Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Ditgas rumantschas/Engiadina Bassa

Ord Wikipedia

Il pur malengraziaivel
[modifitgar | modifitgar il code]

A Guarda viveva in pur en discordia cun sia dunna. Stuend el ina giada chargiar in char fain sin la prada da munt, aveva el nagin per gidar. Qua è vegnida ina diala sco gidantra. Il pur ha pensà che quai saja ina dunna normala. Ma cur ch'ella era sin la chargia, ha el vesì ch'ella aveva pes chaura ed ha pensà che sia gidantra saja il diavel. La diala ha dumandà il pur co ch'el haja num; ma el n'ha betg vulì dir quai al diavel ed ha mo respundì: «Jau.»

Fatga la chargia, ha el tschiffà la furtga e perfurà la diala, crajend d'avair mazzà il diavel. Spert è el ì a chasa, entant che la diala sbragiva dal mal. Bainprest èn sa radunadas ina pluna autras dialas enturn ella, dumandond: «Tgi ha fatg quai?» La diala ha respundì «Jau» ed è morta.

Surpraisas e consternadas han las dialas exclamà: «Tgi sez fa, sez giauda!» Sin quai han ellas abandunà per adina quella cuntrada.


In spectacul nocturn
[modifitgar | modifitgar il code]

Avant insaquants onns m'ha raquintà in um da Sur En, il qual n'era betg enconuschent sco baterlunz, circa il sequent:

Igl era ina giada in enviern da pauca naiv. Cunquai ch'ils rievens dals funs eran terrens, laschavan nus da Sur En ir ora las chauras e las chatschavan nà da la punt sin quels rievens sut las chasas da Crusch. Quellas stevan mintgatant er sur notg da Tschern si en ils champs da Sent. Enturn Nadal alura è rut or in enorm fraid e mes vischin ha ditg si per mai: «Ti, questa saira stuain nus ir a guardar da nossas chauras, uschiglio tschiffan quellas in dafraid e van a frusta.»

La saira alura essan nus ids en quatter a la tschertga, tgi d'ina vart e tgi da l'autra. Igl era in clerglina sco da bel di. Nus eran ans cunvegnids da clamar in l'auter, cur ch'in da nus aveva chattà las chauras. Jau era ì si dals rievens dal Cuc, lunsch lunsch amunt en ils champs da Sent.

Tuttenina hai jau udì in orribel sbragizi en l'aria, in lamentim spaventus ch'è ì tras pel ed ossa. El è passà sur mai ora sco ina schluppettada, da l'ost vers il vest, cun in snuaivel fracass. Jau, sfinì e turmentà, hai chalà da tschertgar las chauras, e senza clamar ils auters sun jau currì giu tar dunn'Annina en l'ustaria da la Crusch. Senza raquintar la chaussa hai jau laschà purtar in zanin vinars. Alura è arrivà er in auter camarat en furia da stiva en e bainbaud il terz e pauc pli tard er il quart. Tuts eran turmentads da questa terribla appariziun en l'aria. Nus avain alura bavì il vinars da cumpagnia ed essan ids deprimids a chasa. Ma tge surpraisa: las chauras eran en il fratemp arrivadas sulettas a chasa; probablamain eran er ellas vegnidas scurrentadas dal sgarschaivel sbragizi.


Il stgazi zuppà
[modifitgar | modifitgar il code]

In scrinari dad Ardez aveva lavur vi Ftan. La damaun baud gieva el envi e la saira tard turnava el ennà. Ina saira è el arrivà dadens la Bellezza, nua che quellas costunas van giu las Vals u giu en Arsüratscha. Là giu ha el udì ina dunna a clamar per agid.

Il scrinari è sa fermà ed ha pensà: «Ma qua èsi da gidar! Jau stoss ir giu per questa costa.»

El è ì giu, e cur ch'el era in toc engiu, ha el vesì ina giuvna. Il scrinari ha dumandà la giuvna sch'ella haja clamà per agid. Ella ha ditg gea. Il scrinari ha lura ditg: «Sche tge manca? Co poss jau gidar Vus?»

«Vus na stuais betg avair tema. Vus pudais vegnir in um ritg, anc questa saira, ma i dependa bler da Vus. Jau vi dir a Vus tge che Vus stuais far. Jau na sun betg viva, atgnamain sun jau morta. Jau hai sepulì qua in stgazi e pervi da quai hai jau nagin paus. Tut quest stgazi è Voss sche Vus empermettais da gidar mai e dad esser ferm. Jau vi raquintar a Vus co che quai va. Qua èsi ina zappa ed in badigl. Jau svanesch. Vus chavais ed arrivais sin ina chista da fier cun en blers daners. La chista è memia greva per auzar or ella. Vus stuais avrir il viertgel, lura ir en cun in bratsch e muventar la munaida. Enaquella vegnis Vus a tschiffar in sfratg giu per il bratsch che vegn a far fitg mal. Ma Vus na dastgais dir gnanc in pled, pertge uschiglio svanescha tut: jau rest ina povretta e Vus n'avais nagut persuenter. Uss schai a mai sche Vus crajais dad esser ferm avunda per ma spendrar.»

«Gea, quai sun jau bun da far, stai senza tema!», ha il scrinari ditg.

La giuvna ha anc dà dapli explicaziuns: En quel mument vegnian lura natiers da tuttas sorts bestgas selvadias, e la pli terribla saja ella sezza. Ma el duaja avair nagina tema, tut questas bestgas na vegnian betg a far dal mal. El vegnia er a sentir ramurs da chadainas e da ferramenta scurlattada, ina canera tarmenta.

Il scrinari ha ditg: «Gea, mia giuvna, quai è prest fatg. Mo stai senza tema!» La giuvna è alura svanida. Il scrinari è sa mess a chavar ed ha bainprest chattà ina chista da fier. El ha auzà il viertgel e vesì plunas e plunas dad aur, argient e perlas. Spert è el ì en cun ses bratsch ed ha vieut las munaidas. Enaquella ha el survegnì in culp giu per il bratsch, in culp terribel ferm. Uschè ferm, ch'el ha ditg senza pensar: «O Dieu, mes bratsch!»

E tut è stà davent. El ha udì uss in pliriez, in planschim, in lamentim ch'ha fatg tut mal a sentir. Tge ha el vulì far?

El è ì a chasa il pli svelt pussaivel. Sia dunna ha vesì ch'el era tut sblatg ed ha ditg: «Anguscha, ti es malsaun, tge manca?» El ha raquintà tut sco ch'igl era ì. Lura ha el ditg: «Ma bain, nus avessan uss pudì esser glieud ritga, ma quai n'ha betg vulì esser, en num da Dieu. Quai che ma displascha è per quella giuvna che na vegn ad avair anc per blers blers tschients onns pli nagin paus.»


Ils Cuvels da las Dialas
[modifitgar | modifitgar il code]

Las dialas da la Clemgia

Là nua ch'il grond hotel Waldhaus a Vulpera stat oz, eri pli baud ina simpla chasa da purs, nua che las dunnas da Vulpera Dadora vegnivan ensemen la saira a filar. Qua cumparevan mintga saira a medem temp er duas dialas cun lur rodas da filar. Ellas filavan diligentamain, ma senza dir in pled. A l'ura fixa surdevan ellas lur atschas filadas a la patruna da la chasa, prendevan lur rodas e gievan puspè vers la Clemgia, nua ch'ellas avevan lur cuvel.

Ina saira è vegnì al plaz da filar er in giuvenatsch maleducà ch'ha fatg in trid spass cun ina da las dialas. Sin quai è la diala siglida si, ha dà al giuvenot ina meritada schleppa, e tuttas duas han prendì lur rodas da filar ed èn idas per mai pli turnar.

Quel giuven ha però sentì la schleppa per vita duranta. El ha gì plirs mais mal il chau e suenter che l'unfladira è stada passada, èsi restà enavos in bulieu sin la fatscha: mintga giada che l'aura midava, creschiva u chalava quel cun grondas dolurs, inditgond plievgia u sulegl.


Las dialas da Vulpera Dadens

Pauc toc dadens Vulpera datti in pèr cuvels ch'ins numna ils Cuvels da las Dialas. Qua vivevan pliras dialas. Ellas purtavan ensemen roma e faschevan mantuns, uschia ch'ils purs pudevan mo vegnir a prender e purtar la roma a chasa. Savens chattavan las chasarinas ina bella taila tessida stupent u in pèr chaltschiels dadens porta. Tenor la finezza da la lavur eran quai senza dubi regals da las dialas. Però tanta confidenza cun l'uman sco las dialas dal Piz Pisoc e quellas da la Clemgia – che vegnivan perfin en chasa a filar – na demussavan ellas betg, anzi, ellas fugivan plitost. Filond cun lur fis, spassegiavan ellas mintgatant or per la senda fin tar las chasas da Vulpera. Ma sch'ellas vesevan insatgi, sa vulvevani immediat e turnavan en lur cuvels.

Ina giada èn dus umens, als quals las dialas n'avevan betg regalà bler, sa zuppads en il bostgam. Cur ch'ellas èn passadas sperasvi senza badar nagut, han els persequità las dialas cun bastuns, per tschappar e maltractar quellas. Las dialas han pudì mitschar. Però suenter quella chatscha n'han ins mai pli vesì ellas davant lur cuvels.


Il tschadun engulà
[modifitgar | modifitgar il code]

Las dialas da Pratuor

En il lieu da la chasa da pravenda eri da temp vegl ina tur, e gist survart in grond prà serrà en cun in mir enturn ch'appartegneva a quella tur. Quel prà porta anc oz il num Pratuor. Da bell'aura vegnivan mintga di pliras dialas nà da la Val Clozza sin quest prà. Ellas sa tschentavan enturn in grond crap – ch'ins vesa anc oz sin quel prà – e faschevan lavurs a maun. Las inas cusivan, autras faschevan chaltschiel ed anc autras retgamavan. Cur ch'i vegniva uras da mangiar, purtava la diala massera cun anc ina gidantra il gentar sper il crap. Là rasavan ellas or ina tuaglia netta ed alva sco la naiv e mettevan a maisa: plats e magiels, tschaduns e furtgettas d'argient. Sch'insatgi passava gist sperasvi, sche vegniva quel envidà.

In di è passà in famegl e las dialas han envidà quel a gentar. Il famegl magliadrun ha mangià il venter plain ed è puspè ì davent senza dir grazia. Las dialas n'han betg gì plaschair da quai. Cur ch'ellas han vulì metter giu da maisa, han ellas gì in'autra nauscha surpraisa: in tschadun d'argient mancava. Surpraisas d'ina tala malengraziaivladad, han ellas abandunà lur veglia plazza per adina.


Las dialas da la Val Tuoi

Il tschadun engulà a Pratuor cumpara er en la Val Tuoi, ma en in'autra versiun. Ina giada eri ina famiglia lavurusa che fascheva là cun il fain. Suenter avair raschlà ensemen vulevan els sa metter vi da la marenda. Qua han els tuttenina vesì ina tuaglia rasada or sin il prà, cun si pusadas d'argient e vaschella cun spaisa e bavronda. Las dialas avevan mess a maisa ed han envidà la famiglia da seser e da mangiar. Quai cun il solit invit: «Mangia e lascha!» che vul dir: «Mangia fin che ti has avunda, ma betg prender cun tai las pusadas d'argient!»

Ma il famegl, in um nausch, ha engulà in tschadun d'argient. Immediat è tut stà davent ed il tschadun è daventà in fier cotschen-fieu en la giaglioffa dal lader. Da quella giada davent n'han ins mai pli vesì dialas en Val Tuoi.


Ina terribla malencletga
[modifitgar | modifitgar il code]

Las dialas da Scuol

In pur aveva da manar giu da munt pliras chargias fain. Ses unic agid però, sia dunna, era en pagliola, ed il pur n'aveva betg ils raps per prender insatgi a schurnada. Qua ha el decidì da manar sulet il fain. Ina notg da clerglina ha el mess sut ses bov, è ì plaunsieu sin il prà ed ha cumenzà cun la lavur. Qua è tuttenina, senza ch'el avess savì dir danunder, cumparida ina dunnetta vestgida tut simpel. Plain schlantsch ha quella cumenzà a chargiar. Ma il pur guardava cun disfidanza sin sia gidantra. Tar mintga furtgada ch'el deva si, dumandava el danunder ch'ella saja e tgi ch'haja tramess ella. Ma el n'ha obtegnì nagina resposta.

«Bain, bain!», ha il pur malengraziaivel pensà, «jau vegn bain anc a fin cun tai!» El ha dà si l'ultima furtgada, fermà la chargia e mess sut il bov. Tar tut questas lavurs è la dunna stada fitg servetschaivla. Ella ha piglià la tretscha dal bov enta maun, ha manà la chargia fin vi tar la via, or da tut privel, e giavischà anc in bun viadi, faschond in sigl ed ina vieuta en l'aria.

Uss pir è la ravgia dal pur sa svegliada! El ha clamà: «Taidla! Tgi es ti?» Ella è sa vieuta ed ha respundì: «Mes num è Nagin.» – «E tes bab?» – «Nagin.» – «E tia mamma?» – «Nagin.» Tut irrità da questa resposta ha il grobulan piglià la furtga e perfurà la diala ch'è fugida planschend e sbragind per agid. Qua è cumparida ina fulla dad umenets e dunnettas ch'han fatg rudè enturn la povretta, plains da cumpassiun per ella e smaladind il culpabel. Il pievelet ha auzà si la povra diala e purtà quella en segirtad.

Cur ch'il pur è turnà a chasa n'ha el raquintà a nagin l'istorgia. Pir bler pli tard, cur ch'el era per murir, ha el confessà quai. Ma suenter quel malfatg n'ha pli nagin vesì dialas en quella cuntrada.


Las dialas da Bos-cha Grischa

In um da Vnà aveva la dunna malsauna gist en il temp da far fain. El n'aveva chattà nagins gidanters ed è ì sulet ora Sur Savuogn a far ina chargia. El ha mess il char sper il mantun fain, ha splegà giu las tretschas e cumenzà a chargiar. Ma cur ch'el è sa vieut cun la segunda furtgada, steva ina bella giuvnetta sin il char e chargiava cun tutta attenziun, sco ina dretga chargiunza. Il pur ha cartì che la chargiunza saja tramessa da Dieu ed è s'allegrà da l'agid divin. Cun dar si il fain fascheva el attenziun da betg furar cun ils dents da la furtga. Er deva el si mo plaunet, per che la giuvna possia vinavant. Questa era dentant speditiva e servetschaivla e la chargia è bainprest stada fatga. Qua è la giuvna sa vieuta ed ha laschà vesair ils pes ed il pur ha vesì ch'ella aveva pes chaura. Ma alura n'è ella betg tramessa da Dieu, mabain dal diavel! Il pur è sa grittentà da quai. Spert decis ha el chatschà la furtga en per las chommas da la giuvna. La diala ha dà in sbratg giz, fatg in sigl ed ina vieuta, siglida giu dal char e svanida en il guaud da Bos-cha Grischa, danunder ch'ella era vegnida.

Suenter quai n'han ins mai pli vesì las dialas da Bos-cha Grischa ch'avevan gidà gia tantas e tantas giadas ils purs da Vnà. Savens avevan ellas setgentà il fain, fatg or chanvà e vulvì las panuglias cur ch'els n'avevan betg peda da vegnir fin or tar la prada da Sur Savuogn.


Las bunas gidantras dals purs
[modifitgar | modifitgar il code]

Las dialas da Sur Tulai

Cur ch'ins segava la prada da Sur Tulai, vegnivan avant onns si da la Fora da Tulai, nua che las dialas abitavan, mintg'onn pliras dad ellas per gidar. Ellas vegnivan cun tschera rienta e parevan da s'allegrar che la stad era puspè qua. Senza dir pled prendevan ellas il rastè e cumenzavan a raschlar cun schlantsch, sco las pli capavlas masseras. Enturn mezdi udiv'ins alura in tschivel, e sin quai gieva ina dad ellas svelt a gidar la chasarina a purtar il gentar sin il funs. Ina tuaglia netta ed alva sco la naiv vegniva rasada ora en il medem lieu nua ch'ins aveva gentà l'onn passà. Alura vegniva fatg il segn da vegnir a gentar. Per il solit devi veschlas. Per la bavronda curriva ina da las dialas svelt cun ina sadella giu tar la funtauna per aua frestga. Uschia vegniva mintgin tractà mintg'onn bain da las dialas e sustegnì en sia lavur. Finì il gentar fascheva il pur cun ses chapè il segn d'engraziament e las dialas gievan cuntentas e satisfatgas puspè giu en il guaud en lur cuvels.


Las dialas da Pazza

Er quellas dialas eran diligentas e sveltas e gidavan cun il fain sin la prada da Vallaina. Cur ch'il fain era setg, gievan ellas a raschlar ensemen, uschia ch'ils purs pudevan ir il di suenter per il fain. Las dialas gidavan er a tschuncar il seghel sin ils champs, faschevan monas da bellezza e gidavan da purtar natiers las monas per metter a mantun. Tut quai faschevan ellas sco las meglras fantschellas. Nua ch'ellas avevan mess maun, na vesev'ins l'atun a pruir gnanc in graun ch'ellas avessan laschà crudar per terra. Ma mangiar cun ils purs na vulevan ellas betg: cur che las masseras vegnivan sin il funs cun la marenda, gievan las dialas svelt vers la grippa da Pazza en lur cuvels.


La Fora da las Dialas a Sent

In toc sur la vischnanca da Sent èsi sut in grip ina lunga fora ch'ins numna anc ozendi la Fora da las Dialas. Betg dalunsch da questa era ina giada ina famiglia da purs sin ses prà a far fain. Enturn mezdi han las dialas alura rasà or ina gronda tuaglia sin quest prà per far gentar – ni spaisa ni bavronda mancava. La manadra, ina diala pli veglia, ha alura fatg il cumpliment ch'er els tuts duajan prender part.

Il bab, in magliadrun, n'ha betg sa laschà envidar duas giadas ed ha prendì part cun tut sia famiglia. Suenter avair bain mangià e bain bavì è el stà si ed ì senza engraziar. A sia dunna n'era quai betg endretg e quella ha engrazià a las dialas empè da ses um. Malgrà quai n'han las dialas betg gì plaschair d'ina tala groppezza. Sin quel prà n'han ellas betg pli rasà or lur tuaglia.

In um vegl da Sent ch'era stà pli baud chavrer pretendeva dad anc avair vesì dialas davant quella fora, quai ch'ozendi nagin na vuless pli affirmar.


Il stgazi da Martina
[modifitgar | modifitgar il code]

In pur da Martina, ina fracziun da la vischnanca politica da Tschlin, era ì ina giada a sauar ses prads sur las chasas. El è restà fatschentà là fin la saira. Returnond da via giu, ha el vis sper il mir dal santeri ina brastgida. Aha, ha el pensà, qua èn stads uffants a pascular lur bovs ed han fatg in fieu per passatemp. Sch'igl ha qua brastgida vi jau er gist envidar mia pipa.

El è sa tschentà là sin in mut, ha emplenì sia pipa cun tubac ed ha prendì or da la brastgida in charvun ch'al pareva cotschen-fieu. El ha tegnì quel sin la pipa, ma il tubac n'ha betg ars. El ha bittà davent quel e prendì in auter charvun pli glischant, ma er quel n'ha betg ars il tubac. Pir uss è el s'accurschì ch'il charvun n'era betg chaud.

Sin quai ha el pensà da prender cun sai in pèr tocs per guardar tge che quai pudess esser, ed uschia ha el mess dus tocs en sia giaglioffa. Arrivà a chasa era la tschaina gia pronta e l'um n'ha betg pli pensà al charvun, mabain ha mangià ed è ì a durmir. La damaun, cur ch'el è levà, ha el vulì ir per il charvun ed ha vis per sia gronda surpraisa, che quel era sa transfurmà en duas munaidas d'aur.

Spert sco ina frizza è l'um currì sin il santeri per far racolta, ma la brastgida supponida n'era betg pli là.


Las dialas sin l'Alp da Munt
[modifitgar | modifitgar il code]

Sin l'Alp da Munt da la vischnanca da Tschierv vivevan bleras dialas en cuvels sut la terra. Quels han anc uss num Las Foras da las Dialas. Durant la stad vegnivan ellas savens or sin la prada e gidavan a far cun il fain, sa tegnend però in pau retratgas da la glieud. Ellas purtavan vestgadira alva ed in bel faziel alv sin chau. Er durant l'onn, magari l'enviern cur ch'il sulegl splendurava sin questa spunda, vegnivan ellas or a sulegl davant lur cuvels. Sur dal svanir da las dialas datti duas ditgas differentas.


Las dialas e la laschiva

In bel di da stad, cur che quels da Tschierv faschevan cun il fain sin quell'alp, avevan las dialas fatg gronda laschiva e mess a sientar lur biancaria: chamischas, tuaglias e faziels, tut davant lur cuvels a sulegl. Duas dunnas veglias fitg ranveras, a las qualas las dialas avevan fatg bler dal bun, eran gist là en la vischinanza e faschevan cun il fain. Plain scuidanza contemplavan ellas ils lenziels alvs sco la naiv, ed en lur engurdientscha han ellas decis d'engular ina part da quella bella rauba. Vi il suentermezdi, essend las dialas gist sa retratgas per in mument en lur cuvels, han las duas dunnas fatg svanir ina buna part da la lavanda. Ellas han zuppà tut tranter il fain e manà la saira la rauba a chasa.

Ma l'autra damaun hai cumenzà a tunar ed a ramplunar en la grippa sut l'Alp da Munt, sco sche las paraids stuessan dar ensemen e sepulir ina part da la vischnanca. Las dialas èn svanidas cun tut lur ritgezzas e nagin n'ha vesì ellas pli. Ma las sgarschaivlas sfessas en la grippa mussan anc ozendi tge revoluziun ch'ellas han fatg en l'intern da la muntogna avant che partir.


Las dialas ed ils giats

Sin l'Alp da Munt era in giuven paster, al qual ina da las dialas plascheva ordvart bain. La saira, cur ch'el aveva finì sia lavur, sa zuppava el savens davos in grippun en la vischinanza dals cuvels da las dialas e spetgava sin quella. Mintga giada ch'ella vegniva or da sia dimora, persequitava el la diala. Inqual giadas fascheva el quai l'entira notg, fin ch'i tutgava giu en vischnanca il zain da di. Ma i na gartegiava mai al giuven da tschiffar la diala.

Finalmain era la diala stuffa da quest teater ed ella ha dà da chapir al giuven che sias fadias sajan invanas. Questa nova è ida ad el talmain a cor ch'el ha cumenzà ad odiar la diala e pensar sin vendetga. El era vegnì a savair che las dialas avevan ina ferma aversiun cunter ils giats. E pelvaira, in di è el ì giu en vischnanca, ha prendì in giattun vegl, mess quel en in satg ed è turnà cun quel sin l'alp. La saira sin il far notg ha el bittà il giat en in dals cuvels, sperond da far cun quai in vaira snuizi a las dialas. Cuntent e satisfatg da si'ovra è el ì a durmir.

L'autra damaun han las dialas abandunà l'Alp da Munt e la Val, prendend cun ellas tut lur ritgezzas. Mo il giat han ellas laschà enavos. Anc ditg suenter udivan ins a miaular quel sut la terra, e quai perfin giu en la val, en ils conturns da la vischnanca.


La dunna da la Sprella
[modifitgar | modifitgar il code]

L'Alp Dadora da Müstair vegn er numnada l'Alp Sprella. Quest num deriva d'ina dunna ch'ins veseva savens sut l'alp sper ina funtauna. Quella vegn medemamain numnada la Funtauna da la Sprella.

Da temp vegl han ils pasters savens vesì ina dunna en questa cuntrada. Quella era en mongias-chamischa ed aveva nagut sin il chau, er cur ch'igl era grondas fradaglias.

Ina saira ha il signun cumandà al paster dad ir giu tar la funtauna per aua frestga. Il paster ha obedì. Essend ina bella glina plaina e fitg cler, n'aveva el nagina tema. El ha emplenì la sadella cun aua ed è alura sa fermà per mangiar in pau da quel carschun che creschiva en abundanza sper la funtauna. Cur ch'el ha vulì ir ed ha auzà il chau, ha el vesì cun gronda surpraisa ina dunna che seseva giu sper la sadella ch'el aveva pusà sper la funtauna. Cun gronda tema ha el tschiffà la sadella ed è ì svelt vers l'alp.

El ha raquintà l'istorgia al signun ch'era in um pli vegl. Quel è sa mess a rir ed ha dumandà sch'el n'haja mai udì a raquintar da la Sprella. Il paster ha ditg da na. Sin quai ha il signun raquintà ch'ins haja vesì pliras giadas la dunna da la Sprella.

«Avant circa 10 onns», uschia ha el cumenzà, «sesevan nus in di sper il tschep da fender laina. Nus, quai era il pur Duri, il paster ed jau. Las vatgas pasculavan giu sut l'alp e sa laschavan gustar las flurs son Giatgen. Tuttenina ha il paster ditg: «Guardai vi là, da l'autra vart da l'aua, si sper la zundra, passa ina dunna. Quella è narra dad ir da là si!»

Nus avain tuts guardà, e quai era propi vair. Nus avain pensà ch'ella saja sa persa ed avain cumenzà a clamar, però ella è ida vinavant senza sa volver. Ella è arrivada fin si sper quel grip nair dadens la pala gronda, ed alura n'avain nus betg pli vesì ella. Ina lunga pezza avain nus cuntinuà da guardar, ma ella n'è betg pli vegnida natiers. Jau pretend che quai era la dunna da la Sprella.»

A viandants e pasters ha ella er gia tschivlà en las ureglias, e quai per regla cur ch'i midava l'aura.


La tegia sfundrada
[modifitgar | modifitgar il code]

Passond tras la bella Val Mora, ina vallada laterala da la Val Müstair, arriv'ins ad in lieu cun il num ‹Tea Fondada›. Orasum quel, datiers da la riva dal flum, è ina gronda fora en furma da chaldera, mez emplenida cun aua. Da temp vegl era là in'excellent'alp, la meglra da tut ils conturns. Ils pasters raquintavan savens da quella e da la gronda disgrazia capitada là.

Giusum la pastgira da l'alp era ina tegia. In di è passà in pover um, stanchel e lass e mez malsaun, tras quella cuntrada. El è sa fermà tar la tegia ed ha dumandà la charitad. Ma il signun era in um grobulan e malamiaivel. El al n'ha dà nagut ed al ha tramess davent cun blastemmas. Il pover vegl è ì vinavant ed ha chattà betg lunsch davent il paster da l'alp. Quel ha gì cumpassiun dal poveret ed al ha dà da sia marenda. Il vegl ha engrazià cordialmain. Ma sa vulvend vers la tegia ha el smaladì l'alp ed il signun.

En quel lieu è uss il puz a furma da chaldera. Durant sairas stgiras però – avant ch'i vegnia trid'aura – aud'ins anc oz bain avunda a stuschar las broccas giu la profunditad da quella fora. Uschia almain pretendan quai ils pasters d'alp.


La Fora da las Dialas a Müstair
[modifitgar | modifitgar il code]

Tranter l'Aua da Pisch ed il Truoi da la Raisch, gist sur la prada, èsi ina pitschna foretta en la grippa. Quella vegn numnada la Fora da las Dialas. Tras questa fora pon ins entrar en l'intern dal grip en in cuvel. Da temp vegl abitavan qua dunnas numnadas dialas. Quellas eran fitg bainvesidas da la glieud da Müstair. Savens faschevan ellas la notg lavurs per ils purs en ils conturns da la vischnanca. Medemamain pudev'ins adina puspè vesair ellas or sin in grip davant l'entrada da lur cuvel. Ellas avevan er in bel chaunet alv.

Durant il temp da la racolta tramettevan las dialas il chaunet cun in pitschen chanaster cun en fritgs e paun tar ils purs sin la prada. En il chanaster era mintga giada er in cuntè ed ina furtgetta. Questa marenda purtava il chaunet baud ad in pur e baud ad in auter. La furtgetta ed il cuntè metteva la glieud mintga giada puspè en il chanaster.

In bel di ha in pur vulì far in spass ed ha tegnì la furtgetta per el. Sco ch'il chaunet è turnà en il cuvel, èn las dialas vegnidas or sin il grip ed han cumenzà a far in grond sbragizi. Pir suenter in bun temp èn ellas turnadas en lur cuvel. Da là davent han ellas mai pli sa laschà vesair en nossa val.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quests texts èn vegnids surpigliads a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar ils documents en lur context original p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Ditgas rumantschas