Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Jupiter

Ord Wikipedia

Fatgs

  • Las particlas dal sulegl che vegnan tschiffadas dal champ magnetic dal Jupiter, mainan enturn il planet ad ina tschinta da radiaziun pussanta. Da vulair traversar quella, avess per l'uman consequenzas mortalas.
  • La glina dal Jupiter cun num Europa ha probablamain sut sia surfatscha in ocean gigantic.

[[Datoteca:.jpg]]

Il Jupiter en colurs natiralas, cun la sumbriva da la glina Europa a sanestra

Il Jupiter è per lunschor il pli grond planet dal sistem solar, duas giadas e mez uschè grond sco tut ils auters planets ensemen. El è il tschintgavel planet davent dal sulegl ed er in dals pli clers. Il Jupiter vegn magari er numnà in gigant da gas, damai ch'el consista per gronda part da gas e liquids.

Il Jupiter ha il pli grond champ magnetic en il sistem solar. Cun in diameter da 26 milliuns km è quel schizunt ventg giadas uschè grond sco quel dal sulegl. Il champ magnetic ha ina cua che tanscha fin davos l'orbit da Saturn. Fiss quella visibla, cumparess ella davent da la Terra tschintg giadas uschè gronda sco la glina.

Quant grond è il planet?[modifitgar | modifitgar il code]

Cumparegliaziun tranter la grondezza da la Terra e dal Jupiter

Il Jupiter ha a l'equator in diameter da 142 984 km; el è pia uschè lad sco 11 Terras en retscha. Quai vul dir ch'el è circa in dieschavel uschè grond sco il sulegl! En il volumen da Jupiter avessi plazza per 1400 Terras. Tranter ils pols da Jupiter avess la Terra plazza diesch giadas, igl èn 133 709 km. Sia rotaziun svelta procura per in equator pli lad.

Co vesa or la surfatscha?[modifitgar | modifitgar il code]

Il Grond flatg cotschen exista gia dapi tschientaners e furma il pli grond stemprà da l'entir sistem solar

La surfatscha ch'ins po vesair n'è betg cumpacta. Quest planet gigantic dispona d'in nuschegl da crap relativamain pitschen. Liquids e gas circumdeschan il nuschegl e sa maschaidan cun l'atmosfera.

Il Jupiter è in planet ritg da nivels, cun bler vent e stemprads. El è adina cuvert cun ina stresa da nivels, e spertadads dal vent da 600 km/h n'èn nagina raritad. Ils stemprads èn visibels sco turnigls, sdrimas e flatgs. In stemprà spezialmain ferm, il qual è trais giadas uschè grond sco la Terra, è enconuschent sco Grond flatg cotschen. Quest stemprà datti gia dapi bunamain 300 onns!

La stresa da nivels sa divida en pliras sdrimas. Las sdrimas da colur pli clera vegnan numnadas zonas, quellas pli stgiras tschintas. Las colurs derivan da pitschnas differenzas en la temperatura ed en la cumposiziun chemica. Mintga sdrima rotescha en la direcziun cuntraria da la sdrima vischina. A l'ur da las sdrimas fruntan ils vents in sin l'auter, quai che maina a musters turniclads.

En l'atmosfera burascusa dal Jupiter straglischan chametgs gist sco sin Terra. Mo che quels èn 100 giadas pli ferms che tar nus.

Da tge consistan ils rintgs?[modifitgar | modifitgar il code]

Il sistem da rintgs da Jupiter è pir vegnì scuvert ils onns 1970

Ils rintgs da Jupiter èn stgirs e be grev da vesair. Els consistan da pitschnas particlas che meteors han pitgà or da las pitschnas glinas interiuras dal Jupiter sco er or da tocca ch'è restada enavos da comets u d'auters objects ch'èn vegnids datiers da la surfatscha da Jupiter. En vardad na savevan ils scienziads betg che Jupiter disponia da rintgs, avant che la sonda Voyager ha cuntanschì il planet e fatg fotografias a pitschna distanza dals rintgs. Ils quatter rintgs sa chattan en ina distanza tranter 100 000 e 225 000 km davent dal center da Jupiter e sa numnan Halo, Main, Grossamer interiur e Grossamer exteriur.

Da tge consistan las glinas?[modifitgar | modifitgar il code]

Ins enconuscha betg main che 66 glinas che giran enturn il Jupiter! Las quatter glinas principalas ha Galileo scuvert l'onn 1610. Igl èn quai Io, Europa, Ganymed e Kallisto. Quellas vegnan numnadas glinas galileicas. Sin las stresas da nivels superiuras dal Jupiter datti savens eclipsas da las glinas galileicas.

Gruppa d'Amalthea[modifitgar | modifitgar il code]

Quatter glinas pli pitschnas giran enturn il Jupiter dadens l'orbit da Io. Questa gruppa vegn numnada gruppa d'Amalthea, perquai che Amalthea è la pli gronda da quellas. Ellas èn tuttas vaira pitschnas ed han la furma da tartuffels. Amalthea è l'object il pli cotschen dal sistem solar, pli cotschen anc ch'il Mars. Las cumponentas dals rintgs da Jupiter han meteors pitgà or da questas glinas. Amalthea è vegnì scuvert l'onn 1892 ed ha furmà la davosa glina d'in planet ch'è vegnida scuverta nà da la Terra directamain ad egl cun guardar tras in telescop. Las scuvertas da pli tard èn reussidas cun evaluar fotografias.

Montascha da las quatter glinas galileicas en grondezza originala

Io[modifitgar | modifitgar il code]

Tranter las glinas principalas sa chatta Io il pli datiers dal planet. Ella ha in diameter da 3643 km ed è be pauc pli gronda che la glina da la Terra. Ella ha vulcans e lais da zulper luà. L'activitad vulcanica è qua la pli intensiva da l'entir sistem solar. Sche insumma, datti là be paucs craters, perquai che l'activitad vulcanica ha puspè cuvert quels. Il nuschegl da Io consista da fier ed eventualmain da sulfid da fier ed ha in diameter d'almain 1800 km. Il nuschegl è circumdà d'ina stresa da silicat. Sin Io na vegni strusch a dar aua. Forsa eri uschè chaud cur che Jupiter è sa furmà che Io è sià or, betg però las ulteriuras glinas. Percunter tutga Io tar las paucas glinas cun in'atgna atmosfera, schebain che quella è fitg fina. En la mitologia greca era Io ina bella dunna ch'è vegnida amada da Jupiter.

Europa[modifitgar | modifitgar il code]

Europa ha in diameter da bundant 3121 km ed è 10 procent pli pitschna che la glina da la Terra. Europa consista da silicat ed è cuverta cun ina stresa da glatsch d'ina grossezza da 10 fin 30 km. Il glatsch ha lungas sfessas e fitg paucs craters. Ins po s'imaginar quai in pau sco tar nus ina mar cuverta cun glatsch. Enturn las sfessas è il glatsch sa stuschà. Sut il mantè da glatsch sa chatta in ocean d'ina profunditad da fin 100 km. Intgins scienziads èn da l'avis ch'i pudess dar là vita. Igl ha er intgins gronds flatgs sin la surfatscha da la glina. En la mitologia greca ha Jupiter fatg bellinas ad Europa en furma d'in taur.

Ganymed[modifitgar | modifitgar il code]

Galileo Galilei ch'ha scuvert l'onn 1610 las quatter glinas principalas da Jupiter

Ganymed ha in diameter da bundant 5262 km, quai è 380 km dapli che Mercur. El è la pli gronda glina betg be dal Jupiter, mabain da l'entir sistem solar. El ha ina tectonica da plattas sco la Terra. Là nua che las plattas sa stauschan, hai muntognas stgiras pli veglias e muntognas pli novas cun dies da muntognas. Craters pli giuvens èn circumdads da radis clers che consistan da material ch'è vegnì bittà davent tras la vehemenza da la collisiun. Craters pli vegls èn plats e scrudads, perquai che la furma dals craters na sa mantegna betg sur uschè lung temp sin surfatschas da glatsch sco sin surfatschas da grip. Ganymed pudess sa cumponer d'in nuschegl da fier u zulper, d'in mantè da silicat cuvert cun ina surfatscha da glatsch. I pudess pia esser sco sin Io, danor cun ina stresa da glatsch. En la mitologia romana era Ganymed in bel um giuven, il qual è vegnì rapinà da Jupiter ed è daventà buccalier dals dieus sin l'Olimp.

Kallisto[modifitgar | modifitgar il code]

Kallisto ha in diameter da stgars 4821 km ed è bunamain uschè gronda sco Mercur. Ella è cuverta cun blers craters. Sco tar Ganymed èn ils craters pli vegls scrudads. Il pli grond crater sa numna Valhalla. Quel è segnà d'in grond center cler d'in diameter da 600 km e da rintgs d'in diameter da 3000 km. Kallisto consista da silicat e glatsch. La crusta da glatsch ha ina grossezza da 200 km; sutvart sa chatta aua en furma liquida. En la mitologia romana ha la dunna schigliusa da Jupiter transfurmà Kallisto en in urs. Pli tard l'ha Jupiter manà sco Urs grond al tschiel stailì.

Autras glinas[modifitgar | modifitgar il code]

Las ulteriuras glinas èn pitschnas e tutgan tar differentas gruppas ordaifer ils orbits da las glinas principalas. Igl ha ina glina pitschna cun num Themisto e quatter gruppas da glinas che circumdeschan il Jupiter en fitg gronda distanza.

Quant ditg dura in di sin quest planet?[modifitgar | modifitgar il code]

In di dura sin il Jupiter uschè ditg sco radund 10 uras sin Terra. Quest'indicaziun approximativa resulta da quai che differentas parts dal Jupiter sa movan cun differentas sveltezzas. Il Jupiter consista gea per gronda part da gas che sa chattan en moviment permanent e che sa movan per part er en direcziun cuntraria. Ins ha gia empruvà da mesirar la rotaziun dal nuschegl intern, ma quai n'è betg reussì pervi dal champ magnetic exteriur, il qual disturba considerablamain tecnicas da mesiraziun sco radar, cun agid da las qualas ins ha pudì perscrutar las surfatschas da Venus e Mars.

Quant ditg dura in onn sin quest planet?[modifitgar | modifitgar il code]

In onn sin il Jupiter correspunda a 4335 dis u a 11,87 onns sin la Terra.

In onn sin il Jupiter dura quatter dieschavels d'in onn sin il Saturn. Suenter ch'èn passads dus onns sin il Saturn, ha il Jupiter pia circumdà tschintg giadas il sulegl. Suenter 59 onns èn Saturn e Jupiter puspè quasi en la medema posiziun. Sch'ils temps da girar enturn il sulegl da dus planets sa chattan en relaziuns uschè simplas in tar l'auter, numnan ins quai resonanza.

Quant grev ma faschess la gravitaziun dal Jupiter?[modifitgar | modifitgar il code]

Sgulassas ti sin il Jupiter sin l'autezza dals nivels, fissas ti duas e mez giadas uschè grev sco sin Terra.

Il fatg che Jupiter rotescha uschè svelt enturn sasez, fa sa scuflar l'equator. Entras quai è la gravitaziun qua var 10 procent pli bassa che als pols. Dapli che ti t'approximeschas als pols e pli pitschen che daventa quest effect.

Tenor tgi è el vegnì numnà?[modifitgar | modifitgar il code]

Il planet Jupiter è vegnì numnà tenor il pli aut dieu dals Romans, il qual purtava tar ils Vegls Grecs il num Zeus. Ins ha elegì quest num pervi da si'immensa grondezza cun la quala quest planet surpassa tut ils auters planets.