guaud giuven. La maiaria da Segl era andetgamain separada dal rest dal mund.

Da quel temp devi dentant en las muntognas grischunas anc blers umets selvadis. Questas pitschnas creatiras eran adina fitg gentilas cun ils buns umans. Els han damai udì che las chaminadas dals abitants da Segl eran sut l'aua e ch'els pativan fom. Cunquai ch'ils umets na savevan betg sgular e betg nudar, vulevan dentant exnum gidar quels da Segl, han els inventà in med da transport per purtar ad els mangiativas.

Els han rimnà satgs plain guglias da lareschs, peschs, ovs e fritgs setgentads. Alura han els rudlà las mangiativas a cullas e zuglià questas cullas preziusas en las guglias da laresch. Quests plimatschs da guglias han els mess sin il lai. Els èn nudads sin l'aua ed il vent da Malögia ha suflà las bartgettas da guglias directamain davant las chasas dals abitants da Segl. Ils uffants han scuvert sco emprims questas cullas, han rimnà ellas e cartì d'avair chattà in nov giugaret. Ma mintga giada ch'in uman tutgava las cullas, s'avrivan quellas e las mangiativas crudavan viador. En quest mument han quels da Segl savì ch'ils umets selvadis eran vegnids en agid ad els.