Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Paraulas rumantschas/Engiadin'Ota

Ord Wikipedia

Tredeschin
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada in um ed ina dunna ch'avevan tredesch uffants. Cur ch'il tredeschavel è naschi, ha il bab ditg a la mamma: «Jau na sai betg propi co dar num ad el. Ils nums dals parents avain nus gia tuts en famiglia, co damai dar num a quel?» La mamma ha respundì: «Sas tge? Al numnain Tredeschin!» E guarda qua, il mattet vegn numnà Tredeschin. Tredeschin crescha si e daventa in mattatsch fitg sveglià da spiert, ma da postura resta el zaclin. Gia baud sa metta el vi dals cudeschs, emprenda da leger, da scriver e da raquintar paraulas. Er per la musica ha el in bun dun. El chanta sco in fringhel ed accumpogna ses chant cun la gìa.

En ses cudeschs legeva el bler da las bellezzas da la Frantscha ed in bel di survegn Tredeschin quaida dad ir a guardar il mund. El di a ses bab: «Bab, jau vi ir en Frantscha a guardar sch'il retg Ludivic po forsa duvrar mai sco famegl da muvel.»

Il bab è stà surstà: sco famegl da muvel n'aveva el betg s'imaginà ses benjamin. Ma cunquai ch'igl era stretg en lur chasa, di el ch'el possia ir. Uss ha Tredeschin prendì cumià da tut ses parents ed enconuschents ed è sa mess en viadi.

El è ì ed ì, adina vinavant, fin ch'el è arriva en ina gronda citad da la Frantscha. Qua va el en in'ustaria in zic pli simpla e dumonda l'ustier nua ch'el possia chattar il retg Ludivic. L'ustier guarda sin il giuven e di: «Fitg simpel! guarda vi là quella bella chasa. Quai è il palaz dal retg Ludivic. Sche Vus avais la pazienza da spetgar in mument, sche vegn il famegl a vegnir or da stalla per bavrar las vatgas dal retg. Lura pudais Vus dumandar, sch'el haja ina plazza per Vus.» Tredeschin engrazia a l'ustier, e per passentar il temp prenda el la gìa, suna e chanta latiers ch'igl è in daletg da tadlar. Ils giasts fan bravo e demussan grond plaschair.

Suenter in'ura vuleva el e sa renda cun sia gìa sut bratsch vi vers il palaz. In da la guardia vegn natiers e dumonda tge ch'el veglia. Tredeschin di ch'el avess gugent ina plazza sco famegl en la stalla dal retg. Gist en quest mument vegn il famegl or da stalla, chatschond in dumber bellas vatgas a la bavraduira. Noss Tredeschin s'avischina cun gronda modestadad al famegl e dumonda quel, sch'el na possia betg dar ad el ina plazza. Il vegl famegl contempla il giuven da chau a pe. Lura di el: «Vegnì fin en stalla, lura vulain nus guardar.» Sesend sin in banc, dumonda il famegl da stalla Tredeschin co ch'el haja num e danunder ch'el vegnia. Noss giuven dat pled e fatg ed il famegl è d'accord da prender el en servetsch. El stoppia mo anc dumandar il scrivant. Tredeschin è stà fitg cuntent da quai ed ha empruvà immediat da sa far nizzaivel. Mintga giada ch'ina vatga fascheva ina buatscha, curriva el per ina scua e dustava la buatscha. Quai plascheva fitg bain al vegl ed el envida Tredeschin da baiver il café cun ils auters famegls. Sin quai ha Tredeschin cumenzà a tschivlar e chantar sunond la gìa. Qua èn tuts stads surstads dal stupent musicant, perfin il scrivant ch'era gist vegnì natiers per guardar dals famegls. Ins n'ha betg laschà paus a Tredeschin fin ch'el n'ha betg gì chantà tut las chanzuns ch'el saveva.

Tredeschin vegn uss pladì sco famegl da muvel ed el ha dis da mai murir, perquai ch'el è bainvis da tuts. La saira cur ch'el chatschava las vatgas a begl, chantava el adina sias pli bellas chanzuns. Ina tschavera è il retg gist sin fanestra ed auda quest bel chant. El fa vegnir sia dunna e sia figlia, per ch'ellas audian medemamain la stupenta vusch ed el dumonda il scrivant tgi che quai saja. Il scrivant respunda: «Quai è il nov famegl da muvel.» Sin quai di il retg: «Quai è bain donn da laschar en stalla in tal chantadur. Giai giu ed al clamai immediat!» Il scrivant va giu en stalla e dat cumond a Tredeschin dad ir si e sa preschentar al retg. Tredeschin ha pia prendì sia gìa ed è, suenter esser sa stgamià, ì tar il retg. Là ha el chantà e sunà ch'igl è stà in smirvegl. Il retg ha sinaquai prendì el per il maun e ditg en tutta curtaschia: «Savais tge, mes giuven? La stalla n'è betg il lieu per Vus. Jau vi procurar ch'i vegnia dà a Vus uras da musica.» Da quai è Tredeschin stà bain cuntent ed ha engrazià cordialmain al retg. En curt temp è el stà il favurisà da la curt e bainbaud vegn el numnà segund scrivant dal retg. Ma perquai n'è el betg ì cun la cresta ad aut, il cuntrari, el è restà il giuven modest da fin uss.

Suenter in temp è il retg daventà malcuntent e malsaun. El na saveva betg durmir la notg ed era deprimì. Quai derivava da quai ch'el pensava adina mo a ses inimi, il Tirc, ch'aveva prendì dad el ses chaval alv en la davosa guerra. Il fastidi pervi dal chaval e la gritta sur dal Tirc faschevan bunamain vegnir el or dal moni. A la fin da tuttas fins dat el or il decret che quel che possia manar enavos ad el ses chaval alv, survegnia sia figlia sco dunna u la mesadad da sia facultad.

Noss Tredeschin ha, legend quest decret, studegià ditg e lung co ch'i fiss da far per pudair tschiffar quest chaval alv. In di banduna el la citad ed arriva en in spessaglia guaud. El va adina vinavant e tuttenina stat in umet selvadi davent el. L'umet dumonda: «Tge has ti pers en mes guaud?» Tredeschin raquinta ad el ch'el n'haja paus ni di ni notg pervi da quel chaval alv dal retg. L'umet dat dal chau per dir uschia ch'el chapeschia quai e respunda: «Jau vi esser gidaivel a tai, ma ti stos empermetter che ti vegnias qua en in onn a visitar mai en quest lieu.» Tredeschin empermetta da vegnir. Sin quai cusseglia l'umet ad el da prender vatta per faschar ils pes dal chaval e da sa render en Tirchia sco viagiatur da vin cun musters che cuntegnan dorma.

Led e cuntent turna uss Tredeschin enavos en citad, va tar il retg e di ch'el veglia ir en Tirchia per il bel chaval alv. Il retg è intgantà da quai, ma la regina e surtut la bella princessa sa dostan d'al laschar ir. Tredeschin sa metta entant sin viadi e per in lung temp n'auda nagin pli novas dad el.

Suenter in viadi da bleras emnas cun la nav, arriva el ina saira tard en Tirchia. El è vestgì da martgadant ed ha cun sai ina valisch plain buttigliettas cun ils megliers vins. El va immediat en la curt dal Tirc e dumonda in servitur, sch'el dastgia durmir en la stalla. Il servitur al trametta tar ils famegls e quels laschan vegnir en el. Els al fan schizunt amogna insatge tschaina. Tredeschin guarda enturn en la stalla e na po betg ludar avunda il muvel dal Tirc. Durant sa discurrer dumonda el il vegl dals famegls: «Chavals n'avais gnanc in?» Quel dat dal chau, ma suenter in mument vegn el ora cun la puma e di: «Ils chavals èn en in'autra stalla.» Tredeschin, ch'ha entant avert sia valisch, envida ils famegls da sagiar ses vins. Quels na din betg na ed el dat da baiver ad els l'emprim vin senza dorma. Suenter curt temp èn els leghers ed il vegl prenda natiers Tredeschin per il bratsch e di sut vusch: «Vegnì cun mai, mes giuven: schebain ch'igl è scumandà da laschar vegnir in ester en stalla, vi jau tuttina mussar a Vus ils chavals.» Tredeschin lauda ils bels animals e dumonda: «Chavals alvs n'avais Vus betg.» Il vegl ch'è gia pulitamain sturn, respunda: «Ma bain, sche Vus vulais propi, vi jau mussar a Vus il chaval alv, er sche quai po custar a mai il chau.» El va cun Tredeschin en ina stalla pitschna, nua ch'igl ha in sulet chaval − il chaval alv dal retg da la Frantscha. Tredeschin guarda enturn e fa surasenn da mintga chaussa. Turnà enavos tar ils auters famegls, dat Tredeschin da baiver il vin cun dorma. Els han laschà gustar er quel e plaun a plaun èn els sa durmentads in suenter l'auter, fin che tuts durmivan sco craps, ils chaus pusads sur la maisa en. Uss prenda Tredeschin la vatta, va vi en la stalla dal chaval alv, lia la vatta enturn ils pes al chaval e va cun el giu sin la nav. Ma qua tuttenina cumenza il papagagl dal Tirc, ch'era adina en cuschina, a clamar tant sco ch'el po: «Tirc, Tirc! Tredeschin va cun il chaval alv!» Il Tirc sa dasda sin quest clom, siglia en chamischa vi sin fanestra e sbragia or en la notg: «Tredeschin, lader fin, cura turnas?» Tredeschin respunda cun ina vusch brausla: «En in onn, en in onn, per mes niz e per tes donn.» E si e davent è el stà cun il chaval alv!

Uss pudais as imaginar tge legria ch'igl era en Frantscha, cur che Tredeschin vegn in bel di cun il chaval alv. Il retg engrazia ad el da bun cor. Da la facultad u da la figlia na di el dentant nagut, bain savend che Tredeschin saja memia modest per vegnir sez a reclamar la paja.

Uschia passan insaquants mais. In di cumenza il retg puspè ad esser malcuntent ed irrità. El studegiava vi da sia bella cuverta da letg da brocat blau ch'ils schuldads dal Tirc avevan prendì dad el en la medem guerra. Puspè fa el a savair cun decret che quel che portia ad el la cuverta possia avair sia figlia u la mesadad da sia facultad. Quai era gist in onn dapi che Tredeschin era ì en Tirchia ed il giuven sa regorda da l'umet selvadi e da l'empermischun ch'el aveva fatg ad el. El prenda la via sut ils pes, arriva puspè en il guaud spess e chatta l'umet exact en il medem lieu. El al dumonda co ch'el stuess far per vegnir da prender la cuverta giu dal letg dal Tirc. L'umet al dat ina rolla taila e di: «Cur che ti es en Tirchia davant la fanestra da la chombra dal Tirc, rasa ora la rolla e ti chattas lien ina stgala. Cun quella arrivas ti en la chombra dal Tirc.» Tredeschin engrazia a l'umet, prenda la rolla e turna legher e cuntent en citad.

Cur ch'il retg auda che Tredeschin veglia danovamain sa render en Tirchia, questa giada per purtar ad el la cuverta, è el stà fitg consolà ed ha ditg a Tredeschin: «Sche ti pos purtar enavos a mai la cuverta, survegns ti senza sche e ma la princessa u la mesadad da mia facultad.»

Tredeschin sa metta sin via ed arriva ina saira stanchel e senza forza en Tirchia. Senza perder temp cun autras chaussas, sa renda el directamain al palaz dal Tirc. Sut la fanestra da la chombra da durmir prenda el ora la rolla e fa rudlar giu ella. Sco quai che l'umet aveva ditg, chatta el lien ina stgala. Tredeschin ascenda quella fin sut la fanestra. Là sa persvada el l'emprim che la chombra saja vida, fa lura in sigl en da fanestra, lia ina corda fina e lunga vi d'in piz da la cuverta e turna puspè da stgala giu. Zuppà davos ina chantunada dal mir spetga el fin che la guardia dal palaz s'allontanescha e fin ch'il Tirc e la Tirca entran en chombra. I na va betg ditg ed el auda a sgruflar la signuria. Uss piglia Tredeschin la corda ch'el aveva lià vi da la cuverta e dat ina stratga. La Tirca sa dasda, dat in stumpel al Tirc e di: «Tge tiras ti davent a mai la cuverta.» «Vuless savair nua», respunda il Tirc e di: «Ti siemias.» Uschespert ch'els èn puspè sa durmentads, turna Tredeschin a trair per la corda. Qua siglia la Tirca en sez e sbragia: «Uss puspè, uss puspè!» Il Tirc respunda: «Es narra? Tge mirveglias hai jau da trair per la cuverta! Ti na la laschas betg en paus!» Els cumenzan a sa dispitar e Tredeschin tira entant la cuverta or da fanestra. En lur dispita na s'accorschan il Tirc e sia signura da nagut e Tredeschin curra tge ch'el po cun sia preda giu vers la mar. Ma er quella giada ha il papagagl dà alarm e clamà: «Tirc, Tirc, Tredeschin va cun la cuverta bella!» Strusch ch'il Tirc ha udì quai, siglia el en chamischa sin fanestra e sbragia: «Tredeschin, lader fin, cura turnas?» Tredeschin respunda: «En in onn, en in onn, per mes niz e per tes donn.» E si e davent è el stà cun la cuverta.

Cur che Tredeschin è suenter lung viadi arrivà en la citad dal retg, purtond cun el la cuverta, èn tuts puspè stads leds en il palaz. Il retg ha engrazià fitg, ma da si'empermischun n'è el betg sa regurdà. Er quella giada betg. Suenter in temp sa preschenta Tredeschin davant ses signur e dumonda modestamain sia paja. Qua n'ha il retg betg savì tge respunder. Nausch sco el era, vegn el dentant da sa trair or da l'affera cun dir: «Geabain, ti duajas survegnir la paja empermessa, premess che ti giajas anc ina giada en Tirchia e turnias cun il papagagl che sa discurrer e ch'il Tirc ha medemamain engulà da mai.» El sez speculava ch'il giuven na turnia betg pli da la Tirchia, ch'ins al prendia e pendia e ch'el haja chaval e cuverta per nagut. Entant è l'onn spirà e Tredeschin va puspè en il guaud tar l'umet e dumonda quel per cussegl. L'umet di: «N'hajas betg tema, jau ta vi gidar. Guarda, qua has ti ina stgatla cun ivettas che cuntegnan dorma. Prenda e dà ellas al papagagl.»

Tredeschin sa metta puspè en viadi, schebain che la princessa al vuleva tegnair enavos per tut pretsch. Quella giada tira el en vestgadira sfranzlada e sa dat per in murdieu da la via. La saira tard arriva el en Tirchia e mitscha en il palaz senza che las guardias s'accorschian. El va en cuschina e di a la cuschiniera cun tschera turmentada: «Ma dà insatge da mangiar, jau sun mez mort da la fom.» La cuschiniera ha cumpassiun cun il pover giuven ed al dat in plat schuppa chauda.

Entant ch'el mangia sia schuppa, vegn in servitur dal Tirc en cuschina. El vesa il murdieu, fixescha el pli pitgiv e sbragia tuttenina: «Prendai quest lader, prendai quest lader! Quai è il canagl d'in Tredeschin ch'ha engulà al Tirc chaval e cuverta.»

Sin quest clom vegnan servitura e serviturs natiers ed a la fin er il Tirc. Strusch che quel ha vis il chau da Tredeschin ch'el sbragia sco in desperà: «Vi da la furtga cun el, vi da la furtga cun el! Hop serviturs, liai il scroc!» Tredeschin sa metta en schanuglias e roga: «Faschai tge che Vus vulais cun mai, ma hajas la buntad da betg liar mai cun ina suga da strom, perquai che jau hai sguzias dal venter e quai fiss per mai la pli terribla mort.» Sin quai bergla il Tirc: «Gist quai duai esser tia mort! Prendai e liai el cun ina suga da strom vi da l'isch cuschina!»

Quai è vegnì fatg e Tredeschin plirava e rugava da laschar el en vita. «Questa notg pos ti anc viver», di il Tirc, «ma damaun da bun'ura vegns ti pendì.»

Uschespert che Tredeschin è stà sulet, ha el rut la suga da strom. El è s'avischinà al chaset dal papagagl, in chaset d'aur ch'era adina en cuschina, ed ha dumandà sut vusch: «Papagagl, vuls ti ivettas?» Immediat ha il papagagl respundì: «Mettain che jau vi, mettain che jau vi.» Uschia maglia il papagagl in pèr ivettas e sa durmenta dalunga. Uss tschappa noss Tredeschin chaset e papagagl, siglia or da fanestra e curra tge ch'el po giu tar la nav. Ma strusch ch'el è sin la nav, sa dasda il papagagl e cumenza a cratschlar: «Tirc, Tirc, Tredeschin va cun mai, Tredeschin va cun mai!» Il Tirc siglia puspè en chamischa sin fanestra e sbragia sco in biestg: «Tredeschin, ti canagl, cura turnas?» Tredeschin respunda: «Mai pli, mai pli, quai che jau vi hai survegnì!» E si e davent è el stà cun il papagagl.

Entant n'ha il retg da la Frantscha betg gì bels dis. La dunna e surtut la figlia faschevan reproschas ad el, perquai ch'el aveva tramess il pover Tredeschin la terza giada en Tirchia. La figlia sentiva ina profunda affecziun per noss Tredeschin.

Uss pudais as imaginar tge legria quai è stà, cur che Tredeschin è turnà in bel di saun e salv cun il papagagl. Il retg al ha prendì per il maun ed ha ditg: «Uss has ti gudagnà mia figlia.» I n'è betg ì ditg ch'igl ha dà nozzas pompusas e Tredeschin è stà in um fatg per uschè ditg ch'el ha vivì.


L'umet selvadi
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl er ina giada in um ed ina dunna ch'avevan duas figlias, ina aveva num Gelgia e l'autra Corina. Suenter ch'ellas avevan passentà in dir enviern, veseva il bab co ch'il toc fain gieva plaunsieu a fin, entant ch'ils prads en la planira giaschevan anc sut la naiv. Sulettamain las spundas da sulegl eran gia terrenas e mussavan inqual flatg verd. Uss di il bab a sias mattatschas: «Vus pudessas ir damaun, ina u l'autra, sin las pradas a pascular nossas duas vatgas.»

Gelgia, la pli veglia, di immediat: «Oh bab, laschai ir mai!» Il bab è cuntent e di: «Bun, alura vas ti damaun e puschmaun va Corina. Ma guarda bain da betg laschar ir las vatgas si dal trutg sanester. Là passan ellas numnadamain sin il terren da l'umet selvadi e sche lez avess da far stim, alura povra tai!»

Dal spir plaschair ch'ella aveva da pudair ir a pertgirar las vatgas, n'ha Gelgia betg fatg grond cas da quest avis.

Il di suenter dat la mamma ina buna marenda ad ella: in ur paun, ina liongia ed ina buttiglia vin, tut zuglià en ina tuaglia. Gelgia prenda il schierl, metta la marenda e la launa da far chaltschiel lien e va allegramain cun las vatgas. Strusch ch'ellas èn stadas sin las pradas, han las vatgas cumenzà a pascular ch'igl era in plaschair da guardar. Gelgia ha tschertgà in pèr flurs, ha cumenzà a far in zic chaltschiel ed uschiglio laschà dar l'aura per ils lareschs. Plaunsieu ha ella survegnì fom e guardond sin il sulegl, ha ella vis ch'igl era mezdi. Uss prenda ella nanavant la marenda e cumenza a gentar. Ma strusch ch'ella ha taglià giu in toc da la liongia, auda ella in sfratg e vesa il medem mument a vegnir nà dal trutg sanester in umet cun chapè a piz ed in tarment fist enta maun. Ella dat in terribel sbratg e vul fugir, ma l'umet selvadi la piglia per in bratsch e di: «Qua stas ti ed uss vegns ti cun mai!» Ella di a bragind: «O sventirada che jau sun! Tge daventa cun mias vatgas? Quellas na chattan betg la via da turnar a chasa e van a perder!» «Gliez è il pli pauc», respunda l'umet, «las vatgas vi jau guardar ch'ellas chattian lur uigl.» El prenda in tschivlot or dal satg, tschivla ina giada e las vatgas van talinc e talanc da las spundas oragiu. L'um selvadi sa volva uss vers la muntogna, prenda Gelgia e la maina si dal trutg sanester. Els van e van fin ch'els vegnan tar in isch da fier en in grip. Uss pitga l'umet trais giadas cun ses fist cunter l'isch e quel s'avra cun in tarment sfratg. Els arrivan en in grond suler nua ch'igl era blers umens, cusunzs, chalgers, mazlers e famegls da chasa. Strusch che quels han vis il chau da l'umet selvadi, han els cumenzà a salidar dad aut:

«Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!»

Suenter avair salidà da sia vart la brajada, va Gion Clau cun la mattatscha en stiva. El prenda or d'ina chaschetta ina gluva ornada cun in pum d'aur e dat quella a Gelgia cun ils pleds: «Questa gluva regal jau a tai, ti la dastgas purtar mintga di, ma guarda bain da betg la macular, uschiglio vai mal cun tai.»

Uss maina el la povra Gelgia per la chasa enturn e la mussa stanza per stanza cun tut lur ritgezza e bellezza. Alura sa ferma el davant in isch cun clav en serra e di: «Quest isch qua guarda surtut da betg avrir, uschiglio èn tes bels dis dumbrads.»

Arrivads en cuschina di el: «Ti stas qua tar mai e fas il perchasa. Gronda lavur n'èsi betg. La damaun a las set fas per mai café. Durant il di sun jau adina en il guaud. La saira cur che jau return è puspè il café sin maisa. Chapì!»

Gelgia bragia e plira: «O dolur, mes bab e mia mamma! Jau na stun betg qua, jau vi ir tar ils mes!» Qua vegn il vegliet grit. El sbragia e smanatscha cun il bastun: «Or dals egls! Bragialims na vertesch jau betg en mia chasa. Sajas cuntenta cun tia gluva e guarda da tegnair net il pum da quella. Pervi da la lavur n'has ti nagut da lamentar.»

I passa in tempet e mintga saira cur che l'umet vegniva a chasa, stueva ella mussar il pum d'aur sin la gluva ch'ella purtava l'entir di e quel traglischava adina tuttina. Suenter quindesch dis va Gelgia per tut la chasa enturn e visita anc ina giada las stanzas ch'eran plainas da ritgezzas. Ella pensa: «Sche mo in dieschavel da tut quai tutgass a mai ed als mes, alura stessan nus bain e na manglassan betg planscher da la povradad.»

Ella fa persenn ch'igl è prest las uras da far il café e va giu da stgala per ir en cuschina. Passond sper l'isch serrà vi, pensa ella: tge narras bellezzas ston bain esser en qua ch'il vegl na ma lubescha betg d'avrir quest isch! – Jau vom en! Tge sa il vegl, sche jau hai avert l'isch u betg?

Ella volva la clav. L'isch scumandà s'avra ed ella vesa cun sgarschur in palantschieu sanganà e per tut enturn cadavers da dunnas. Dal sigl ch'ella dat, croda la gluva per terra ed il pum d'aur vegn tut da sang. Spert prenda ella si la gluva, sbatta l'isch e curra en cuschina per schubregiar il pum maculà. Ma tut lavar e sfruschar na gida nagut, la macla resta ed ella prenda la fin finala la gluva, la zuglia en vatta e la metta enavos en la stgatla. Bragind da la tema e da la disfortuna, va ella lura en cuschina a far café.

L'um selvadi vegn en dad isch, vesa che Gelgia è plain larmas e dumonda cun tun resolut: «Pertge bragias? Ma mussa il pum d'aur! Has forsa gì mirveglias?»

Gelgia sto mussar la gluva cun il pum d'aur ed uschespert ch'il vegl ha vis las maclas, piglia el la giuvna per in bratsch, la stira da stgala si e di, avrind l'isch da quella sgarschaivla stanza: «Nua che ti has gì las mirveglias da guardar, sas ti uss star!» El la stauscha dad isch en e volva la clav.

Uss laschain nus d'ina vart quest chapitel e giain a chasa tar ils geniturs da Gelgia e guardain tge ch'els fan.

Quels eran en gronda malavita e tut la glieud dal vitg gieva cun els a tschertgar la mattatscha sparida. Ma dad ir si dal trutg sanester nagin che gughegiava. Er l'autra figlia, Corina, gieva mintga di a tschertgar cun ils auters. Ina saira ch'ella era consternada da betg avair chattà fastizs da sia sora, inscuntra ella in um vegl che dumonda: «Pertge planschas e bragias uschia?» Ella di: «Jau hai uss pers la speranza da chattar mia sora sparida.» «Quai è ina da l'umet selvadi cun il chapè a piz», di l'auter. «Sche ti vuls chattar tia sora, stos ti ir tar el. Ma sajas maliziusa! Sche ti al entaupas, fa ina reverenza e di cun bella maniera: ‹Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!› Lura vai bain cun tai.»

Corina engrazia al vegl e turna a chasa pli consolada ch'il di avant. Immediat di ella a ses geniturs: «Damaun vom jau cun las vatgas si dal trutg sanester. Jau vi bain guardar, sche jau na la chat betg.» Tut rugar dals geniturs da betg sa metter en in tal privel na gida nagut. Il di suenter prenda ella sia marenda e va si dal trutg sanester. Tuttenina auda ella pass e l'umet selvadi vegn nauagiu da la collina. Uschespert ch'ella fa stim dal schani, stat ella en pes, va in pèr pass encunter ad el e di cun ina bella reverenza: «Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè! Vegni vi e mangiai cun mai ina buccada.»

L'umet selvadi respunda: «Tia marenda na dovrel jau betg, ma ti vegns uss cun mai, gliez è segir!» Ella respunda: «Jau vegniss gugent, ma mias vatgas na chattan betg la via dad ir a chasa.» L'umet prenda or il tschivlot, tschivla ina giada e las vatgas van vers chasa.

Uss sa rendan l'um e la mattatscha si dal trutg fin ch'els arrivan tar la porta. Sin trais culps cun il bastun s'avra l'isch ed ils umens en il suler sbragian: «Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!»

L'umet è tut led da quest salid e Corina pensa: lura sai jau co pigliar quest utschè! Il vegl la mussa las stanzas, la dat la gluva cun il pum e di ils medems pleds sco a la sora. Corina sa dat uss tutta fadia da cuschinar bain per il patrun. Ella tegneva en urden stiva e chombra e fascheva traglischar ses chalzers, uschia ch'el partiva adina cun la meglra luna. Er cun ils famegls era ella fitg buna. Ella fascheva perfin ina giada u l'autra da gentar ris cun chastognas. Vulevan ils umens engraziar, scheva ella: «N'engraziai betg, i basta, sche vus vegnis en agid a mai, cur che jau hai ina giada basegn.» Gia l'emprim di, suenter ch'il vegl è stà en il guaud, va ella ed avra la stanza scumandada. La gluva cun il pum lascha ella dentant en stgaffa. Arrivada davant l'isch, auda ella ina vuschetta a plirond. Ella avra l'isch e fiss prest crudada giun plaun dal snuizi. Ma cur ch'ella vesa sia sora anc en vita tranter tantas baras, va ella vi ed embratscha ella ed ellas bragian ensemen.

«Gelgia», di uss Corina a sia sora, «chala da bragir. Per tai van ils nauschs dis prest a fin. Jau vi guardar da metter or da pes questa canaglia d'in umet selvadi e da liberar er tai. Da baiver e da mangiar duais ti survegnir a partir dad uss tant sco che ti vuls e durant ch'il vegl è davent, vegn jau e stun cun tai.» Gelgia è pli consolada che mai, pertge ch'ella saveva che Corina n'era betg gist ina ch'aveva strom en il chau.

En questa maniera passan otg dis. Ina saira, uschespert che Corina auda a vegnir il vegl, fa ella fintas da bragir e dad esser ordvart tribulada. Immediat dumonda l'umet cun tun irrità: «Tge manca? Pertge bragias? Has forsa gì mirveglias? Mussa la gluva!» Corina prenda la gluva or da stgaffa e la tanscha vi al vegl. Vesend ch'il pum traglischava sco nov, dumonda el cun tun midà: «Sche tge manca pia?»

Uss sa metta ella danovamain a bragir e di: «Jau pens a bab e mamma e ch'els ston murir da la fom. Uss che omaduas figlias mancan, tgi gudogna il paun per els?»

Sin quai di il vegl: «Sch'igl è mo quai, pos ti emplenir questa saira in satg cun paun, chaschiel, paintg e liongias e metter tiers in pèr buttiglias bun vin. Dentant mo tant che jau na schloppia betg da purtar! Alura vi jau purtar vi quai davant la chasa dals tes. Ma uss fa vinavant che jau possia baiver mes café. Jau sun stanchel e vuless mes paus.»

Il vegl va cun ina giada a letg ed uss va Corina en la chaminada e paina las chaussas ch'ella vul trametter a ses geniturs: andutgels, charn setgentada, paintg e chaschiel. La damaun marvegl sa renda ella en chombra tar la sora e di: «Uss, mia Gelgia, sche ti fas tut quai che jau di, es ti questa saira a chasa tar noss geniturs. Ve cun mai giun suler, là hai jau semtgà in grond satg cun da mangiar ch'il vegl vul purtar a noss geniturs. Ti vas en quest satg e mintga giada ch'il vegl vul ruassar, clomas ti cun ina vuschetta flaivla: ‹Jau ves!›»

Uschia han ellas fatg e cur che Gelgia è stada en il satg, al ha Corina lià e fatg in pèr foras per che sia sora possia trair flad. Alura ha ella clamà l'umet. Quel è vegnì cun ina giada ed ha tschiffà il satg per al metter si dies. Ma qua ha el ditg: «Oha ti, quel qua è in pau grev!» «Ah, quai mo pensais Vus», ha Corina respundì, «perquai che Vus n'essas betg dal tut or dal sien. Sappias dentant, ruassar na dastgais Vus betg! Jau vom sin lautga e guard e sche jau ves che Vus ruassais, clom jau mintga giada: ‹Jau ves!› Sche Vus mettais tuttina giu il satg, sun jau uschè trumpada da Vus e da Vossa forza che jau sigl giu dal flatg en l'aua!»

Uss sa metta il vegl sin via cun ses satg. Corina prenda ses scussal cotschen da lavurdis enta maun ed al suonda zuppadamain. Il vegl n'è anc betg ì blers pass ch'el sua tut in'aua e sto ruassar. Ma dalunga ha el udì la vusch brausla schend: «Jau ves!» «Uss ha ella gia vis, la fegra! Jau poss tuttina ir vinavant.» Ma la schanuglia cumenza a tremblar al vegl. El sto puspè far in paus. Qua auda el puspè la vusch che di: «Jau ves!» «Ch'il diavel portia!», marmugna el, mettend il satg si dies. Ma las forzas bandunan el ed il satg croda giun plaun. Il medem mument auda el ina platschergnada e vesa il scussal cotschen a sautar sin l'aua. El curra vi per spendrar, ma cupitga e croda cun il chau enavant en il lai. Enaquella siglia Corina, ch'era stada zuppada davos in pignol, nanavant, prenda in grond crap ed al bitta suenter al vegl. Alura cloma ella en agid ils famegls. Il mazler vegn e tira suenter in mantun ossa, il cusunz il fier da stirar cotschen, il chalger il pe-fier ed uschia mintgin quai ch'el aveva il pli damanaivel.

Tuttenina datti in terribel sfratg che l'aua dal lai s'auza e vegn en autas undas vers la riva. Qua han tuts savì ch'il canagl Gion Clau dal chapè a piz ha gì finì ses dis.

Tut a sbragind da l'allegria curran Corina ed ils umens en agid a Gelgia e la libereschan or dal satg. Els returnan en la chasa da Gion Clau canagl e tegnan cussegl. Ils umens èn d'accord unanimamain ch'els hajan d'engraziar lur salvament or dals mauns dal tiran a la mattatscha curaschusa. Il cusunz che tschantscha en num da tuts declera: «La chasa e tut quai ch'è lien tutga a nossa deliberatura Corina!» «Uschia capiti!», respundan tut ils auters. Uss examinescha Corina la stivetta da Gion Clau. Ella chatta en ina chaschutta da la cumoda duas bursas plain marenghins. Tut quests daners reparta ella tranter ils umens. Quels engrazian e van cuntents per lur fatg.

Las duas soras emplainan lur schierls cun bun da mangiar e sa mettan sin via a chasa. Cun tge allegria ch'ellas vegnan beneventadas da bab e mamma savain nus ans imaginar! Gia il di suenter van ellas cun lur geniturs en la chasa da Gion Clau canagl e quels na pon betg guardar avunda las ritgezzas e bellezzas ch'eran avant maun.

Gelgia e Corina envidan lur cumpognas e cumpogns a saut e tuts passentan bellas uras. Viva la cumpagnia!


Ils dus frars
[modifitgar | modifitgar il code]

En ina vischnanchetta stevan in um ed ina dunna. Els avevan dus figls, Giachem e Duri. Giachem era in bun mat, ma betg gist il pli furber, entant che Duri era nausch e malign. Ils geniturs possedevan in grond bain ed avevan dudesch bellas vatgas en stalla. Suenter la mort dals geniturs na vegnivan ils dus frars insumma betg perina. Duri era in engurdun e vuleva avair tut per sasez; a Giachem na cuiva el nagut e pretendeva perfin ch'el fetschia tut las grevas lavurs sulet. In di èn els sa separads. Duri ha construì ina stalla nova ed ils dus frars han stuì parter las vatgas. Duri na vuleva betg sa cuntentar mo cun la mesadad, e perquai ha el ditg a Giachem: «Taidla, jau ta fatsch ina proposta. Laschain ir oz las vatgas sulettas a bigl, e cur ch'ellas turnan, avrinsa las portas da la stalla nova e da la veglia. Quellas che van en la stalla veglia èn tias e quellas che van en la nova tutgan a mai. Es cuntent uschia?» El ha pensà per sasez: «Franc van tuttas pli gugent en la stalla nova.» Giachem è stà cuntent ed uschia èn las vatgas idas quel di sulettas a bigl.

Duri era sin fanestra e guardava giu sin las vatgas cun in rir malign. Ma bainbaud na rieva el betg pli, pertge che las vatgas èn – ina suenter l'autra – turnadas en la stalla veglia. Be in'unica vatga veglia mirvegliusa è sa vulvida vers la stalla nova ed è ida viaden. Uschia ha Duri, che carteva d'esser uschè furber, stuì sa cuntentar cun ina vatga trida e Giachem ha survegnì las indesch autras. Duri aveva ina terribla ravgia sin ses frar, ma el na pudeva far nagut, pertge ch'el sez aveva vulì che las vatgas vegnian partidas en questa maniera.

In di ha Giachem mazzà ina vatga per far batgaria. Il tgir ha el stendì ora sin il ladritsch per setgar. Cur che quel è stà setg, ha el prendì el ed è sa mess en viadi per ir en citad a vender el. Vers saira è el arrivà en in guaud spess, e cunquai ch'i cumenzava gia a vegnir stgir, è Giachem rampignà sin in pign per passentar là la notg. Qua ha el vis tuttenina a vegnir giu dal guaud umens cun laternas. Quels èn vegnids nà fin tar ses pign ed han cumenzà a dumbrar lur marenghins. Giachem ha dalunga s'accurschì che quai era ina banda da laders. Da la tema ha el cumenzà a tremblar sco la feglia, uschia ch'el era strusch pli bun da tegnair il tgir. Quai è ì in mument – e tuttenina ha el stuì laschar dar quel, e cun in terribel fracass è il tgir setg crudà giu dal pign. Cur ch'ils laders han vis a vegnir quest guaffen nair, èn tuts siglids en pe ed han sbragì: «Fugi, fugi, quai è il diavel!» ed èn scappads senza pensar a lur marenghins ch'els avevan laschà sternids sut il pign. Strusch che Giachem ha vis che tuts eran davent, è el vegnì giu dal pign ed ha emplenì sias giaglioffas cun ils marenghins. Ma alura n'ha el betg laschà crescher erva sut las solas dals chalzers ed è turnà il pli spert pussaivel a chasa. Il di suenter ha el fatg emprestar da Duri la stadaira per pasar els. Cur che Giachem ha dà enavos ella, ha Duri chattà sin la cuppa da la stadaira ina munaida d'aur. «Sapperment», ha el pensà. «Quest tamazi ha pasà marenghins! Tgi sa danunder ch'el ha survegnì quels?» Suentermezdi è el ì vi en stiva da Giachem a fufragnar. Giachem al ha raquintà tut avertamain e Duri ha pensà: «Sche quai è ì uschè bain a quest pluffer, alura ma gartegia quai anc meglier.» Gia il di suenter ha el mazzà si'unica vatga, ma la quaida da l'aur era talmain gronda, ch'el n'ha betg pudì spetgar fin ch'il tgir era setg. Dalunga ha el prendì il tgir ed è ì en il guaud. Giachem al aveva explitgà bain avunda, nua ch'ils laders vegnian. El n'era betg ditg sin il pign ch'els èn cumparids bravamain. Cur che Duri ha vis quels bels daners ch'ils laders han rasà ora sut il pign, han ses egls cumenzà a glischar da la quaida e tut quiet ha el prendì ses tgir ed al ha laschà crudar giu sin ils laders. El carteva senz'auter che quels fugian puspè, ma questa giada èsi ì auter. Siond ch'il tgir n'era betg setg, è el crudà giu sco in sdratsch senza far grond fracass, ed uschia n'han ils laders er gì nagina tema questa giada.

Els èn siglids en pe e vesend Duri sin il pign, ha els sbragì: «Aha, uss avainsa il canagl ch'ans ha engulà nossa munaida. Ve immediat giu da quest pign!» Ma Duri n'è betg sa muventà. Qua han ils laders clamà: «Sche ti na vegns betg immediat giu, tirainsa si in pèr schluppettadas!» Tge ha el damai vulì far auter che obedir a lur cumond. Strusch ch'el è arrivà per terra, han ils laders tschiffà el, al han unschì las costas en urden ed al han stgatschà or dal guaud. Pli viv che mort è Duri arrivà a chasa. El aveva uss vis che cun tut sia malizia na pudeva el betg drizzar ora tant sco Giachem. Perquai ha el fatg la pasch cun ses frar e da qua davent han els puspè vivì ensemen ed èn adina vegnids bain perina.