Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Ditgas rumantschas/Surselva 1

Ord Wikipedia

Il dischariel
[modifitgar | modifitgar il code]

A Selva viveva avant blers onns in ferm giuven. Quel aveva però bunamain mintga notg in dischariel. Sin quai è el ì a discurrer cun il spiritual dal lieu. Cur ch'el ha la proxima notg puspè survegnì il dischariel, ha el fatg in tschert segn ch'il spiritual aveva ditg. Alura è el levà ed ha stuppà cun palpiri la rusna-clav da l'isch-chombra. Il dischariel è stà finì ed el ha pudì turnar en letg e durmir vinavant ruassaivlamain.

L'auter di era en sia chombra ina bellezza giuvna che na pudeva betg pli bandunar el. Per pudair ir davent stueva ella numnadamain sortir da la medema fora sco quai ch'ella era entrada. Il giuven ha salvà la giuvna plirs onns sco fantschella. Cunquai ch'ella era ina stupenta matta, ha el plaun a plaun survegnì affecziun per ella e l'ha maridà. El guardava però adina bain che la rusna-clav saja serrada. Els han vivì blers onns ensemen ed han gì plirs uffants.

In di ha la dunna ditg a ses um: «Uss pos ti senz'auter prender il palpiri or da la rusna-clav. Ti na stos betg temair pli che jau fugia. Jau hai memia gugent tai per pudair ta bandunar.» El ha cartì ad ella. Ina saira, avant che sa metter a ruaus, ha el prendì il palpiri or da la rusna-clav. L'autra damaun era sia dunna davent, ed el n'ha mai pli vis ella. Il pli mal steva l'um che la dunna aveva prendì ils uffants cun ella.


La platta da Caschlè
[modifitgar | modifitgar il code]

Sin l'Alp Caschlè era il striegn fitg gugent e fascheva il barlot sin ina platta che sa numna la Platta dil Barlot. Ina giada è in spiritual ì siador ed ha benedì questa platta, uschia ch'il striegn ha stuì ceder da quella. Sin la platta ha el anc stgalprà en il num da Jesus. Cur ch'el è vegnì engiu, ha el vulì baiver aua or dal dutg. Qua èn crudads da l'aua giu tarments craps ed han impedì quai. Il spiritual n'ha dentant betg temì quests crappuns. E las strias han sbragì plain ravgia: «Ina giada che ti n'has betg la scrotta nauscha cun tai, ta tschiffain nus per franc.»

In pèr onns suenter è il spiritual ì durant in enviern cun blera naiv da Sedrun a Rueras. Quel di aveva el emblidà la stola. Qua han las strias sbragì: «Faschai ir la lavina! El n'ha betg la scrotta.» El è fugì en il vitg da Zarcuns davos ina stalla. La lavina è crudada aval ed ha prendì davent da quest vitg sulettamain quest bajetg; il spiritual è vegnì en la lavina ed è mort en quella.

La Platta dil Barlot a Caschlè è anc adina là cun il num da Jesus entaglià. Ins di ch'il striegn haja transportà questa starmentusa platta sin in fil da saida davent dal Badus a Caschlè. Ins vesa orasum il crap ils tatgs dals chalzers dal sunader dal barlot.


L'itg da far paintg
[modifitgar | modifitgar il code]

In chalger da Mustér ha vis ina giada co che la dunna da la chasa, en la quala el lavurava, unscheva la panaglia cun in itg mellen, ed el ha pensà: «Jau vi guardar in pau pli exact tge ch'ella fa.» La dunna ha prendì in cuppin groma ed ha tratg panaglia. Alura ha ella prendì or da la panaglia plirs gronds tocs paintg.

Uss saveva il chalger tge effect che l'itg aveva. Tut dascus ha el prendì in pau da quest itg ed è ì cun quel a chasa. Suenter avair unschì sia panaglia cun l'itg, ha el mess en in cuppin groma ed ha tratg panaglia, ed er el ha survegnì plirs gronds tocs paintg.

Ma qua è entrà en stiva in umatsch nair cun in bellezza cudesch surdorà ed ha dumandà, sch'el na veglia betg s'inscriver. «Ma bain, fitg gugent», e cur che l'um ha dà il cudesch, ha el scrit en quel: «Jesus Maria.» Sin quai è l'um svanì. En il cudesch da strias ch'il chalger tegneva en ses mauns, era inscritta la mesa vischnanca.


Il Blass da Lavaz
[modifitgar | modifitgar il code]

L'Alp da Lavaz, che tutga a la vischnanca da Medel, appartegneva pli baud a Sumvitg. Avant blers onns han ils da Medel tut andetgamain cumenzà ina dispita cun quels da Sumvitg e pretendì Lavaz per els. Quai ha dà ina gronda charplina e la dretgira è ida sin l'alp per decider la chaussa.

In da Medel duai alura avair mess terratsch da ses iert en ses chalzers ed esser ì si Lavaz. Là haja el engirà cun detta stendida ch'el stettia sin ses terratsch, e sin quest engirament ha la dretgira decidì en favur dals da Medel.

Sco chasti da ses engirament è quest um suenter sia mort girà enturn sin l'alp berglond sco in bov. In sontg spiritual haja scungirà il bov en in pitschen lai che sa chatta sin quest'alp. Ma cur ch'i vegnia malaura u las quattertempras, audian ins anc uss a berglar el.


La dunna sper il dutg
[modifitgar | modifitgar il code]

Giond a chatscha ha in chatschader vis ina dunna sper in dutg. Quella ha ditg ad el, sch'el stettia là oz enfin las dudesch da la notg, saja ella liberada. Cas cuntrari stoppia ella star qua en perpeten.

Il chatschader ha ditg ch'el veglia star. Suenter in'urella ha el vis a vegnir dal dutg giu spir chamutschs, ma el ha ditg a sasez: «Liberar in'olma è bler dapli che quai.» Suenter hai cumenzà a vegnir da quest dutg giu spir aur ed argient. Ma el ha puspè ditg: «Liberar in'olma è bler dapli che tut quai.»

Da mesanotg è la dunna stada liberada ed il chatschader è turnà a chasa. Là ha el vis che sia sora ch'era uschiglio adina trista, era legra, e quella ch'era adina legra, era trista.


Las tschalereras
[modifitgar | modifitgar il code]

Las tschalereras fan ina canera terribla cur ch'ellas sgolan tras l'aria, adina pliras ensemen, cun ils chaus a bass, ina encunter l'autra, sco sch'ellas vulessan sa pugnar.

Cur ch'ins giascha en letg, aud'ins magari tuttenina vuschs a baterlond tut in tranter l'auter sut las fanestras, ma chapir chapesch'ins nagut. Sch'ins vegn or da letg e guarda or da fanestra, ves'ins nagut! Striegn, per far tema!

Las tschalereras èn umens e dunnas che van la notg en rotschas suenter las chasas e fan in sbragizi e baterlim. Ina notg hai jau er udì la canera e guardà or da fanestra, ma vesì n'hai jau nagin. Mia dunna n'aveva gnanc udì la canera.


Las tschalereras en l'alp da Plattas

Las tschalereras da l'alp da Plattas avevan chatschà ina giada las vatgas tras in trutg privlus e stretg, nua che quellas pudevan uschiglio ir mo ina suenter l'autra. Ils famegls han gì tema che las vatgas giajan tuttas sutsura, ma l'auter di eran tuttas en stavel.


Las tschalereras da Segnas

Tranter la Val Segnas e Mompé-Tujetsch devi pli baud entiras rotschas da tschalereras. Quellas eran vestgidas mintgatant sco las pli finas e bellas dunschellas e chantavan chanzuns da bellezza. Mintgatant eran ellas malnettas e sdratschadas e faschevan in terribel sbragizi.

La glieud aveva gronda tema dad ellas, malgrà ch'ellas na faschevan mai donn, auter che sche insatgi avess laschà in uffant en clavà en iral. Sin quai eran ellas adina sco narras e gievan en rotschas a bratsch per ils clavads enturn.

Chattavan ellas in uffant en iral, sche gievan ellas cun quel ch'ins n'al chattava mai pli. Mettev'ins dentant ils uffants sin ladritsch, n'avevan ellas nagina pussanza.


Las tschalereras da Sontget

Las tschalereras da Sontget gievan en processiun las notgs da quattertempras davent dal zain da notg fin al zain dal di. Ellas eran vestgidas en cotschen e verd e faschevan in sbragizi, stgadanim e rampluniez, sco cur ch'ins va ad alp cun il muvel.

Ellas vegnivan da la Val Mala giu, gievan ora Son Placi, da Murins giu e turnavan enta Plaun da Haida. Lura traversavan ellas la Punt da Plaun Grond, gievan tras Patschadauns sin la Bova Gronda e sbragivan anc lura ch'ins udiva nà Sontget.

Tgi ch'aveva la giagliardia da guardar or da fanestra, vegniva tschiffà per ils chavels e tratg en il Rain. Là stueva el star fin ch'i tutgava il zain dal di.


Las tschalereras a Faltscharidas

Ina saira da stad èn duas dunnas da Faltscharidas, ch'eran stadas l'entir di vi Sontga Gada a lavurar, turnadas a chasa per mulscher las chauras. Endadens Son Placi è tuttenina in snuaivel giat nair siglì or d'in chagliom ed è suandà las duas dunnas fin davant chasa.

Arrivadas a chasa han ellas mulsch las chauras, èn lura idas en chasa ed han serrà la porta. En stiva han ellas fatg glisch e cumenzà a dir rusari. Tuttenina han ellas udì in rampluniez si sur chasa. La porta-chasa è s'averta cun in terribel sbat ed il rampluniez, stgadanim, curriez e trampligniez è anc vegnì pli ferm.

Plain tema han las duas dunnas guardà or da fanestra e vesì in'entira societad da tschalereras che faschevan il barlot e sautavan.


Las tschalereras si Naustgel

Ina saira eran las vatgas tut paschaivlas en il stavel da Naustgel. Qua èn tut en ina giada vegnidas las tschalereras a bratsch tras il stavel ed han chatschà las vatgas tras l'aria che nagin n'ha pli vesì ellas.

L'autra damaun eran las vatgas en stavel ed avevan mintgina in strom-ris en ils pes.


Il Crap Tschalerer

Giudim las aclas da Breil è in crap tut isolà. Là sa radunavan las tschalereras. Perquai numn'ins quest crap il Crap Tschalerer.


Las trais tschalereras

Las tschalereras eran dunnas che chaminavan per terra e purtavan glischs enta Falens. Ina vegniva giu da l'Uldauna sur Pardomat, l'autra vegniva da Laus e la terza giu da Crap Ner. Ellas s'univan enta Falens, gievan trais giadas enturn clavà e sa spartivan e gievan lura mintgina sia via enavos.


Las tschalereras che chatschan il muvel en il malsegir

Ina saira da stad, durant ch'ils pasters eran vi da la tschaina, èn ils sterls en stavel tuttenina levads si ed èn fugids sco selvadis. Las tschalereras che vegnivan a bratsch faschevan ina canera sgarschaivla e chatschavan els en la malura. In grond sterl grisch è tuttenina siglì sur in grip giu ed ils auters èn siglids suenter. Ils pasters n'han pudì far nagut auter che star a guardar, perquai ch'igl era vegnì stgir. L'autra damaun era tut la biestga en stavel.


Las tschalereras ed il mattatsch

Ina giada han ils geniturs laschà in mattatsch la saira en iral. Las tschalereras èn vegnidas a bratsch, sco adina, ed han en lur furia prendì il mattatsch e purtà quel davent ch'ins n'ha mai pli vesì el.