Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Co e daco che nus ans occupain dal passà

Ord Wikipedia

Pertge ans pertutga quai ch'è daditg passà?[modifitgar | modifitgar il code]

Roda da lain da ca. 3150 a.C. (Slovenia)

Nus tuts essan naschids viaden en in ambient che noss antenats han furmà per nus: l'ospital nua che nus essan vegnids sin il mund, l'emprim termagl, l'emprim cudesch d'uffants, la scola... Nus acquistain la savida da noss antenats e babuns. Sco creschids vegnin er nus a sviluppar vinavant la savida e l'experientscha da l'umanitad e dar vinavant quai a la proxima generaziun.

Avant circa 6000 onns è vegnida inventada la roda, e quai independentamain in da l'auter pli u main a medem temp tant en la Mesopotamia sco er en las Prealps ed al nord dal Caucasus. Guarda enturn e t'imaginescha ch'i na dess nagina roda pli! Nagins vehichels, nagins motors e generaturs, nagina glisch electrica... Ils Sumers han inventà la scrittira e la litteratura, ils Babilonais l'emprima collecziun da leschas ed ils Romans han erigì vias fortifitgadas. Pass per pass è sa sviluppada l'economia da martgà, e rutas da commerzi han percurrì ils continents e las mars. Ins na stgamiava e stgomia betg be rauba, mabain er infurmaziuns, invenziuns e savida. Senza las novaziuns da noss perdavants na fiss il mund sco ch'el sa preschenta ozendi betg da s'imaginar.

La gronda part dals pleds da nossa lingua descrivan chaussas ed ideas che betg nus, mabain noss antenats han inventà. Nus stain sisum il piz d'ina muntogna che sa numna ‹il passà›. L'istorgia ans explitgescha pertge ch'il mund enturn nus è uschia sco ch'el sa preschenta. La scienza che perscrutescha il passà ed intermediescha l'istorgia sa numna istoriografia.

Tge pudain nus emprender da l'istorgia?[modifitgar | modifitgar il code]

Cuntrada da ceders en il Libanon

Intginas invenziuns èn puspè idas en emblidanza, perquai ch'ellas èn vegnidas remplazzadas tras meglras. Co ch'ins fa d'in crap da fieu in cugn a pugn e co ch'ins po far fieu cun sfruschar dus lains in cunter l'auter, na sa oz strusch pli insatgi, pertge ch'ils artitgels da massa cuntè ed envidader sa laschan utilisar bler pli simpel.

Noss perdavants han fatg bleras guerras. Da far valair ils agens interess cun la forza, è stà sur lung temp la chaussa la pli natirala dal mund. Igl ha durà lung temp da sviluppar l'idea da schliar ina dispita a moda paschaivla. Vers l'onn 2470 a.C. è vegnida fatga l'emprima pasch, da l'onn 1259 a.C. datescha l'emprim contract da pasch enconuschent. Plaunsieu èn sa sviluppadas las reglas da gieu da la diplomazia. Oz va la gronda part da l'umanitad d'accord ch'i saja meglier da desister da guerras e da manar enstagl tractativas. Tge lunga via che quai è stà ed è anc adina...

Anc bler auter pudain nus emprender or da l'istorgia, per exempel en connex cun la protecziun da l'ambient. Ils Fenizians avevan gronda pussanza avant 3000 onns, perquai ch'els avevan ina gronda flotta. Las navs da questa flotta eran fatgas da lain da ceder. Cur ch'ils ceders èn vegnids stgars pervi da surexplotaziun, è la pussanza dals Fenizians sparida. Oz na datti strusch pli vegls ceders en il Libanon, ils effectivs sa revegnan be plaunsieu. Cur ch'ils Romans han duvrà avant 2000 onns laina per lur flotta, han els pinà las plantas da las Apenninas ch'eran cuvertas da lez temp cun in guaud spess. Silsuenter ha la plievgia lavà da la grippa la terra che na vegniva betg pli tegnida ensemen da las ragischs da las plantas, e manà quella giu en la val. Dapi lura èn bleras muntognas da l'Italia chalvas, e novas plantas na pon betg pli crescher suenter.

Archeologs – detectivs en tschertga dad ossa e crappa[modifitgar | modifitgar il code]

Exchavaziuns archeologicas a Roma

Il pled ‹archologia› sa cumpona dals dus pleds grecs per ‹vegl› (‹archaios›) e per ‹scienza› e munta pia verbalmain ‹scienza dal vegl›. L'archeologia moderna intercurescha guaffens, abitadis, fossas ed armas.

Tras il vent e stemprads vegnan sablun, terra e magari er tschendra vulcanica repartids en tut il mund e depositads en las valladas. Uschia sfundra en tschertas regiuns tut quai che sa chatta per terra plaunsieu pli profund en il sablun. En dieschmilli onns pon questas stresas avair en tscherts lieus ina grossezza da plirs meters. Sin il fund da lais vegnan depositads plantas ed animals morts e cuverts da sediments che vegnan manads natiers dals flums. Process geologics auzan ad aut lais e furman quels a muntognas, entant che autras regiuns sfundran en la mar. Tras quai pon ils archeologs far en blers lieus dal mund scuvertas. Savens erodescha la terra però e sa maschaida, per exempel tras l'arader. Perquai chattan ins là be pli chaussas ch'èn zuppadas fitg profund en la terra.

Co chattan ils archeologs ils lieus nua ch'i vala la paina da chavar? Ins po dumandar ils indigens ed intercurir fotografias or da l'aria u da l'univers. Magari vegn il terren intercurì cun in apparat da radiografia spezial. Blers chats derivan da lavurs da construcziun: Vegn bajegiada ina chasa u ina via, vegnan savens a la glisch cun allontanar la stresa da terra superiura stgaglias, ossa u utensils da crappa. Quai è in segn ch'igl hajan vivì qua ina giada umans, ch'els hajan forsa erigì qua chasas u sepulì lur morts. En tals cas fan ils archeologs exchavaziuns per prevegnir a lur destrucziun. En il temp preistoric, pia avant ch'ils umans han cumenzà a far diever da la scrittira, furman quests chats savens il sulet ch'ans gida a chattar or insatge davart il passà.

Quai succeda l'emprim cun pala e zappun fin ch'ins frunta sin ils chats per propi. Alura vegn be pli lavurà cun palettina e penel per evitar che guaffens memia grops pudessan donnegiar ils chats. Mintga chat vegn numerà, malegià, mesirà e descrit. Pir lura al allontaneschan ins dal lieu nua ch'el è vegnì chattà. Savens n'è betg il chat sco tal custaivel, mabain il lieu nua ch'el sa chattava. Uschia pon ils archeologs per exempel reconstruir nua ch'ils umans lavuravan, da tge che lur rument consista e nua ch'i han manà quel, e tgi che mangiava tge vivonda.

Betg tut è sa mantegnì sur ils millennis. Charn, taila e chavels sa decumponan fitg svelt. Ma sch'ins exchava per exempel ina fossa a moda fitg precisa, pon ins concluder da la posiziun dal cliniez e da las fivlas u guglias da metal co che la vestgadira veseva or ubain quant ritgs ch'ils morts eran. Han ils umans fatg en temps preistorics foras en la terra, resortan quellas savens sco flatgs stgirs. Da las chasas ch'eran fatgas da lain, èn savens be pli mantegnidas las foras dals pals. Ma da lur posiziun pon ins deducir il plan d'ina chasa e d'in entir vitg. Las stgaglias emprov'ins da metter ensemen ad in vasch e la tocca d'ossa ad in skelet. Ils archeologs intercureschan la tschendra d'ina fuaina, il pollen da plantas d'ina vegliadetgna da plirs millis onns e las fibras da la vestgadira. Impurtants chats vegnan publitgads en periodicas scientificas e las persunas dal fatg discurran davart quels, magari decennis u anc pli ditg, fin ch'els èn pli u main d'accord. Lur enconuschientschas vegnan alura er integradas en cudeschs tematics, lexicons ed en ils cudeschs d'istorgia da las scolas.

Fragment d'in vasch da la Grezia antica (ca. 480 a.C.)

Dapi bundant 300 onns vegnan chats archeologics rimnads a moda sistematica. Intgins chats interessants vegnan exponids en museums. Bler, bler dapli sa chatta però en ils magazins ed archivs. Ils differents chats èn bain gia vegnids intercurids en il passà. Ma i dat adina puspè novas metodas da retschertga, pli modernas. Oz pon ils scienziads far diever d'apparats da radiografia e da la tomografia computerisada, per exempel per intercurir mumias. La medischina forensica intercurescha skelets e fa cumparegliaziuns geneticas.

L'onn 1991 ha ins chattà en las Alps la mumia da glatscher Ötzi, forsa has ti gia udì da quella. Sco che las examinaziuns han mussà, ha quella ina vegliadetgna da var 5250 onns! En il glatsch è quella sa conservada vaira bain e tradescha adina puspè novas chaussas davart ses temp. La lavur d'intercurir quella n'è anc ditg betg terminada.

Forsa pudess ins cumparegliar l'archeologia cun in puzzle incumplet che consista da milliuns tocs, vi dal qual millis scienziads en tut il mund lavuran communablamain. Adina puspè pon els cumplettar in ulteriur toc dal puzzle da noss passà e tras quai vegnin nus a savair oz adina dapli davart noss passà lontan. Ma la gronda part dals tocs dal puzzle mancan e sin mintga plazzal nua che vegnan destruids chats senza exchavaziun, va a perder in ulteriur toc.

Quant bel fissi, sche noss perdavants avessan nudà avant tschientmilli onns lur vita, sche pussaivel en ina lingua bain chapibla! Ma quai na han els deplorablamain betg pudì far: La lingua era anc londervi da sa furmar (e sa mida dal reminent er oz anc d'in cuntin) e la scrittira n'era betg anc inventada. Tut quai ch'era impurtant vegniva dà vinavant a bucca u forsa en furma da dissegns. Intgins paucs da quests dissegns èn sa mantegnids en furma da picturas da cuvels. Da l'autra vart raquintan chats d'utensils u d'auters objects dal mintgadi da tut la glieud e betg be dals retgs che vegnan per ordinari descrits en las cronicas da l'antica.

Istoriografs – la greva tschertga da la vardad davart noss antenats[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziun sumerica (ca. 2600 a.C.)

Ils archeologs emprovan da gudagnar d'ossa e stgaglias enconuschientschas davart la moda da viver da noss perdavants. Quai è senz'auter ina vaira sfida! La lavur dals istoriografs para qua d'esser main cumplitgada, pertge ch'els intercureschan documents, en ils quals tut è nudà cler e bain. Navaira?

Uschè simpel n'èsi tuttina betg! Ils istoriografs han numnadamain da cumbatter cun numerus problems, dals quals intgins duain vegnir tematisads qua curtamain:

La gronda part da las linguas veglias èn daditg idas en emblidanza, lur pledaders èn morts or dapi millennis. Las linguas ch'èn svanidas ston vegnir decifradas cun fadia (p.ex. las ieroglifas egipzianas). Er las linguas che n'èn betg mortas or, sco per exempel il grec, èn sa midadas fitg. E ponderescha ina giada, quants pleds che ti dovras che tes geniturs u tats e tattas n'utiliseschan betg!

In segund problem: Savens vegnan chattads be fragments da texts. T'imaginescha ch'ins avess stgarpà or d'intgins cudeschs d'ina biblioteca singulas paginas. La biblioteca è brischada e be questas paginas èn sa mantegnidas. Bleras èn donnegiadas, la scrittira è sblatgida, intgins fegls scrodan sch'ins be als tutga. Sin quasi tuttas paginas è nudà insatge en ina lingua che ti n'enconuschas betg, forsa anc en letras nunenconuschentas. Quanta pazienza duvrassi qua, da vulair intervegnir da quest mantun fegls insatge davart l'istorgia?

Herodot (5avel tschientaner a.C.) – il ‹bab da l'istoriografia›

In ulteriur punct difficil è il fatg che blers regents han empruvà d'influenzar la producziun da texts da lur epoca en quel senn ch'els cumparan sco benefacturs, entant che lur inimis vegnan descrits sco rufid. Ils scrivants vegnivan pajads dal retg, pia eri cler ch'els al ludavan senza fin. E strusch in retg che fa a savair ses vairs motivs, daco ch'el ha attatgà e destruì ses imperi vischin. Savens chatt'ins er cuntradicziuns en cudeschs da differents temps che descrivan ils medems eveniments. Perquai n'èsi betg simpel da filtrar or da quest battibugl da laudavaglias e manzegnas quai ch'è propi capità.

Da destruir e brischar documents ed entirs cudeschs malvis, ha deplorablamain ina lunga tradiziun ed è in fenomen ch'ins chatta er oz anc. En temps da guerra han ils conquistaders savens brischà entiras bibliotecas. Uschia per exempel en l'antica tardiva la Biblioteca d'Alexandria cun 700 000 rollas u l'onn 1992 la Biblioteca da Sarajevo cun regals da cudeschs d'ina lunghezza da 250 000 meters. Schizunt cudeschs da Harry Potter han ins brischà l'onn 2001, perquai che quels glorifitgeschian striegn e magia. L'autur tudestg Heinrich Heine ha scrit en il 19avel tschientaner: «Là nua ch'ins brischa cudeschs, brisch'ins a la fin er umans.» E propi n'èn betg paucs scripturs vegnids smanatschads, empraschunads ed assassinads. Uschia per exempel Giordano Bruno ch'è vegnì brischà l'onn 1600 sin il stgandler. E Galileo Galilei è vegnì sentenzià l'onn 1633 da l'inquisiziun ad arrest per vita duranta.

«Cudeschs èn privlus, perquai che cudeschs pon intimar da pensar sez» e: «tgi che pensa, è in inimi dal stadi!» – uschia han savens argumentà ils pussants. Cun bandischar auturs e destruir publicaziuns che na correspundevan betg a lur pensar, è savens be sa mantegnida ina vista idealisanta da tscherts regents e d'entiras epocas. Da tut quai ston ils istorichers tegnair quint, cur ch'els emprovan da reconstruir ils fatgs or da funtaunas scrittas.