Vesair il code da funtauna da Australia

{{Artitgel 1000|+30}}
{{Infobox terra
|NUM                        = <font size="+1">'''Australia'''</font><br />
'''Commonwealth of Australia'''<font size="+-1"> (englais)</font>
|MALETG-BANDIERA            = Flag of Australia.svg
|MALETG-BANDIERA-LADEZZA    = 100px
|ARTITGEL-BANDIERA          = 
|MALETG-VOPNA               = Coat of Arms of Australia.svg
|MALETG-VOPNA-LADEZZA       = 100px
|ARTITGEL-VOPNA             = 
|PAROLA                     = 
|LINGUA-UFFIZIALA           = de facto [[lingua englaisa|englais]]
|CHAPITALA                  = Canberra
|FURMA-DA-STADI             = monarchia parlamentara en il Commonwealth of Nations
|FURMA-DA-REGENZA           = 
|SCHEF-DA-STADI             = primminister [[Anthony Albanese]]
|SCHEF-DA-REGENZA           = retg [[Charles III]] (Commonwealth)<br />represchentà entras il guvernatur general David Hurley
|SURFATSCHA                 = 7 692 024
|ABITANTS                   = 23 401 892 <small>(2016)</small>
|SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 2,8
|MUNAIDA                    = 1 [[dollar australian]] = 100 cents
|INDEPENDENZA               = 1 da schaner 1901 
|IMNI-NAZIUNAL              = ''Advance Australia fair''
|DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA   = 26 da schaner
|FUNDAZIUN                  = 26 da schaner 1788 (Nova Valisa dal Sid)
|ZONA-D-URARI               = da UTC+8 ad UTC+11
|NUMER-DA-L-AUTO            = AUS
|INTERNET-TLD               = .au
|PRESELECZIUN-TELEFON       = +61
|MALETG-POSIZIUN            = Australia_with_AAT_(orthographic_projection).svg
|MALETG1                    = As-map.png
}}
[[Datoteca:Koala_climbing_tree.jpg|thumb|240px|Il coala – in dals animals caracteristics dal pajais che cumparan be là]]
L’'''Australia''' (num uffizial englais Commonwealth of Australia) è in stadi situà en l’emisfera dal sid, il qual cumpiglia l’entira surfatscha continentala australiana, l’insla Tasmania situada en il sid da quel, l’insla subantarctica Macquarie cun sias inslas lateralas e sco territoris allontanads l’Insla Norfolk, las Inslas Cocos, l’Insla da Nadal sco er las inslas Ashmore e Cartier e las inslas Heard e McDonald en l’[[Ocean Indic]]. Dapi il contract da l’[[Antarctica]] dal 1933 emprova il pajais er da far valair ses dretgs sin il territori antarctic australian. Ils stadis vischins èn la [[Nova Zelanda]] en il sidost sco er l’[[Indonesia]], il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] e la [[Papua Nova Guinea]] en il nord.

L’Australia dumbra 25,3 milliuns abitants ed è pauc colonisada. Cun ina surfatscha da bundant 7,6 milliuns&nbsp;km² sa tracti dal sisavel grond stadi dal mund. La chapitala furma [[Canberra]], la pli gronda citad dal pajais è la metropola [[Sydney]]. Ulteriuras zonas d’aglomeraziun furman [[Melbourne]], [[Brisbane]], [[Perth]], [[Adelaide]], [[Newcastle]] e [[Gold Coast]]. 

L’Australia appartegna als stadis bainstants dal mund. Sin l’Index dal svilup uman da las [[Naziuns unidas]] sa chattava il stadi il 2019 sin il sisavel plaz.<ref>[http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2019_overview_-_english.pdf ''Human Development Report 2019''].</ref> Il pajais dispona d’in’economia da servetschs fitg sviluppada e da grondas reservas da materias primas. Sia cultura e forza economica fan dad el ina finamira attractiva per migrants; la politica da migraziun e d’asil da l’Australia applitgescha però areguard l’immigraziun criteris legals ordvart severs.

L’Australia è dapi il 1945 commembra da las [[Naziuns unidas]] e dapi il 1995 da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]].

== Noziun ==
Il num ‹Australia› deriva etimologicamain da la noziun latina ‹terra australis›, quai che signifitga ‹pajais meridiunal / pajais dal sid›. Gia en l’antica han ins supponì ch’igl existia in continent situà en il sid, il qual vegniva numnà ‹terra australis incognita›. La derasaziun dal num ‹Australia› va enavos sin l’exploratur [[Matthew Flinders]] (1774–1814), il qual ha, suenter esser navigà enturn il continent, integrà il num en la charta ch’el aveva designà da quel ed er en il cudesch ch’el ha publitgà l’onn 1814 davart ses viadi. A la fin dals onns 1820 era il num sa mess tras generalmain.

Ozendi vegn la noziun ‹Australia› duvrada en pliras modas. Geograficamain cumpiglia quella la part centrala dal continent, senza l’insla [[Tasmania]] situada davant il piz sidost da quel. Politicamain serva la designaziun englaisa ‹Australia› sco furma curta da la denominaziun uffiziala ‹Commonwealth of Australia› ch’enserra l’insla Tasmania sco pajais federativ ed ils territoris allontanads da l’Australia.

== Geografia ==
[[Datoteca:Az_Uluru_alkonyatkor.jpg|thumb|240px|L’Uluru (Ayers Rock), situà en il Northern Territory 340&nbsp;km en il sidvest dad Alice Springs en l’Outback, furma ina da las ensainas da l’Australia]]
La surfatscha dal continent australian cumpiglia bunamain 7,7 milliuns&nbsp;km².<ref>Infurmaziuns generalas tenor Ernst Löffler: ''1. Einführung, 1.1 Australiens Charakterzüge.'' En: Ernst Löffler, Reinhold Grotz: ''Australien.'' (''Wissenschaftliche Länderkunden'', tom 40), Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt&nbsp;1995, ISBN 978-3-534-04134-3.</ref> Da quai èn circa 59&nbsp;000&nbsp;km² surfatschas d’aua. Areguard la surfatscha sa tracti dal sisavel grond stadi dal mund. La lingia da la costa mesira 25&nbsp;760 kilometers. Il punct il pli bass dal continent australian è il lai da sal Lake Eyre, situà en il pajais federativ South Australia, che sa chatta 17 meters sut il livel da la mar. Il pli aut punct da la massa da terra principala furma il Mount Kosciuszko cun 2228 meters, la pli auta muntogna da l’entir territori statal da l’Australia il Big Ben (2745&nbsp;m&nbsp;s.m.) situà sin l’insla Heard. Il territori central da l’Australia è sutdividì en trais zonas da temp. Ils territoris allontanads sa chattan per part en autras zonas da temp.

L’extensiun nord-sid da l’Australia davent da la Peninsla dal Cap York fin al Cap dal Sidost sin l’insla Tasmania munta a ca. 3860&nbsp;km. L’extensiun ost-vest munta a ca. 4000&nbsp;km.

=== Cuntradas grondas ===
Geograficamain sa laschan differenziar trais cuntradas grondas: la cuntrada gronda da l’ost, mesauna e dal vest. 

La cuntrada gronda dal vest, il plateau da l’Australia dal Vest, cumpiglia radund 60&nbsp;% da la surfatscha da l’Australia continentala. Qua sa chattan ils gronds territoris sitgs dal Grond Desert da Sablun, dal Pitschen Desert da Sablun, dal Desert da Gibson, dal Grond Desert da Victoria e da la Planira da Nullarbor. Muntognas pli pitschnas sco ils MacDonnell Ranges ed elevaziuns isoladas sco l’[[Uluru]] datti en grond dumber.

En l’ost da questa regiun suonda la cuntrada gronda mesauna, il batschigl da sediments da la foppa da l’Australia Centrala resp. da la Bassa Centrala. Qua sa chatta cun il Desert da Simpson tant la regiun la pli sitga sco er, cun la foppa da Murray Darling, er il pli grond sistem da flums dal pajais. En la cuntrada gronda mesauna hai tant lais d’aua dultschs che sientan periodicamain sco er lais da sal.

Damai che tant la cuntrada gronda dal vest sco er la cuntrada gronda centrala èn per gronda part inabitablas, viva la pluralitad da la populaziun australiana en la cuntrada gronda orientala. Questa tanscha da territoris da transiziun da muntognas fin a regiuns da costa. Davant la costa dal pajais federativ Queensland sa chattan grips da curals che furman en lur totalitad il [[Great Barrier Reef]]. La muntogna che marchescha questa part dal pajais è il Great Dividing Range che s’extenda en direcziun nord-sid sur 3200&nbsp;km. En ils Snowy Mountains che tutgan tar la Great Dividing Range è situà il Mount Kosciuszko che furma cun 2229&nbsp;m il pli aut punct da l’Australia continentala. Tranter la muntogna ed il toc da costa sa chatta l’ecozona da guauds da la zona temprada.

Ils territoris cun ils pli gronds deserts e mez deserts da l’Australia numnan ins Outback.

=== Abitadis ===
[[Datoteca:Sydney_(AU),_Queen_Victoria_Building_--_2019_--_3580.jpg|thumb|200px|Impressiun da Sydney]]
La chapitala [[Canberra]], situada tranter [[Sydney]] e [[Melbourne]], è ina citad da l’aissa da dissegn, ina chapitala planisada. Quella è sa furmada sco cumpromiss, perquai che Sydney e Melbourne n’han betg pudì sa cunvegnir, tgenina da las duas citads che duaja esser la chapitala dal Commonwealth of Australia. Las citads cun il pli grond dumber d’abitants èn las citads da costa [[Sydney]] (5,0 milliuns abitants), [[Melbourne]] (4,7 milliuns abitants), [[Brisbane]] (2,3 milliuns abitants), [[Perth]] (2,1 milliuns abitants) ed [[Adelaide]] (1,2 milliuns abitants); la chapitala Canberra, situada a l’intern dal pajais, sa chatta cun 356&nbsp;100 abitants be sin plaz otg (suenter [[Gold Coast]] e [[Newcastle]]).

=== Clima ===
Tras il stgaudament global è creschida la probabilitad ch’i dettia en l’Australia incendis da guaud e bostgaglia. Quai conferman las analisas fatgas dal servetsch da meteorologia australian e da l’organisaziun da perscrutaziun CSIRO. Gia tar in augment da la temperatura media da pli pauc ch’in grad daventa la stagiun d’incendis da guaud pli lunga. L’onn 2019 hai dà en l’Australia incendis sin ina surfatscha da radund quatter milliuns hectaras. Quai correspunda a la grondezza da la Svizra.

=== Flora e fauna ===
La flora da l’Australia è segnada d’ina fitg auta cumpart da spezias e da geners da plantas endemics, vul dir che cumparan be qua. Perquai vegn l’Australia schizunt manada entaifer la flora sco agen reginavel Australis. Quel cumpiglia la terra franca australiana e l’insla Tasmania. Tut en tut èn vegnidas descrittas radund 20&nbsp;000 spezias da plantas da sem. Ils geners cun ils pli gronds dumbers da spezias èn eucaliptus ed acazias cun var 600 resp. 1000 spezias. Vastas parts da la vegetaziun da l’Australia èn segnadas da quests dus geners. En ils territoris arids domineschan ultra da quai pastgiras sitgas cun diversas spezias da fains (''Triodia'', ''Astrebla''). Ils differents guauds tropics cumpiglian be ina pitschna surfatscha, èn però segnads d’ina fitg gronda varietad da las spezias ed enserran surtut er bleras spezias originaras.

Er la fauna da l’Australia enconuscha in grond dumber da spezias ch’èn derasadas mo sin quest continent. Tar betg main che 83&nbsp;% dals mammals, 89&nbsp;% dals reptils, 90&nbsp;% dals peschs d’aua dultscha ed insects e 93&nbsp;% dals amfibis sa tracti da spezias endemicas. Questas autas cumparts sa laschan manar enavos sin la lunga isolaziun geografica da l’Australia e sin la stabilitad geologica dal continent. Ina da las caracteristicas da la fauna australiana è il fatg ch’i cumparan relativamain paucs mammals superiurs (mammals cun placenta). La nischa ecologica che quests ultims occupan sin auters continents, empleneschan qua ils bursalins (t.a. kengurus, bursalins da la grifla, bursalins da rapina). L’Australia furma er il dachasa da las tschintg spezias da mammals da cloaca recents; quels na partureschan betg pitschens vivents, mabain mettan ovs (t.a. ornitorinc).

== Istorgia ==
=== Avant l’arrivada dals Europeans ===
[[Datoteca:Bradshaw_rock_paintings.jpg|thumb|220px|Dissegns sin grippa preistorics a Kimberley]]
Ils [[Aborigins]] vivan dapi almain 50&nbsp;000 onns sin il continent.<ref>James F. O’Connell, Jim Allen, Martin A. J. Williams e.a.: ''When did Homo sapiens first reach Southeast Asia and Sahul?'' En: ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', 2018.</ref> Pli baud eran ins da l’avis che quels sajan immigrads oriundamain sur [[Sulawesi]] e la [[Nova Guinea]]; chats pli novs en il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] laschan però parair la ruta sur l’insla Timor sco pli probabla. Malgrà la posiziun isolada dal continent stevan ils Aborigins en contact cun autras culturas. Fin che la punt da terra vers la Nova Guinea è vegnida inundada avant ca. 6000 onns, ha existì in stgomi cultural quasi senza impediment tranter la Nova Guinea ed il nord da l’Australia. 

Avant bundant 4200 onns èn alura immigrads umans nà dal Subcontinent Indic ed ils Aborigins èn sa maschadads cun quels; quai sa lascha deducir da l’elavuraziun da parts da plantas ch’è sa midada andetgamain sco er da la nova moda da construir utensils da crap. A medem temp è il dingo cumparì l’emprima giada sin il continent australian.<ref>Irina Pugach, Frederick Delfin, Ellen Gunnarsdóttir, Manfred Kayser e Mark Stoneking: ''Genome-wide data substantiate Holocene gene flow from India to Australia.'' En: ''PNAS'', tom 110, nr. 5, 2013, p. 1803–1808.</ref>

Avant ca. 1000 onns han navigaturs melanesians colonisà las inslas da la Torres Strait ch’eran sa furmadas da nov. Sinaquai èn sa maschadadas tras l’inscunter cun la populaziun indigena da l’Australia dal Nord las duas etnias.

Er pestgaders da las inslas indonaisas situadas en vischinanza da l’Australia sco er commerziants da la [[China]] e da l’[[India]] han probablamain visità dapi plirs tschientaners las costas da l’Australia. L’influenza culturala da quels sa mussa en bleras picturas sin scorsa e grippa da las stirpas d’Aborigins che vivan en il nord dal pajais, sco p.ex. ils Yolngu sin l’insla Milingimbi.

=== Emprimas scuvertas tras Europeans ===
Gia ditg avant la scuverta da l’Australia tras navigaturs europeics en il 17avel tschientaner ha il scienzià grec [[Claudius Ptolemeus]] formulà en l’antica la tesa ch’igl existia in continent meridiunal, il qual el ha numnà ‹Terra Australis incognita›. Tenor sia teoria stueva quest continent meridiunal furmar in cuntrapais a las massas da terra situadas en l’emisfera dal nord. Questa teoria è sa mantegnida tras l’entir temp medieval fin a l’expansiun europeica en il temp modern tempriv, quai ch’ha gì per consequenza ch’ils cartografs han nudà quest continent meridiunal supponì sin lur chartas dal mund.

Da vart europeica han navigaturs portugais, franzos, spagnols e surtut ollandais probablamain gia cuntanschì las costas da l’Australia en il 16avel tschientaner ed èn ids là a terra. Sco emprima scuverta segira vala l’arrivada da l’Ollandais [[Willem Jansz]] l’onn 1606 a la costa da la peninsla dal Kap York situada en il nordost da l’Australia. Ses cumpatriot [[Dirk Hartog]] ha cuntanschì il 1616 la costa dal vest australiana ed ha mess pe sin l’insla situada davant la costa che porta fin oz ses num. L’onn 1619 è il navigatur ollandais [[Frederick de Houtman]] navigà sin in da ses viadis da perscrutaziun per lung da la costa dal vest da l’Australia davent da l’autezza da la citad da Perth dad oz vers nord ed è fruntà sin las Houtman Abrolhos ch’èn pli tard vegnidas numnadas tenor el. En il medem lieu ha fatg naufragi il fanadur 1629 la nav commerziala ollandaisa Batavia sut il cumandant [[François Pelsaert]]. Tuttina sco Hartog han pli tard er [[Willem de Vlamingh]] (1696) e [[William Dampier]] (1699) ‹scuvert› il punct situà il pli en il vest dal continent australian. Ils dus ultims han chartografà parts da la costa e Dampier ha dà a quella il num Shark Bay. 

Damai che la cuntrada a la costa dal vest pareva sitga e nunfritgaivla, era l’interess pitschen da prender en possess questa terra. Perquai n’ha nagin dals cumandants da nav ollandais attribuì a quests chats ina pli gronda muntada. Pir l’onn 1642 è la Cumpagnia da l’India Orientala ollandaisa sa decidida d’explorar las relaziuns geograficas da quest territori tras in’expediziun fatga aposta. Tar quest’expediziun è l’Ollandais [[Abel Tasman]] navigà davent da Mauritius sin in curs pli meridiunal che ses antecessurs. El ha bain fallà dal tuttafatg il continent, ha però scuvert l’insla che sa chatta davant il piz meridiunal dal continent, a la quala el ha dà l’onn 1644 il num Nova Ollanda. Quest num han ils Brits remplazzà l’onn 1824 en onur dal scuvrider europeic Abel Tasman tras il num Tasmania ch’è en vigur fin oz.

Il navigatur englais [[William Dampier]] è fruntà l’onn 1688 datiers dal King Sound a la sbuccada dal Fitzroy River sin la costa settentriunala da l’Australia ed ha, sco gia menziunà survart, danovamain cuntanschì l’onn 1699 l’Australia a ses punct il pli occidental. Sin omadus viadis ha Dampier mintgamai fatg notizias areguard la fauna e flora, ils abitants ed il decurs da la costa. 

Avant l’onn 1770 n’ha però nagin dals Europeans ch’èn arrivads fatg pretensiuns da territori.

=== Colonisaziun ed ulteriura exploraziun ===
[[Datoteca:Australia_discoveries_by_Europeans_before_1813_de.png|thumb|250px|Scuvertas europeicas fin il 1812]]
En rom da si’emprima expediziun (1768–1771)<ref>Heinrich Lamping: ''Australien.'' (''Länderprofile – Geographische Strukturen, Daten, Entwicklungen)'', Ernst Klett, Stuttgart&nbsp;1985, ISBN 978-3-12-928895-5, p.&nbsp;25s.</ref>, la quala serviva primarmain ed uffizialmain ad observar a [[Tahiti]] il transit da la Venus ils 3 da zercladur 1769, ha il chapitani britannic [[James Cook]] medemamain suandà la missiun secreta da perscrutar l’Ocean enturn il 40avel grad da latituda meridiunal per chattar il «continent dal sid» postulà. Ils 28 d’avrigl 1770 ha el cuntanschì la costa orientala da l’Australia – bundant pli fritgaivla che quella occidentala – e l’ha chartografà. En quest connex ha el constatà ch’il pajais ch’il navigatur ollandais [[Willem Jansz]] aveva gia scuvert a l’entschatta dal 17avel tschientaner e per part chartografà (e che purtava dapi lura il num Nova Ollanda) e la [[Nova Guinea]] eran separads in da l’auter. Sinaquai ha el prendì il zercladur 1770 formalmain en possess la costa orientala da la Nova Ollanda per il [[Reginavel da la Gronda Britannia]], e quai sco colonia [[New South Wales]]. 

Suenter ch’ils [[Stadis Unids]] eran vegnids independents da la Gronda Britannia, ha la regenza britannica tschertgà novas pussaivladads d’endrizzar colonias penitenziaras per ses praschuniers. La finamira era d’empitschnir la classa sociala bassa, ed uschia avevan gia pitschens fallaments per consequenza ch’ils delinquents vegnivan embartgads vers las colonias penitenziaras en l’Australia. Ils 26 da schaner 1788 èn uschia arrivadas las emprimas indesch navs da la First Fleet (emprima flotta) cun colonisaturs e persunas sentenziadas sut il commando dad [[Arthur Phillip]] en il Port Jackson. La nova colonia è vegnida numnada Sydney, en onur dal minister da l’intern britannic da lezza giada [[Lord Sydney]]. Fin il 1868 èn vegnids bandischads là 160&nbsp;000 praschuniers.

Dal 1801 fin il 1803 è l’exploratur [[Matthew Flinders]] navigà ensemen cun auters perscrutaders e l’Aborigin [[Bungaree]] sco emprim enturn l’entir continent.

==== Fundaziun da novas colonias ====
L’onn 1792 è in’expediziun franzosa sbartgada en la Tasmania per explorar il pajais. Sinaquai èn ils Brits sa decidids d’endrizzar er qua uschè spert sco pussaivel ina colonia. L’onn 1803 han els fundà Risdon Cove al Derwent River, in onn pli tard Hobart Town, medemamain al Derwent, e George Town al Tamar River. L’onn 1825 è il Van-Diemen’s-Land da lezza giada vegnì declerà sco colonia autonoma.

L’onn 1813 èsi reussì a [[Gregory Blaxland]], [[William Lawson]] e [[William Charles Wentworth]] da traversar a New South Wales per l’emprima giada ils Blue Mountains. Il success da l’expediziun da Blaxland ha contribuì a colonisar ils territoris situads en il vest da questa muntogna. 

L’onn 1824 han ins endrizzà ina nova colonia penitenziara a la sbuccada dal Brisbane River. La posiziun solitaria dueva augmentar la segirezza da la colonia. Suenter che er blers colonisaturs libers èn però avanzads pli e pli en direcziun da las pastgiras fritgaivlas en il nord, han las autoritads dà liber l’onn 1842 la regiun per l’ulteriura colonisaziun. L’onn 1859 è [[Queensland]] vegnì proclamà sco colonia independenta da New South Wales.

[[Datoteca:Melbourne_1839.JPG|thumb|180px|Melbourne 1839]]
Il 1835 han commerziants martgadà giu dals Aborigins 240&nbsp;000 hectaras en la regiun da la citad da Melbourne dad oz ed han fundà Port Phillip. Cumbain che questa fatschenta valeva sco illegala, ha la direcziun da la colonia stuì dar suenter a la pressiun da la populaziun creschenta e dar liber il territori uffizialmain per la colonisaziun. L’onn 1851 è la nova colonia [[Victoria]] sa separada uffizialmain da New South Wales.

La colonia [[New South Wales]] cumpigliava l’emprim l’entira part orientala dal continent; be il terz occidental han ils Brits pretendì vinavant per sai sco Nova Hollanda. Per prevegnir al privel d’ina colonisaziun da l’Australia dal Vest tras la Frantscha, han ils Brits fundà qua l’onn 1827 colonias al Swan River. Questa colonia aveva l’emprim num Swan River Colony; Western Australia han ins pir proclamà l’onn 1829 cun la fundaziun da [[Perth]]. A l’entschatta n’eri betg previs da manar nà qua praschuniers; l’onn 1850 han ils colonisaturs libers pretendì da midar quai, per pudair munir la nova colonia cun forzas da lavur bunmartgadas. 

[[South Australia]] è medemamain vegnì planisà sco colonia libra da praschuniers. En rom da la colonisaziun sistematica tenor plans dad Edward Gibbon Wakefield han ins vendì terren ed ils retgavs han servì a manar colonisaturs libers en la colonia. L’onn 1836 è vegnida fundada la citad dad [[Adelaide]] e proclamà South Australia sco provinza da la Gronda Britannia. Da quel temp èn s’augmentads ils conflicts tranter ils colonisaturs ed ils Aborigins; en divers lieus hai dà mazzacras. 

==== La via vers la naziun ====
En il nordost da [[Melbourne]], en la colonia Victoria, han ins chattà ils 22 d’avust 1851 aur. Quai dueva manar sur plirs onns ad ina veritabla fevra d’aur e marcar l’istorgia da l’Australia. Miniers a Ballarat han inizià il november 1854 la sullevaziun d’Eureka-Stockade. Ils revoltants han pretendì refurmas democraticas, la sullevaziun è però vegnida abattida ils 3 da december 1854 tras schuldads britannics e forzas polizialas localas. Damai ch’adina dapli umans vegnivan uss da libra voluntad en l’Australia, n’ha il pajais betg pli sa laschà utilisar bain sco colonia penitenziara e la via è stada libra vers in’atgna naziun.

Tranter il 1855 ed il 1890 han las singulas colonias obtegnì il privilegi dal Responsible Government ed uschia ina pli grond’independenza envers l’Empire britannic. Londra ha però mantegnì l’emprim la controlla sur la politica exteriura, la defensiun ed il commerzi cun l’exteriur.

Suenter ina pli gronda chauma dals tundiders, è sa furmà l’onn 1898 ‹Waltzing Matilda›, l’imni naziunal secret da l’Australia. Las colonias han cumenzà a planisar in’uniun pli stretga ad in stadi singul.

==== L’Australia daventa ina federaziun ====
Il prim da schaner 1901 èn las colonias ch’eran oriundamain independentas ina da l’autra sa furmadas al Commonwealth of Australia.<ref>Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens.'' (''Beck'sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1, p. 79–80, 137.</ref> L’emprima chapitala da l’Australia è daventà Melbourne. Ils 26 da settember 1907 ha l’Australia obtegnì cun il stadi da dominion l’independenza quasi cumpletta dal pajais d’origin Gronda Britannia.

L’onn 1911 han ins stgaffì l’Australian Capital Territory per recepir la nova chapitala [[Canberra]]. Pervi da las lavurs da construcziun ch’han cuzzà fitg ditg, è Melbourne però anc restà fin l’onn 1927 la sedia da la regenza. Er il Northern Territory, ch’era vegnì fundà il 1863, han ins transferì da la controlla da la provinza South Australia en il Commonwealth.

[[Datoteca:Coloured illustration of Anzac troops after the fighting at Gallipoli during World War I (5681735081).jpg|thumb|190px|Placat commemorativ da la Battaglia da Gallipoli]]
Ord loialitad envers la Gronda Britannia ha l’Australia tramess tant en l’[[Emprima Guerra mundiala]] sco er en la [[Segunda Guerra mundiala]] truppas en l’Europa. La sconfitta da l’ANZAC a chaschun da l’emprim engaschament militar dal pajais en la [[Battaglia da Gallipoli]] l’onn 1915 vala per blers Australians sco naschientscha da la naziun.

Cun il Statut da Westminster dal 1931 è vegnì concedì formalmain als Dominions da l’Empire l’independenza. Il parlament australian ha però approvà quai pir il 1942. L’emprova da secessiun da l’Australia dal Vest l’onn 1933 ha fatg naufragi. 

Suenter la sconfitta britannica en l’Asia l’onn 1942, surtut suenter la crudada da [[Singapur]] ed il privel d’in’invasiun da vart dal [[Giapun]], èn las activitads militaras sa spustadas a partir dal 1942 davent da l’[[Europa]] vers il continent australian. Pli e pli è l’Australia s’orientada vers ils [[Stadis Unids]] sco nov ferm allià. Quai han ins formalisà l’onn 1951 cun la cunvegna d’ANZUS (= Australia, New Zealand, United States).

Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] han ins pratitgà ina politica d’immigraziun activa, la quala ha manà a l’immigraziun en massa nà da l’[[Europa]], e – suenter avair bandunà la politica d’immigraziun alva – er nà da l’[[Asia]] e d’autras parts dal mund. Quai ha manà entaifer curt temp a grondas midadas demograficas, ma er a prosperitad economica. 

L’onn 1986 ha la [[Gronda Britannia]] cedì cun l’Australia Act las ultimas cumpetenzas areguard la constituziun australiana. Cur ch’ins ha festivà l’onn 1988 il 200avel anniversari dals emprims colonisaturs alvs, è quai stà accumpagnà da protestas da vart dals Aborigins. L’onn 1999 è la populaziun sa declerada en rom d’in referendum cun ina maioritad da 55&nbsp;% cunter stgaffir ina republica ed ha uschia mantegnì la furma d’ina monarchia sut curuna britannica.

== Populaziun ==
Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è s’etablida en lingua englaisa sco designaziun per ils Australians la noziun dal linguatg da mintgadi ‹Aussie› sco er la scripziun alternativa ‹Ozzie›.

=== En general ===
L’onn 2016 vivevan en l’Australia 23&nbsp;401&nbsp;892 persunas. La cumposiziun da la populaziun australiana reflectescha ils musters d’immigraziun en il pajais. 2,4 % da la populaziun designeschan sasezs almain parzialmain d’origin indigen, radund 92&nbsp;% èn da derivanza europeica e 7&nbsp;% da derivanza asiatica. Var 85&nbsp;% dals Australians cun perdavants europeans èn d’origin britannic resp. irlandais. Ulteriurs pajais d’origin europeics èn: [[Italia]] (916&nbsp;121), [[Germania]] (898&nbsp;674), [[Grezia]] (378&nbsp;270), [[Pologna]] (170&nbsp;354), [[Croazia]] (126&nbsp;270), [[Macedonia dal Nord]] (93&nbsp;570) e [[Serbia]] (69&nbsp;544). Ils immigrants asiatics derivan oravant tut da la [[China]], [[India]], [[Vietnam]], [[Pakistan]] e [[Sri Lanka]]. 79&nbsp;% da la populaziun discurran englais resp. englais australian. Mintgamai radund 2&nbsp;% discurran ubain talian ubain ina da las linguas chinaisas. 

Dapi ch’ins ha bandunà successivamain ils onns 1960 la politica d’immigraziun ‹alva›, è surtut s’augmentada l’immigraziun nà da pajais asiatics. Ils onns 1990 è la populaziun creschida tras immigraziun per 1,4&nbsp;% ad onn. Dapli ch’in quart da la populaziun n’èn betg naschids en il pajais. La quota da naschientschas australiana munta a 1,8 uffants per dunna. L’aspectativa da vita sa chattava tranter il 2010 ed il 2015 tar umens tar 80,2 onns, tar dunnas tar 84,4 onns; igl è quai ina da las pli autas en tut il mund. Tar Aborigins è quella per radund 20 onns pli bassa (WHO, 1999). La mortalitad dals uffants munta a 4,7 per 1000 naschientschas. L’onn 2016 era la vegliadetgna mediana 38,6 onns, uschia che la populaziun da l’Australia è ina da las pli giuvnas dal mund occidental.<ref>Central Intelligence Agency: [https://web.archive.org/web/20150703214756/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/as.html ''The World Factbook''], consultà ils 3 d’avust 2017.</ref>

L’Australia è urbanisada fitg ferm. L’onn 2018 vivevan radund 86&nbsp;% da la populaziun en citads, surtut en ils gronds centers a la costa dal sidost, sin l’insla [[Tasmania]] ed en la regiun da [[Perth]]. Il center dal pajais è quasi nunabità.

=== Indigens ===
[[Datoteca:Didgeridoo_(Imagicity_1070).jpg|thumb|210px|Impressiun da la cultura dals Aborigins]]
La populaziun indigena dal continent australian sa cumpona dals Aborigins da la terra franca e dals insulars che vivan sin las inslas da la Stretga da Torres tranter [[Queensland]] e la [[Papua Nova Guinea]]. Avant l’arrivada dals Europeans muntava lur dumber tenor stimaziuns tranter 300&nbsp;000 e 750&nbsp;000 umans.<ref>Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens''. (''Beck’sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1, p. 9.</ref> Quels na furmavan però nagin pievel unitar, mabain appartegnevan ad in grond dumber da differentas gruppas che cumpigliavan tranter 100 e 1500 umans e che sa differenziavan mintgamai culturalmain ina da l’autra. In dals segns distinctivs culturals era la lingua. A l’entschatta da la colonisaziun tras ils Brits l’onn 1788 discurrivan ils pievels indigens tranter 500 e 600 differentas linguas e dialects, las qualas sa laschan attribuir linguisticamain a las linguas australianas ed al melanesian.

Cur che la curuna britannica ha gì prendì en possess l’Australia, ha ella declerà quella sco Terra Nullius (terra da nagin), pia sco terra nunabitada. Tras quai han ins snegà als Aborigins tut ils dretgs areguard lur pajais. Pir il 1965 han ils Aborigins obtegnì il dretg da votar a nivel naziunal. Cun eriger l’onn 1972 davant l’Old Parliament House a [[Canberra]] in’ambassada en furma da tenda dueva vegnir promovì il dialog tranter la populaziun indigena e la regenza. Ma pir il 1992, cun la Sentenzia da Mabo, han ins revedì la denominaziun da l’Australia sco terra da nagin, uschia ch’igl è – sut tschertas premissas – daventà pussaivel als Aborigins ed als insulans da la Stretga da Torres da far valair dretgs sin terren. Malgrà quests meglieraments areguard il status, sa differenziescha la populaziun autoctona da l’Australia er anc oz dal rest da la populaziun, surtut en la statistica da sanadad, da criminalitad e da dischoccupaziun.

Tranter il 1900 ed il 1972 han ins separà en rom d’in program statal radund 35&nbsp;000 uffants d’Aborigins da lur famiglias e manà quels en instituziuns statalas ubain laschà adoptar en famiglias alvas. Ins discurra en quest connex da las uschenumnadas «generaziuns enguladas». Planisà oriundamain sco program en l’interess da l’uffant, vala quest act oz sco etnocid empruvà e sco cuntravenziun eclatanta cunter ils dretg umans. L’attenziun creschenta da la populaziun australiana envers l’ingiustia ch’è vegnida commessa cunter ils Aborigins – surtut en rom dal Process da Mabo – ha manà l’onn 1995 a retschertgas uffizialas areguard ils uffants plazzads en autras instituziuns u famiglias. Ils 26 da matg 1997 èn ils resultats da questas retschertgas vegnids publitgads en furma dal rapport ‹Bringing Them Home – Report of the National Inquiry into the Separation of Aboriginal and Torres Strait Islander Children from Their Families›. Dapi lura figurescha la data da publicaziun dal rapport sco di commemorativ (National Sorry Day) ed igl han mintgamai lieu en l’entir pajais occurrenzas da reconciliaziun. 

Oz inditgeschan radund 410&nbsp;000 Australians d’esser d’origin indigen (situaziun dal 2001), pia 2,4&nbsp;% da la populaziun. 29&nbsp;% dad els vivan a New South Wales, 27&nbsp;% a Queensland, 14&nbsp;% en il stadi federativ Western Australia e 13&nbsp;% en il Northern Territory. En quest ultim territori furman els 29&nbsp;% da l’entira populaziun, South Australia e Victoria han percunter be pitschnas cumparts da populaziun autoctona. La gronda part dals Aborigins han abandunà lur moda da viver tradiziunala, vul dir ch’els na vivan oz betg pli en la furma da stirpa oriunda, sco ch’ella aveva existì durant millennis. Dapli che 70&nbsp;% dals Aborigins vivan en citads. 

Fin l’onn 2005 ha surtut l’ATSIC (Aboriginal and Torres Strait Islander Commission) represchentà ils interess da la populaziun indigena envers la regenza. Suenter la dissoluziun da quella il fanadur 2005 è la cumpetenza vegnida surdada al Department of Immigration and Multicultural and Indigenous Affairs.

=== Religiun ===
[[Datoteca:St_Patrick's_Cathedral_-_Gothic_Revival_Style.jpg|thumb|200px|Baselgia catolica St Patrick’s Cathedral a Melbourne]]
La gronda part dals Australians appartegna a cuminanzas religiusas cristianas. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2016 èn quai 22,6&nbsp;% catolic-romans, 13,3&nbsp;% anglicans e 16,3&nbsp;% commembers d’ulteriuras baselgias cristianas. Ultra da quai vivan en il pajais 2,6&nbsp;% muslims, 2,4&nbsp;% budists ed 1,9&nbsp;% hinduists. 30,1&nbsp;% dals Australians inditgeschan da n’appartegnair a nagina confessiun e 9,6&nbsp;% n’han betg respundì la dumonda areguard l’appartegnientscha religiusa. 

=== Sistem da furmaziun ===
L’administraziun e finanziaziun dal sistem da furmaziun australian succeda communablamain tras la federaziun ed ils singuls pajais federativas resp. territoris. Tranter ils sistems da furmaziun dals singuls pajais federativs resp. territoris datti mintgamai be pitschnas differenzas. 

==== Scola populara ====
En la vegliadetgna da sis onns frequentan uffants australians in’educaziun prescolara che dura in onn (l’uschenumnà preparatory year). Silsuenter vegn absolvida durant sis fin set onns la scola primara (primary school). Las scolas cuntinuantas (secondary schools) mainan suenter ulteriurs tschintg fin sis onns a la finiziun da scola regulara. In’obligaziun d’ir a scola exista en la gronda part dals pajais federativs fin il 15avel onn da vita, en la Tasmania fin il 16avel onn da vita. Cun ina cumpart da 72,3&nbsp;% dals scolars frequenta la maioritad dad els la scolaziun cumpletta da 13 onns (situaziun dal 1999). En il ranking da PISA dal 2015 sa chattavan ils scolars australians sin plaz 27 da 72 en matematica, sin plaz 14 en scienzas natiralas e sin plaz 15 en la chapientscha da leger. La prestaziun sa chatta uschia sur la media dals pajais da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic]] (OECD).

Programs da promoziun spezials datti per scolars da regiuns perifericas, ils quals vegnan furmads tras instrucziun a distanza. L’exempel il pli enconuschent è l’Alice Springs School of the Air.

Per auzar il standard da furmaziun da la populaziun indigena han ins deliberà il 1989 la National Aboriginal and Torres Strait Islander Education Policy (AEP). L’onn 2000 èn vegnids reformulads ils standards e relaschà in plan d’acziun per ina furmaziun dals Aborigins pli effizienta.

==== Universitads ====
Sco emprima universitad australiana è vegnida fundada il 1850 l’universitad da Sydney. Da preschent dispona l’Australia da radund 40 universitads statalas e da pliras privatas, a las qualas studegian radund 600&nbsp;000 persunas. A las universitads statalas vegn la gronda part da las plazzas da studi promovida tras la regenza. L’access a questas plazzas dependa en emprima lingia da las qualificaziuns dals students. 

Daspera fa l’Australia però ina politica da furmaziun fitg activa e carmala er blers students da l’exteriur a las universitads en l’entir pajais. En il fratemp discurr’ins en quest connex d’in veritabel continent da furmaziun australian; quel generescha entradas che surpassan quellas dal sectur da turissem. Surtut students da la classa sociala superiura da l’Asia dal Sidost profiteschan gugent dals sistems da furmaziun australians. Il sistem da studi universitar correspunda pli u main a quel da la [[Gronda Britannia]]. 

== Politica ==
[[Datoteca:Parliament_of_Australia.jpg|thumb|220px|Edifizi dal parlament a Canberra]]
L’Australia sco federaziun odierna furma ina monarchia parlamentara sin fundament parlamentar-democratic tenor il sistem da Westminster. Il stadi ha ina structura federala; ils singuls pajais federativs disponan mintgamai d’agens parlaments cun vastas cumpetenzas legislativas. 

Las dunnas dastgan votar a nivel naziunal dapi il 1902; suenter la Nova Zelanda è l’Australia stà il segund stadi ch’ha introducì il dretg da votar da las dunnas. Als Aborigins (umens e dunnas) han ins percunter concedì il dretg da votar pir il 1962.<ref>Patricia Grimshaw: ''Settler anxieties, indigenous peoples and women’s suffrage in the colonies of Australie, New Zealand and Hawai’i, 1888 to 1902.'' En: Louise Edwards, Mina Roces (ed.): ''Women’s Suffrage in Asia.'' RoutledgeCurzon New York, 2004, p. 220–239.</ref> L’onn 1924 è vegnì introducì per tut ils Australians maiorens l’obligaziun da votar, e quai a nivel naziunal sco er dals pajais federativs.<ref>Barbara Barkhausen: ''Das Australien-Lesebuch. Alles, was Sie über Australien wissen müssen.'' Mana-Verlag, Berlin 2011, ISBN 978-3-934031-72-2, p. 177.</ref>

En l’Index da democrazia dal 2019 figurescha l’Australia sin plaz 9 da 167 pajais e vala sco «democrazia cumpletta».<ref>[https://infographics.economist.com/2020/democracy-index-2019/index.html ''Democracy-Index 2019''].</ref>

=== Colurs naziunalas ===
Las colurs da la bandiera naziunala e da la vopna uffiziala da posts da la regenza sa fundeschan sin las insignias da la chasa roiala britannica. 

Fin l’avrigl 1984 na disponiva l’Australia però da naginas atgnas colurs naziunalas. Alura ha il guvernatur general Sir [[Ninian Stephen]] declerà aur e verd sco las colurs naziunalas uffizialas. Quellas sa basan sin il simbol floral da l’Australia, l’acazia d’aur (''Acacia pycnanth'') che vegn numnada en l’Australia Golden Wattle. Per exprimer lur independenza envers la chasa roiala britannica fan ils Australians savens diever en lur uniuns e clubs da sport da questas colurs naziunalas, quai ch’ins vesa bain mintgamai a chaschun da concurrenzas internaziunalas. 

=== Imni naziunal ===
L’onn 1977, en rom d’ina votaziun naziunala, è ‹Advance Australia Fair› vegnì declerà sco imni naziunal da l’Australia. Gia il 1984 han ins fatg midadas vi dal text, perquai che la versiun oriunda pareva a blers burgais orientada memia fitg a la Gronda Britannia. La cumposiziun va enavos sin [[Peter Dodds McCormick]]; l’emprima represchentaziun da quella aveva gì lieu l’onn 1878.

Per curt temp ha er ‹Waltzing Matilda›, che sa basa sin in text dad [[Andrew Barton Paterson]], valì sper ‹Advance Australia Fair› sco imni naziunal. A chaschun da la votaziun dal 1977 è questa chanzun vegnida segunda; ella è però anc adina fitg populara e vala per blers Australians vinavant sco imni naziunal inuffizial.

=== Constituziun federala ===
Tenor la constituziun da l’Australia sa cumpona il parlament australian da la Chasa dals represchentants sco chombra bassa, dal Senat sco chombra auta e da la regina resp. dal retg da la Gronda Britannia sco schef da stadi. Sco en mintga Commonwealth Realm sa lascha la chasa roiala represchentar tras in guvernatur general, il qual n’exequescha per ordinari però nagina pussanza sin il parlament. Ils 150 represchentants da la chombra bassa vegnan elegids mintga trais onns en circuls electorals tenor elecziun da maiorz. Ils mandats vegnan repartids sin ils pajais federativs e territoris tenor il dumber da la populaziun. En il Senat è mintga stadi represchentà cun dudesch senaturs, ils dus territoris mintgamai cun dus. Ils senaturs vegnan elegids per sis onns, mintga trais onns han lieu elecziuns per la mesadad dals sezs. Per tut las elecziuns a nivel naziunal e dals pajais federativs exista in’obligaziun d’eleger. La partida represchentada il pli ferm furma la regenza, il parsura da questa partida daventa il primminister. Las pli grondas partidas èn Liberal Party, Labor Party e National Party.

=== Pajais federativs, territoris e territoris exteriurs  ===
{| class="prettytable"
|- class="hintergrundfarbe5"
! Charta || Bandiera || Num rumantsch || Num ufficial || Chapitala
|-
| rowspan="10" | [[File:Australia, administrative divisions - de - colored.svg|300px|link=|Ils stadis e territoris australians]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of Western Australia.svg|25px]]
| [[Australia Occidentala]]
| Western Australia
| [[Perth]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of South Australia.svg|25px]]
| [[Australia Meridiunala]]
| South Australia
| [[Adelaide]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of Queensland.svg|25px]]
| [[Queensland]]
| Queensland
| [[Brisbane]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of New South Wales.svg|25px]]
| [[Nova Valisa dal Sid]]
| New South Wales
| [[Sydney]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of Victoria (Australia).svg|25px]]
| [[Victoria (Australia)|Victoria]]
| Victoria
| [[Melbourne]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of Tasmania.svg|25px]]
| [[Tasmania]]
| Tasmania
| [[Hobart]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of the Northern Territory.svg|25px]]
| [[Territori dal Nord]]
| Northern Territory
| [[Darwin]]
|-
| align="center" | [[Datoteca:Flag of the Australian Capital Territory.svg|25px]]
| [[Territori da la chapitala australiana]]
| Australian Capital Territory
| [[Canberra]]
|-
| align="center" | 
| [[Territori da Jervis Bay]]
| Jervis Bay Territory
|
|-
|}
L’Australia consista da sis pajais federativs ([[Queensland]], [[New South Wales]], [[Victoria]], [[Tasmania]], [[South Australia]] e [[Western Australia]]), da trais territoris interiurs ([[Australian Capital Territory]], [[Jervis Bay Territory]] e [[Northern Territory]]) e da set territoris exteriurs (inslas situadas en il vest, en l’ost resp. en il sid da l’Australia sco er territori antarctic australian). 

Sper l’Australia sco tala dispona er mintga singul pajais federativ d’in parlament (per ordinari da duas chombras), d’in’atgna regenza (il chau da la quala vegn medemamain numnà primminister) sco er d’in agen guvernatur sco represchentant direct dal schef da stadi dal [[Reginavel Unì]]. Ils territoris exteriurs suttastattan ubain a l’Australia sco federaziun, ad in pajais federativ ubain ad in ministeri.

Ils pajais federativs disponan da la cumpetenza legislativa exclusiva sin ils secturs da la furmaziun, da la sanadad, dal traffic sco er da la polizia e giustia. 

I n’exista nagina divisiun uffiziala pli bassa, vul dir sutvart il nivel dals pajais federativs u territoris. Tschertins da quels èn partids en contadis, auters betg. Ils nums dals Local Government Areas midan tenor ils pajais federativs e lur caracteristicas; ins chatta regiuns (region), contadis (shire), citads (town, city), vischnancas (municipalities) u districts (boroughs). 

=== Problems sociopolitics ===
==== Rassissem e discriminaziun ====
Blers Aborigins appartegnan a la part la pli povra da la societad australiana, quai pervi da l’integraziun manglusa en la societad maioritara sco er pervi da discriminaziun. La mortalitad dals uffants è en cumparegliaziun cun la populaziun alva dubel uschè auta. Ils Aborigins han in pli grev access a la furmaziun e lur quota da dischoccupaziun è cun 20&nbsp;% bunamain trais giadas uschè auta sco la media naziunala. L’aspectativa da vita è bundant pli bassa che quella da la populaziun alva. Dapi ils onns 1960 è la dumonda dals dretgs territorials dals Aborigins daventada adina pli impurtanta; ma pir dapi la sentenzia Mabo vs. Queensland dal 1993 pon stirpas d’Aborigins accusar cun success tals dretgs. 

Cun la fin da la White Australia Policy ils onns 1960 è s’augmentada l’immigraziun da persunas da l’Asia Anteriura e da l’Asia dal Sidost. Dapi lura hai dà repetidamain excess rassistics, sco per exempel ils Cronulla Riots il december 2005. 

==== Problems da l’ambient ====
L’onn 2007 ha la regenza ratifitgà il Protocol da Kyoto ed introducì il 2012 ina taglia da CO<sub>2</sub> (carbon tax). Sco reacziun sin las resalvas or da la populaziun han ins cumplettà quella tras pajaments da gulivaziun a favur da persunas main bainstantas. Cun quests signals en il senn d’in’economia da martgà ecologic-sociala han ins vulì dar in stumpel a las energias regenerablas, las qualas avevan fin qua gì grev da sa far valair envers il charvun. 

In auter problem ecologic ch’occupa adina puspè l’Australia èn neozeons, pia animals che na cumparevan oriundamain betg en il pajais e che sa derasan – t.a. pervi da la mancanza d’inimis natirals – fitg ferm. In exempel è il rustg da channa toxic che smanatscha a moda existenziala entiras populaziuns d’animals pitschens. In auter cas actual è quel dals dromedars che pericliteschan parts dals ecosistems dals deserts australians. 

==== Politica da migraziun actuala ====
[[Datoteca:Stop_the_boats_-_Operation_Sovereign_Borders.jpg|thumb|170px|Campagna da placats da la regenza australiana]]
Las pli grondas gruppas d’immigrants en l’Australia tenor pajais da naschientscha furman (situaziun dal 2016): [[Reginavel Unì]] (1&nbsp;198&nbsp;000 persunas), [[Nova Zelanda]] (607&nbsp;200), [[Republica Populara da la China]] (526&nbsp;000), [[India]] (468&nbsp;800), [[Filippinas]] (246&nbsp;400), [[Vietnam]] (236&nbsp;700), [[Italia]] (194&nbsp;900), [[Africa dal Sid]] (181&nbsp;400), [[Malaisia]] (166&nbsp;200) e [[Germania]] (124&nbsp;300).

D’ina vart enconuscha l’Australia ina politica d’immigraziun averta areguard la migraziun legala. L’onn 2016 eran 28&nbsp;% da la populaziun naschids a l’exteriur, quai che furma la pli auta quota en tut il mund. L’Australia recepescha surtut immigrants autamain qualifitgads che vegnan elegids tenor in sistem da puncts. 

Da l’autra vart pratitgescha l’Australia ina politica da toleranza nulla envers fugitivs en bartga (boatpeople). Navs cun fugitivs vegnan gia retegnidas sin l’auta mar e sfurzadas da returnar ubain ch’ils fugitivs vegnan manads en champs d’internament. Fugitivs ‹ordinaris› recepescha il pajais però tuttavia, per exempel il 2015/16 8640 persunas da la [[Siria]] e da l’[[Irac]].

=== Politica exteriura e da segirezza ===
En las relaziuns internaziunalas vegn l’Australia per il pli designada sco pussanza mesauna. Las resursas economicas e militaras lubeschan a Canberra da sa far udir sin la tribuna internaziunala, però betg tar mintga tematica e betg sco stadi sulet. Gugent sa posiziunescha il pajais en quest connex sco intermediatur undraivel en contractivas internaziunalas. La paisa politica da l’Australia è per exempel sa mussada en connex cun la Convenziun da las armas chemicas, cun il Contract da l’Antarctica u en rom da la Runda d’Uruguai. 

La politica exteriura e da segirezza da l’Australia è segnada dals tratgs cuminaivels da la cultura anglosaxona, surtut cun ils [[Stadis Unids]], ma er cun la [[Nova Zelanda]] ed il [[Reginavel Unì]].

==== Relaziuns tar ils Stadis Unids ====
L’Australia tgira cun ils [[Stadis Unids]] ina collavuraziun cumplessiva che cumpiglia l’economia, la scienza ed il militar. Per ils Stadis Unids tutga l’Australia tar ils pli impurtants alliads ordaifer la [[NATO]]. Cun questa classificaziun giauda l’Australia privilegis entaifer la collavuraziun strategica che n’èn gnanc accessibels a blers stadis commembers da la NATO.<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2008.'' Fischer Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 2007, ISBN 978-3-596-72008-8.</ref>

==== Relaziuns tar l’Asia ====
In’emprova d’avischinar l’Australia pli ferm a ses vischins asiatics han ins surtut fatg en ils onns 1990. La finala dueva quai far naufragi pervi d’interess divergents e differenzas culturalas. Surtut il curs proamerican da l’Australia observan ils stadis vischins per il pli cun egl critic. Uschia sa concentrescha la politica da segirezza naziunala da l’Australia vinavant sin las cunvegnas existentas cun la [[Nova Zelanda]] ed ils [[Stadis Unids]] e main en furma d’in’integraziun multilaterala regiunala. Tuttina n’è quest’ultima betg dal tuttafatg inexistenta; per part han er lieu en la regiun exercizis militars che cumpiglian plirs stadis e tranter quels truppas australianas.

==== Cuntraversas da cunfin cun il Timor da l’Ost ====
Cun il stadi vischin settentriunal [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] hai dà durant onns dispitas pervi da la fixaziun dals cunfins en la Mar da Timor e l’utilisaziun dals giaschaments d’ieli mineral e gas natiral ch’è colliada cun quai. Durant l’occupaziun dal Timor da l’Ost han l’Australia e l’[[Indonesia]] fixà ils cunfins a favur da l’Australia. Cun l’independenza dal Timor da l’Ost il matg 2002 han ins contractà da nov, ma il 2013 è vegnì enconuschent che l’Australia aveva tadlà las ultimas contractivas dal cabinet dal Timor da l’Ost cun minispiuns. Perquai ha il Timor da l’Ost purtà plant davant in tribunal da cumpromiss internaziunal. Il 2018 èn ins la finala sa cunvegnids ad in nov contract da cunfin tranter ils dus stadis, il qual ha midà las cunvegnas da fin qua a favur dal Timor da l’Ost.<ref>Manuel Schmitz: ''Weltpolitik transnational. Die internationale Zivilgesellschaft und die australische und amerikanische Osttimorpolitik''. Nomos, Baden-Baden 2010, ISBN 978-3-8329-5536-6.</ref>

==== Relaziuns tar l’Uniun europeica ====
En las relaziuns tranter l’[[Uniun europeica]] e l’Australia domineschan dapi decennis temas economics. En la politica dal clima sco er en la politica da segirezza naziunala ed internaziunala suonda la regenza australiana finamiras sumegliantas a l’Uniun europeica. Differenzas datti però areguard la politica agrara. Entant che l’Australia vul rinforzar l’access al martgà naziunal da l’Uniun europeica, sa cumporta quest’ultima areguard l’agricultura da ses stadis commembers a moda protecziunistica envers concurrents d’ordaifer che vulan exportar en il martgà naziunal da l’Uniun europeica.

=== Militar e participaziun a guerras ===
==== Stadi actual ====
[[Datoteca:RIMPAC_2012_120709-M-IX060-003.jpg|thumb|220px|Schuldads da l’Australian Army a chaschun d’in exercizi militar il 2012]]
Las forzas armadas australianas, l’Australian Defence Force (ADF), consistan da trais parts: las forzas navalas (Royal Australian Navy), las forzas terrestras (Australian Army) e las forzas militaras aviaticas (Royal Australian Air Force).<ref>Australian Government: [http://www.australia.gov.au/information-and-services/security-and-defence/australian-defence-force-adf ''Australian Defence Force (ADF)''], consultà ils 29 da december 2016.</ref> Ils ultims decennis han ins reducì cuntinuadamain la grondezza da las truppas; malgrà la grondezza actuala relativamain modesta da ca. 51&nbsp;000 schuldads vala l’ADF, pervi da l’equipament modern e la buna furmaziun, vinavant sco pussanza da servetsch d’urden regiunala entaifer il spazi indo-pacific. Perquai maina l’Australia missiuns da pasch da las [[Naziuns unidas]], per exempel en il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] u sin las [[Salomonas]]. L’onn 2017 ha l’Australia impundì stgars 2,0&nbsp;% da sia prestaziun economica (radund 27,5 milliardas dollars) per sias forzas armadas; en tut il mund sa chatta il pajais uschia sin plaz 13.

==== Emprima Guerra mundiala ====
Gia paucs dis suenter il cumenzament da l’[[Emprima Guerra mundiala]] han gì lieu emprimas acziuns da guerra da l’Australia sin la vart da la [[Gronda Britannia]]: A partir dals 6 d’avust 1914 ha l’Australian Naval and Military Expeditionary Force, in corps d’expediziun voluntar da 2000 umens, occupà la colonia Nova Guinea tudestga. Ils 15 d’avust 1914 han ins furmà la First Australian Imperial Force (AIF), la pli impurtanta forza armada d’expediziun australiana en l’Emprima Guerra mundiala. Ensemen cun truppas alliadas ha l’AIF fatg diever l’emprima giada ordaifer il territori asiatic da l’Australian and New Zealand Army Corps (ANZAC) a [[Gallipoli]] en la [[Tirchia]]. Questa battaglia ordvart sanguinusa ha chaschunà la mort a 8141 schuldads australians; ulteriurs 26 111 èn vegnids blessads.<ref>Peter Dennis, Jeffrey Grey, Ewan Morris e.a.: ''The Oxford companion to Australian military history.'' Oxford University Press, Melbourne/New York/Oxford 1995, ISBN 0-19-553227-9, p. 261.</ref>

Fin oz ha la Battaglia da Gallipoli segnà fitg ferm la populaziun australiana areguard lur posiziun envers la guerra e l’obligaziun al servetsch militar. Suenter questa battaglia è il militar australian vegnì duvrà fin il mars 1916 a la front en [[Palestina]]. Silsuenter èn tschintg divisiuns d’infantaria da l’AIF sa participadas als cumbats a la front dal vest en [[Frantscha]] e [[Belgia]]. 

==== Segunda Guerra mundiala ====
En la [[Segunda Guerra mundiala]] ha l’Australia manà duas guerras, ina cunter il [[Reich tudestg]], l’[[Italia]] e ses alliads en l’[[Europa]] sco part dal Commonwealth britannic; in’autra ensemen cun il [[Reginavel Unì]], ils [[Stadis Unids]] ed auters alliads cunter il [[Giapun]] e ses alliads en la Guerra dal Pacific fin il settember 1945.

Tranter il favrer 1942 ed il november 1943 è l’Australia daventada l’unfrenda d’en tut 97 attatgas or da l’aria da las forzas aviaticas militaras dal Giapun. L’emprima da quellas, l’attatga or da l’aria sin [[Darwin]] ils 19 da favrer 1942, è stada la pli greva ed ha manà a las pli grondas sperditas; la gronda part da las ulteriuras attatgas or da l’aria èn stadas senza pli grondas consequenzas. In’emprova d’invader l’Australia n’ha il Giapun percunter mai fatg durant l’entira guerra. 

Suenter la retratga da la gronda part da las forzas australianas or da la regiun da la [[Mar Mediterrana]] cur ch’è prorutta la [[Guerra dal Pacific]], è la Royal Australian Air Force sa participada intensivamain a bumbardar ensemen cun ils Alliads il Reich tudestg. En la Guerra dal Pacific han las forzas armadas australianas gì tranter il 1942 e l’entschatta 1944 ina muntada centrala, essend ch’ellas furmavan da quel temp il pli grond contingent da truppas dals Alliads en questa regiun. A partir da la mesadad dal 1944 han ils schuldads australians cumbattì surtut a fronts lateralas; fin la fin da la guerra han els manà cuntinuadamain operaziuns offensivas cunter truppas dal Giapun.

==== Suenter la Segunda Guerra mundiala ====
Ils onns 1962 fin 1972 è l’Australia sa participada cun radund 50&nbsp;000 schuldads a la [[Guerra dal Vietnam]]. Durant quel temp èn var 2400 schuldads vegnids blessads, 520 èn morts. Ils ultims decennis è l’Australia sa participada a la [[Guerra da l'Irac|Guerra da l’Irac]] ed a diversas operaziuns en l’[[Afganistan]].

== Infrastructura ==
[[Datoteca:Road_Train_Australia.jpg|thumb|200px|Tipic Road Train]]
Il sectur da traffic è segnà en l’Australia da las grondas distanzas a l’intern dal pajais e da l’auta spessezza da la populaziun per lung da la strivla graschla a la costa da l’ost e dal sid. Mesirà vi dal dumber d’abitants dispona il pajais da fitg blers kilometers da vias, è segnà d’in aut grad da motorisaziun e posseda ina rait da traffic aviatic fitg spessa. 

En il Logistics Performance Index che vegn tgirà da la Banca mundiala e che mesira la qualitad da l’infrastructura, sa chattava l’Australia il 2018 sin il 18avel plaz da 160 pajais.

=== Traffic aviatic ===
L’Australia tutga tar ils pajais cun la pli spessa rait da traffic aviatic insumma. Igl existan radund 400 plazzas aviaticas publicas u privatas. La pli impurtanta societad aviatica, la Qantas Airways, è vegnida fundada il 1920. Il pli impurtant eroport per il traffic aviatic internaziunal furma il Kingsford Smith International Airport a Sydney. Il traffic aviatic a l’intern dal pajais han ins deregulà a partir dal 1990, vul dir ch’ils pretschs vegnan fixads senza intervenziun da la regenza en concurrenza libra. Adina pli populars, surtut er tar turists, daventan ultra da quai sgols cun il ballun ad aria chauda. 

=== Traffic sin via ===
L’Australia enconuscha traffic a sanestra sco en il Reginavel Unì. In’impurtanta rolla gioga il traffic sin via surtut en il sidost dal pajais ch’è populà spessamain. L’emprima via en l’Australia è vegnida bajegiada ils onns 1789 fin 1791 da Sydney a Parramatta. Oz cumpiglia la rait da vias en tut 913&nbsp;000&nbsp;km, da quai èn 253&nbsp;000&nbsp;km ubain asfaltads ubain betunads. 

Ina gronda part dal traffic da rauba en l’Outback vegn fatg cun agid d’uschenumnads Road Trains. Tar quels sa tracti d’in camiun spezial cun fin a trais chars annexs. Quels cuntanschan uschia ina lunghezza da fin a 53,5&nbsp;m ed in pais da fin a 140 tonnas. 

Las emprimas vias da transit han ins erigì davent da las citads a la costa vers l’intern dal pajais en in muster en furma da fis, per colliar ils emprims abitadis rurals cun las chapitalas. L’onn 1955 han ins alura introducì in sistem da numeraziun da rutas naziunalas (tavlas cun scrittira naira sin fund alv) per simplifitgar la navigaziun tras il pajais.

=== Viafier ===
L’onn 1854 è circulada l’emprima viafier a vapur tranter il center da la citad ed il port da Melbourne. Silsuenter han numerusas societads privatas cumenzà ad avrir il pajais; dal temp da la furmaziun da la federaziun (1901) eran uschia avant maun trais differentas largezzas da binaris, quai ch’ha chaschunà gronds problems. Pir dapi ca. il 1970 èsi pussaivel da viagiar da Sydney a Perth senza stuair midar, perquai ch’ils sistems divergiavan. Per part existan en questa part dal pajais raits cun trais rodaglias. 

L’entira lunghezza da la rait da viafier statala munta a ca. 34&nbsp;000&nbsp;km; vitiers vegnan ils ca. 5500&nbsp;km da viafiers privatas. Questas ultimas servan surtut en la regiun Pilbara (Western Australia) a transportar minerals da fier ed a Queensland a transportar charvun e channa da zutger.

Cumpareglià cun il traffic sin via gioga il transport da persunas e da martganzia sin la viafier en il fratemp ina rolla secundara. Tuttina han ins realisà ils ultims onns inqual nov project da viafier sco per exempel il traject dad [[Alice Springs]] fin [[Darwin]]; ultra da quai èn en planisaziun trens ad auta sveltezza. La viafier transaustraliana che maina da [[Sydney]] a [[Perth]] è da muntada per il traffic da martganzia e dad esters. 

En las aglomeraziuns da [[Brisbane]], [[Melbourne]], [[Perth]] e [[Sydney]], nua che viva radund la mesadad da la populaziun, existan vastas raits da viafiers urbanas. La rait da tram da Melbourne è la pli lunga dal mund; uschiglio existan relativamain paucas raits da tram. L’emprima rait da metro cumplessiva dal continent è vegnida averta il 2019 a Sydney.

== Economia ==
=== Istorgia da l’economia ===
[[Datoteca:The_First_Fleet_entering_Port_Jackson,_January_26,_1788,_drawn_1888_A9333001h.jpg|thumb|200px|First Fleet dal 1788 (maletg dal 19avel tschientaner)]]
L’istorgia economica da l’Australia ha cumenzà cur che las indesch navs da la First Fleet èn idas a terra ils 26 da schaner 1788 cun marinars, schuldads da la marina e radund 1000 praschuniers. Avant questa data vivevan sin il continent australian ils Aborigins sco chatschaders e rimnaders. Ils Brits han declerà il pajais sco Terra nullius ed èn s’appropriads da quel. Sur decennis è l’Australia vegnida colonisada surtut en furma da colonia da praschuniers.<ref>Cf. Bernard Attard: [https://eh.net/encyclopedia/the-economic-history-of-australia-from-1788-an-introduction/ ''The Economic History of Australia from 1788: An Introduction.''] En: ''Economic History Services'', ed. da Robert Whaples, Tucson, 16 da mars 2008.</ref>

==== Colonia New South Wales (1788–1810) ====
Suenter la sbartgada dal 1788 ha la regenza coloniala britannica surdà terren ad uffiziers pli auts sco er a praschuniers cun privilegis. Quai è succedì en furma da transferiment da terren (land grant). A praschuniers senza privilegis han ins be lubì da producir sezs pitschnas quantitads da bains economics. Sco furnitur da bains, daners e devisas ha il cumissariat da la regenza da la colonia New South Wales giugà ina rolla centrala entaifer la vita economica dal pajais. Cumbain che l’economia vegniva regulada en questa moda da vart dal stadi, hai dà funs en possess privat e lavur che vegniva bunifitgada a basa privata; quai vegniva tolerà e betg sancziunà. Ils uffiziers dal New South Wales Corps han tratg a niz questa situaziun e collià interess uffizials e privats. Senza scrupels han els acquistà adina dapli terren sco possess privat; e cur che las munaidas d’aur uffizialas han cumenzà a daventar stgarsas, han els introducì en la colonia rum sco valuta. Cur che la regenza coloniala britannica è intervegnida cunter quai, è prorutta la Rum Rebellion; a la fin da quella, il 1808, han numerus uffiziers stuì bandunar la colonia. 

==== Ulteriuras colonias ====
D’impurtanza per l’expansiun economica dal pajais è stada la Blaxland-Expedition, la quala ha manà l’onn 1813 sur ils Blue Mountains a l’intern dal pajais. Igl èn suandadas ulteriuras exploraziuns e scuvertas, quai ch’ha pussibilità la creschientscha economica da la colonia. Sper l’emprima colonia New South Wales èn sa furmads successivamain sco colonias britannicas Western Australia (1829), South Australia (1836), Victoria (1851), Queensland (1859) e Tasmania (1856). (Il Northern Territory è vegnì separà il 1911 da South Australia e suttamess directamain al Commonwealth of Australia).

Gia a partir dal 1810 èsi sa mussà che l’economia coloniala na duvrava betg sa restrenscher a l’autoprovediment, mabain pudeva er far commerzi cun l’exteriur. In export pli vast, surtut da launa, laina ed ieli da balenas, ha gì lieu a partir dals onns 1820 en direcziun da l’Engalterra e da l’ulteriura Europa dal Nordvest. A medem temp han ils colonisaturs cumenzà a stgatschar a moda violenta ils Aborigins ed a s’appropriar da lur territoris. Ils abus da quests uschenumnads squatters èn pir vegnids reglads resp. terminads l’onn 1846 tras il guvernatur [[George Gipps]]. L’onn 1831 èsi daventà pussaivel da cumprar uffizialmain terren en la colonia New South Wales. Ils onns 1840 è suandada in’emprima crisa economica, la quala ha manà al bancrut da pliras bancas. 

La crisa economica ha pudì vegnir surmuntada il 1851 tras ils chats d’aur a Victoria. En consequenza da la fevra d’aur èn immigradas numerusas persunas – surtut Englais, ma er d’autras naziunalitads sco Chinais. Ils onns 1840 han ins chalà da deportar praschuniers en il territori da colonisaziun da l’Australia da l’Ost. A lur lieu èn sa domiciliads colonisaturs libers, e las autoritads han relaschà leschas per segirar lur possess e lur dretgs da burgais. A medem temp han ins cumenzà ad endrizzar in sistem d’elecziun democratic.

Ils proxims decennis ha l’industria da minieras fatg grond progress. Ils onns 1870 è vegnì exportà dapli aur che launa. Ils chats d’aur han er manà ad ina gronda activitad da construcziun surtut a Victoria. A South Australia ha cumenzà ils onns 1870 l’export da furment. A partir dals onns 1880 han ins cumenzà ad explotar sper Broken Hill zinc, plum ed argient. Alura han però ils chats d’aur stagnà e pervi da las periodas da sitgira ils onns 1890 è l’Australia crudada en ina recessiun. En il decurs da quella hai dà reducziuns da paja ch’han manà a la furmaziun dal moviment da lavurants australian ed a diversas chaumas. Ils onns 1890 han novas metodas da sfradentar pussibilità d’exportar products da charn, products da latg e fritgs. 

==== Commonwealth ====
Il prim da schaner 1901 èn las colonias, ch’eran stadas fin qua independentas, s’unidas al Commonwealth of Australia. La nova regenza da quel è vegnida munida cun vasts dretgs d’intervegnir en ils martgads. Tranter auter pudeva ella fixar l’autezza da las pajas e dals pretschs. Il Commonwealth ha regulà il martgà intern e suandà la White Australia Policy, ina politica che bloccava l’immigraziun da persunas betg alvas. Questa politica è pir sa midada suenter la Segunda Guerra mundiala, cur che l’economia flurinta ha pretendì ulteriuras forzas da lavur. Dapi il 1950 èn materias primas stadas fitg dumandadas sin il martgà mundial e la regenza australiana ha promovì l’explotaziun da talas. La creschientscha economica da l’Australia è surtut stada segnada da la producziun da vehichels e da cumponentas electronicas, da l’industria chemica sco er da l’export da fier ed atschal. Sia culminaziun ha la producziun industriala cuntanschì vers la mesadad dals onns 1960. 

Cur che la conjunctura mundiala è sa sbassada massivamain a l’entschatta dals onns 1970, è er l’Australia stada pertutgada d’inflaziun e da dischoccupaziun ed a l’entschatta dals onns 1980 è suandada ina recessiun. Dapi ils onns 1990 ha l’Australia percunter pudì generar ina da las pli autas ratas da creschientscha da tut ils stadis da l’OECD.

==== Situaziun actuala ====
[[Datoteca:Boddington_Gold_Mine_11.jpg|thumb|200px|Mina d’aur australiana]]
L’onn 2015 ha la creschientscha economica da l’Australia munta 2,4&nbsp;%. La quota da dischoccupaziun sa chattava il settember 2016 tar 5,8&nbsp;%. Impurtant en l’Australia è surtut il sectur da servetschs che cumpiglia 60 fin 65&nbsp;% dal product interiur brut; ils accents furman qua surtut ils servetschs da finanzas, immobiglias ed interpresas. La cumpart da las minieras al product interiur brut munta a ca. 10&nbsp;% e quel da l’agricultura a 2&nbsp;%. Omadus secturs attribueschan però considerablamain al volumen d’export dal pajais e dependan fermamain da la creschientscha da l’economia mundiala. 

Tenor in studi dal 2017 furmava l’Australia il pajais cun la 9avel gronda facultad naziunala en tut il mund. La facultad cumplessiva dals Australians (immobiglias, aczias, daner contant) ha muntà a 7407 dollars. Areguard la facultad per persuna creschida sa chattava l’Australia sin il terz plaz davos l’Islanda e la Svizra. Il coeffizient da Gini tar la repartiziun da la facultad sa chattava il 2016 tar 68,2, quai che renviescha ad in’inegualitad relativamain moderada da la repartiziun da la facultad.

L’Australia tutga tar las 20 pli grondas economias publicas dal mund. En il Global Competitiveness Index che mesira la capacitad da concurrer d’in pajais, sa chattava l’Australia l’onn 2017 sin plaz 21 da 137. En l’Index per la libertad economica figurava il pajais l’onn 2017 sin il tschintgavel plaz da 180 pajais. L’Australia tutga tar las economias publicas las pli liberalas dal mund. 

=== Bilantscha dal stadi ===
La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2015 expensas da radund 560 milliardas dollars americans ed entradas da 513 milliardas dollars americans. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,3&nbsp;% dal product interiur brut.

L’onn 2017 han ils debits dal stadi muntà 41,9&nbsp;% dal product interiur brut. L’agentura da rating Standard & Poor’s valitescha ils emprests dal stadi da l’Australia cun la nota maximala AAA (situaziun dal 2018).

Da las expensas dal stadi èn vegnidas impundidas (en % dal product interiur brut) en la sanadad 6,3&nbsp;% (2014), en la furmaziun 5,3&nbsp;% (2013) ed en il militar 1,9&nbsp;% (2015).

=== Commerzi cun l’exteriur ===
La gronda surfatscha dal pajais en cumbinaziun cun il pitschen martgà naziunal ed il fatg ch’igl èn avant maun bleras materias primas predestineschan l’Australia sco pajais d’export per products primars. Impurtants products d’export èn perquai products agriculs e resursas mineralas. Quai fa però er ch’il pajais è suttapost fermamain a las fluctuaziuns dals pretschs sin il martgà mundial dals bains respectivs. 

La bilantscha d’export da l’Australia è surtut segnada d’interpresas grondas. Las 100 pli grondas interpresas dal pajais han exportà l’onn 2001 rauba e servetschs per radund 50 milliardas dollars australians, quai che correspunda a radund in terz da tut ils exports dal pajais. L’onn 2010 era l’Australia il 21 avel grond pajais d’export e 19avel grond pajais d’import dal mund.

Ils pli gronds partenaris da commerzi furman ils vischins asiatics (surtut la [[China]], il [[Giapun]], la [[Corea dal Sid]] e l’[[India]]) cun radund 60&nbsp;% (situaziun dal 2010); en l’[[Uniun europeica]] han ins exportà l’onn 2008 raubas en la valur da 25 milliardas euros (quai che correspunda a radund 17&nbsp;% da tut ils exports da l’Australia). Ils pli impurtants bains d’export han furmà minerals da fier, charvun, gas liquid, aur ed ieli mineral. Importà han ins surtut carburants, ieli mineral, autos, computers e medicaments.<ref>[http://atlas.media.mit.edu/de/profile/country/aus/ ''Australia''], OEC, consultà ils 5 da schaner 2017.</ref>

=== Agricultura e pestga ===
L’agricultura furma en l’Australia in impurtant factur economic. Dapli che 400&nbsp;000 lavurants èn engaschads en quest sectur che generescha 2&nbsp;% dal product naziunal brut. Var 80&nbsp;% dals products agriculs vegnan exportads.

Grondas surfatschas dal pajais vegnan duvradas sco pastgiras, per ina buna part – surtut en l’outback – en furma da pasculaziun extensiva sin uschenumnadas sheep- u cattle-stations. Sin questas pastgiras vegnan tegnids radund 130 milliuns nursas e dapli che 25 milliuns bovs. L’Australia sa chatta sin l’emprim plaz en la producziun da launa; radund 29&nbsp;% da la producziun mundiala derivan da qua.

Be sin 6&nbsp;% da la surfatscha dal pajais vegnan cultivadas plantas alimentaras (surtut furment e channa da zutger) e da pavel. Abstrahà dal sidost cun sias relaziuns climaticas pli favuraivlas, sto la gronda part dals territoris da cultivaziun vegnir sauada. 

L’industria da vin australiana ha in volum d’export da bundant 2,3 milliardas dollars australians. Impurtants territoris da cultivaziun èn Barossa Valley a South Australia, Hunter Valley a New South Wales e Victorian Sunraysia a Victoria. Las sorts dad ivas che vegnan cultivadas il pli savens èn Chardonnay, Shiraz e Cabernet Sauvignon.

La pestga gioga ina rolla secundara. Tuttina è l’Australia commembra da la South Pacific Regional Fisheries Management Organisation (SPRFMO) che sa stenta sco organisaziun interguvernamentala da 15 commembers da survegliar e commerzialisar ils effectivs da peschs en il Pacific dal Sid. 

=== Ritgezzas natiralas ===
L’Australia dispona da gronds giaschaments da resursas d’energia e da resursas mineralas.<ref>Heinrich Lamping: ''Australien.'' (''Perthes Länderprofile – Geographische Strukturen, Entwicklungen. Probleme)'', 2. ed. cumplettada, Klett-Perthes, Gotha, Stuttgart&nbsp;1999, ISBN 3-623-00687-4, p.&nbsp;145–155.</ref> Las resursas mineralas sco charvun, minerals da fier, aur, diamants ed auters minerals vegnan per il pli explotads sut tschiel avert. L’Australia è il pli grond pajais exportader da charvun da crap. Dals minerals da fier vegn la gronda part exportada en la China. E tar l’aur derivan 12&nbsp;% da la producziun mundiala da l’Australia. Plinavant dispona l’Australia da vasts giaschaments da terras raras (p.ex. ina buna part da l’exportaziun mundiala da tantal) e da pedras preziusas (t.a. 90&nbsp;% da la producziun d’opals).

L’Australia furma il terz grond exportader d’uran en tut il mund. Ovras atomaras n’ha il pajais sez però naginas. Gia dapi ils onns 1960 datti adina puspè dispitas politicas pervi da l’explotaziun e l’export d’uran. Il moviment antiatomar en l’Australia emprova da cumbatter l’industria atomara cun far valair arguments da la protecziun da l’ambient e d’impurtants reservats dals Aborigins sco er dal cumbat cunter la derasaziun d’armas da destrucziun en massa. 

=== Turissem ===
[[Datoteca:Gold_Coast_skyline.jpg|thumb|220px|Gold Coast, Queensland]]
Il turissem realisescha radund 8&nbsp;% da la prestaziun economica dal pajais. Surtut dapi ils onns 1970 è il dumber da visitaders creschì fitg ferm. L’onn 2003 han 4,35 milliuns turists da l’exteriur visità l’Australia; il 2016 eran quai gia 8,2 milliuns. La gronda part dals turists derivan da la [[Nova Zelanda]], [[China]], [[Gronda Britannia]], [[Stadis Unids]], [[Giapun]], [[Singapur]], [[Malaisia]], [[Corea dal Sid]], [[Hongkong]], [[India]] e [[Germania]]. Las var 510&nbsp;000 persunas emploiadas en il turissem realiseschan in gudogn da radund 35 milliardas dollars australians ad onn. Il pajais è enconuschent en tut il mund per la furma da viagiar Work & Travel, la quala ins po trair a niz sch’ins è tranter 18 e 30 onns. Radund 40&nbsp;% da tut ils turists che visitan l’Australia han alura er precis quella vegliadetgna. 

Finamiras principalas dals visitaders da l’exteriur èn sper [[Sydney]] surtut las cuntradas natiralas unicas – oravant tut il [[Great Barrier Reef]], l’[[Uluru]] (Ayers Rock) ed il Parc naziunal Kakadu. Las citads las pli frequentadas èn, sper [[Sydney]], [[Melbourne]], [[Brisbane]], [[Gold Coast]], [[Cairns]], [[Perth]], [[Adelaide]] e [[Canberra]].

=== Energia electrica ===
La producziun d’electricitad vegn fatga per gronda part cun ovras d’energia da charvun (80&nbsp;%); ils ulteriurs 20&nbsp;% sa repartan sin ovras d’energia da gas ed ovras idraulicas. Pervi dals gronds giaschaments da combustibels fossils è il pajais quasi independent d’imports; percunter maina questa producziun d’energia a bleras emissiuns cun effect da serra che contribueschan al stgaudament global. Sco in dals ultims stadis industrials ha l’Australia ratifitgà il Protocol da Kyoto che pretenda da reducir las emissiuns. Correspundentamain vegn investì ils ultims onns dapli en energias regenerablas; l’Australia dispona da fitg gronds potenzials tant d’energia solara sco er d’energia da vent.

== Cultura ==
A l’entschatta è la cultura da l’Australia stada segnada exclusivamain dals Aborigins. Cun la colonisaziun tras ils Europeans ha dominà tranter quels l’influenza da la pussanza coloniala britannica. Sut l’influenza da las culturas da numerusas ulteriuras gruppas d’immigrants èn tut questas expressiuns culturalas sa maschadadas ad in’atgna identitad naziunala australiana. 

=== Art ===
Las pli veglias perditgas da l’art figurativ en l’Australia èn gravuras sin grip dals [[Aborigins]], las qualas vegnan per part datadas sin 30&nbsp;000&nbsp;a.C. Cun midar da maletgs sin scorsas cun pigments natirals a lavurs cun acril sin taila, èn l’interess per las ovras d’art dals Aborigins e la vendita da quellas creschids fermamain a l’entschatta dals onns 1970.

Ils emprims maletgs da colonisaturs europeics èn sa servids d’animals u d’Aborigins sco motivs, s’orientavan stilisticamain però als models europeics. [[Conrad Martens]] ed auters han sinaquai adattà la pictura europeica a las relaziuns australianas. Vers la fin dal 19avel tschientaner ha l’art impressiunistic australian cuntanschì reputaziun internaziunala (Scola da Heidelberg a Melbourne), en ils onns 1940 alura artists expressiunistics sco [[Sidney Nolan]] u [[Arthur Boyd]]. L’art modern è s’etablì plitost tard en l’Australia; oz è quel segnà adina dapli da furmas d’art dals stadis vischins australians, ma er da las tendenzas e tematicas generalas (problematica da l’ambient, midadas socialas e.a.). 

=== Litteratura ===
Il svilup d’in’atgna litteratura australiana ha cumenzà pir vers la mesadad dal 19avel tschientaner. Las poesias e balladas dals emprims auturs sco [[Henry Lawson]] u [[A.B. ‹Banjo› Paterson]] tractan surtut da la vita en la natira selvadia dal continent. Suenter la Segunda Guerra mundiala han ins er recepì temas internaziunals e socials, quai ch’ha augmentà l’interess per la litteratura australiana a nivel internaziunal. L’onn 1973 ha [[Patrick White]] retschet il Premi Nobel da litteratura. 

=== Film ===
L’onn 1896 han ins avert a Sydney l’emprim kino dal pajais. Il film ‹Soldiers of the cross›, realisà il 1901 tras l’Armada dal salit australiana, vala sco emprim ‹dretg› film dal mund insumma. Fin ils onns 1930 èn vegnids producids bundant 250 films mits. Alura ha la distribuziun creschenta da films britannics ed americans manà l’industria da film australiana en la crisa. Tuttina ha cuntinuà la producziun da films sonors australians, tranter auter cun reschissurs sco [[Ken G. Hall]] e [[Charles Chauvel]].

A partir da la fin dals onns 1960 ha la regenza australiana extendì la promoziun dal film. Impurtants success da film australians a partir dals onns 1970 derivan da [[Peter Weir]] (t.a. ‹Picnic at Hanging Rock – Picknick am Valentinstag› e ‹Gallipoli›) u ils films da ‹Mad Max› e ‹Crocodile Dundee›. Ulteriurs success internaziunals han furmà il 1992 ‹Strictly Ballroom› da [[Baz Luhrmann]], il 1994 ‹Muriel’s Wedding – Muriels Hochzeit› da [[P.J. Hogan]] e ‹The Adventures of Priscilla, Queen of the Desert – Priscilla, Königin der Wüste› da [[Stephan Elliott]], il 1996 ‹Shine – Der Weg ins Licht› da [[Scott Hicks]], il 2002 ‹Long Walk Home› da [[Phillip Noyce]], ed il 2004 ‹Somersault› da [[Cate Shortland]]. L’onn 2008 è cumparì il film monumental ‹Australia› da [[Baz Luhrmann]] cun ils stars australians [[Hugh Jackman]] e [[Nicole Kidman]] en las rollas principalas. Ulteriurs enconuschents acturs èn [[Errol Flynn]], [[Mel Gibson]], [[Russell Crowe]], [[Geoffrey Rush]], [[Heath Ledger]], [[Guy Pearce]], [[Richard Roxburgh]], [[Miranda Otto]], [[Toni Collette]], [[Rachel Griffiths]], [[Naomi Watts]], [[Margot Robbie]] e [[Cate Blanchett]]. 

Dapi ch’èn vegnids averts l’onn 1999 ils Fox Studios a Sydney, è la producziun da blers films da Hollywood vegnida dischlocada en l’Australia (p.ex. ‹Mission: Impossible› II e divers films da la seria da ‹Star Wars›).

=== Musica ===
[[Datoteca:Sydney_Opera_House_-_Dec_2008.jpg|thumb|240px|Il Sydney Opera House]]
Ensembles classics da renum internaziunal furman ils orchesters sinfonics da Sydney, Melbourne e da la Tasmania, l’orchester da giuvenils da l’Australia e l’orchester da chombra da l’Australia. Sco bab d’in’atgna musica d’art australiana vala il cumponist [[Alfred Hill]]. Cumponists sco [[Peter Sculthorpe]] e [[John Antill]] han integrà en lur ovra influenzas dals Aborigins e dals stadis vischins asiatics. Da la generaziun da cumponists pli giuvna han [[Brett Dean]], [[Georges Lentz]] e [[Liza Lim]] sa fatg in num a nivel internaziunal.

Musica da country en il stil american è surtut populara en il sidost rural. Ed er en la scena da jazz marchescha l’Australia preschientscha. Tar ils pli enconuschents artists da la scena da rock e pop tutgan tranter auter: [[The Seekers]], [[Bee Gees]], [[INXS]], [[AC/DC]], [[Kylie Minogue]], [[Natalie Imbruglia]], [[Rose Tattoo]], [[5 Seconds of Summer]], [[Men at Work]], [[Flash and the Pan]], [[Midnight Oil]], [[The Church]], [[The Go-Betweens]], [[Silverchair]], [[The Dissociatives]], [[Parkway Drive]], [[Delta Goodrem]] e [[Nick Cave]]. Bands d’Aborigins sco [[Yothu Yindi]] u [[Archie Roach]] collian musica tradiziunala indigena cun elements da rock. A quest ultim gener sa lascha er attribuir la band [[Powderfinger]]. 

=== Saut e teater ===
L’enconuschent edifizi da l’opera da Sydney (Sydney Opera House) dal 1973 è vegnì concepì da l’architect danais [[Jørn Utzon]]. Là vegnan dadas radund 300 represchentaziuns ad onn (concerts, opera, teater e.a.). L’Australian Ballett a Melbourne è vegnì fundà l’onn 1961 e vala sco in dals megliers dal mund. Sin il champ dal saut modern è surtut enconuschenta la Sydney Dance Company. Gruppas da saut sco il Bangarra Dance Theatre e l’Aboriginal and Islander Dance cumbineschan sauts tradiziunals indigens cun il saut modern.

Teater classic, ma er inscenaziuns modernas vegnan represchentadas tras la Sydney Theatre Company. In dals pli enconuschents auturs da teater australians è [[David Williamson]].

=== Museums ===
Il pli vegl museum da l’Australia è l’Australian Museum ch’è vegnì fundà l’onn 1827 en il Hyde Park a Sydney. Quel sa cumpona da vastas collecziuns da l’istorgia natirala, ma cumpiglia er collecziuns davart l’istorgia e cultura da la populaziun indigena. In ulteriur impurtant museum da la natira è il Victoria Museum ch’ha avert sias portas il 1854 a Melbourne e che dumbra dapli che 12 milliuns exponats. 

Art australian dal cumenzament da la colonisaziun fin artists contemporans è exponì en l’Art Gallery of New South Wales a Sydney ch’ha avert l’onn 1880 sias portas. Er ovras europeicas ed asiaticas vegnan mussadas qua. Gist daspera sa chatta la Yiribana Gallery cun la pli gronda collecziun d’art australian indigen insumma.

=== Medias ===
Nagliur en il mund èn las medias monopolisadas uschè ferm sco en l’Australia. [[Rupert Murdoch]] (NewsCorp) e las interpresas da [[Kerry Packer]] barmier partan il martgà da televisiun, Murdoch e la Fairfax Group ultra da quai las medias stampadas. ‹The Australian› e ‹The Australian Financial Review› èn las duas gasettas naziunalas, autras gasettas cun in grond dumber da l’ediziun èn ‹The Sydney Morning Herald› e ‹The Age› (Melbourne). Australian Consolidate Press è la pli gronda editura da revistas dal pajais. L’Australia ha in dals pli auts dumbers da l’ediziun per medias stampadas en tut il mund. Responsabel per la libertad da pressa è l’Australian Press Council. En la glista davart la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, figurava l’Australia il 2019 sin plaz 21 da 180 pajais. 

Las duas interpresas da radiotelevisiun naziunalas en l’Australia èn l’Australian Broadcasting Corporation (ABC) ed il Special Broadcasting Service (SBS). Sper quels existan bundant 50 emetturs da televisiun commerzials, da quels trais al plaun naziunal (Seven Network, Nine Network e Network Ten).

=== Cuschina australiana ===
La cuschina australiana è l’emprim sa basada sin la cuschina englaisa; en il 19avel tschientaner è la cuschina chinaisa daventada adina pli impurtanta. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala èn las disas da mangiar sa midadas tras l’immigraziun da Talians e Grecs. Sut l’influenza da migrants dal Proxim Orient, da Vietnamais, Tailandais e da numerusas ulteriuras naziunalitads è sa sviluppada la Modern Australian Cuisine, ina da las cuschinas las pli multifaras dal mund.

L’Australia dispona d’ina gronda variaziun da peschs e fritgs da mar, sin sias pastgiras pasculeschan grondas scossas da nursas e bovs ed en las zonas cun in clima temprà vegn cultivada in’agricultura considerabla, quai che sa mussa sin la carta da tratgas dal pajais. Fitg popular è il barbecue ch’ha ina gronda tradiziun en la cultura australiana. Blers dals vins australians han ina fitg buna reputaziun internaziunala, ultra da quai tgira il pajais cun gust la cultura da café.

=== Sport ===
[[Datoteca:Brisbane_City_versus_North_Harbour_Rays_NRC_Round_8_(47).jpg|thumb|220px|Gieu da rugby a Brisbane]]
Il sport furma in’impurtanta part da la cultura australiana, betg il davos pervi dal clima che favurisescha activitads al liber. 

En l’Australia han gì lieu fin uss quatter giadas ils Commonwealth Games (1938, 1962, 1982 e 2006) e duas giadas ils gieus olimpics da stad (1956 e 2000).

Sports da squadra populars furman las duas variantas da rugby (rugby league e rugby union). Daspera è Australian Football, en l’Australia sez enconuschent surtut sut il num Footy u Aussie Rules, il sport naziunal. Australian Rules è in sport derasà be en l’Australia che vegn giugà sin in champ oval. Ils ultims onns è er creschì – grazia ad impurtantas victorias da la squadra naziunala – l’interess per il ballape.

Success internaziunals cuntanschan ils teams da cricket e netball, ma er en il ciclissem ed en la nataziun realiseschan atlets australians adina puspè prestaziuns extraordinarias. En l’Australia ha ultra da quai lieu en il tennis in dals quatter turniers da grand slam (Australian Open a Melbourne) ed en la furmla 1 ha mintgamai lieu, medemamain a Melbourne, il Grond Premi da l’Australia.

=== Dis da festa ===
Il di da la festa naziunala (Australia Day) vegn festivà ils 26 da schaner. Quel regorda a l’arrivada da la First Fleet a Sydney Cove ils 26 da schaner 1788. Quest’arrivada marchescha il cumenzament da la deportaziun da praschuniers britannics en l’Australia ed uschia da la colonisaziun da l’Australia tras ils Europeans. 

In ulteriur impurtant di commemorativ è l’ANZAC Day ils 25 d’avrigl. Quel regorda a l’emprima acziun militara da truppas australianas e novzelandaisas en l’Emprima Guerra mundiala, numnadamain la sbartgada a Gallipoli il 1915.

Er il Melbourne Cup Day è fitg popular. Quel ha mintgamai lieu il november e furma a Victoria in di da festa uffizial. La cursa da chavals è vegnida manada tras l’emprima giada l’onn 1861 tras il Victoria Turf Club.

== Annotaziuns ==
<references/>
 
== Litteratura ==
* Wolfgang Babeck: ''Einführung in das australische Recht mit neuseeländischem Recht''. (''Schriftenreihe der Juristischen Schulung'', tom 195), C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-61959-5.
* Bettina Biedermann, Heribert Dieter (ed.): ''Länderbericht Australien.'' (''Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung'', tom 1175), Bonn 2012, ISBN 978-3-8389-0175-6.
* Ian Crawshaw: ''Australia walkabout. Reiseführer für das Australien der Aborigines und Torres Strait Islander.'' Ed. da Sabine Muschter, Intuitiv media, Kiel 2009, ISBN 978-3-00-029490-7.
* Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens.'' (''Beck’sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1.
* Robert Hughes: ''Australien. Die Besiedelung des fünften Kontinents''. (''Knaur'', tom 4866), or da l’american da Karl A. Klewer, 3. ed., Droemer Knaur, Minca 1995, ISBN 978-3-426-04866-5.
* Stuart Macintyre: ''A concise history of Australia.'' (''Cambridge Concise Histories''), 3. ed., Cambridge University Press, Cambridge 2009, ISBN 978-0-521-51608-2.
* Klaus Viedebantt: ''30mal Australien.'' (''Piper'', tom 5126: ''Panoramen der Welt)'', 6avla ed. cumplettada, Piper, Minca/Turitg 1991, ISBN 978-3-492-15126-9.
* Johannes H. Voigt: ''Australien.'' (''Beck’sche Reihe'', tom 883: ''Länder)'', Minca 2000, ISBN 978-3-406-44783-9.
* Russell Ward: ''Australia, a short history.'' Ed. cumplettada, Ure Smith Pty Ltd., Dee Why West, New South Wales, Australia 1979, ISBN 0-7254-0473-6.

== Colliaziuns ==
{{Commonscat|Australia}}
* [https://www.australia.gov.au/ Pagina uffiziala da la regenza australiana] 
* [https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/australien-node/australien/213904 Infurmaziuns generalas davart l’Australia]
* [https://www.moadoph.gov.au/democracy/# Ils documents centrals che furman la basa da la naziun australiana]

{{Pajais Federativ Australia}} 
[[Categoria:Australia]]
[[Categoria:Artitgels recumandads]]