Gazetta ordinaria da Scuol

Ord Wikipedia
la Chasa Dorta sco il lö ingio cha la Gazetta ordinaria gniva prodütta

La Gazetta ordinaria da Scuol è stada ina gasetta emnila, l'emprima gasetta rumantscha e l'emprima gasetta grischuna insumma. Ella cumpareva enturn l'onn 1700 a Scuol en l'Engiadina Bassa.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Infurmaziuns davart la gasetta datti fitg paucas cunquai ch'ils fegls èn svanids. Tenor Peider Lansel vegn sia fundaziun al attribuida chancelier Joan Marnia,[1] ina figura da grond'influenza en la politica communala da Scuol.[2] Marnia aveva fatschentas a Vienna, danunder el ha forsa importà l'idea da fundar ina gasetta.[3] Stampà haja ella Ludovico Gadina en la Chasa Dorta, l'odierna Chasa Baer-Gaudenz.[4]

Da l'existenza da la Gazetta ordinaria da Scuol san ins da la suandanta communicaziun ch'il redactur advocat Martin Maloth da Martina ha publitgà en la secziun «Engiadina» en il nr. 4 dal 1843 da la gasetta rumantscha Il Republicano:[5]

«Blers crajan cha l'interpraisa da dar oura gazettas romantschas sia üna novità. Ins ais gnü protramiss üna gazetta romanscha chi ais stampada fingia avant 143 anns. Quella ais titulada «Gazetta ordinaria da Scuol» stampa da Ludovico Gadina. A noss savair non aisa da quel temps nianc in Coira gnü stampà gazettas; et usche füssen nus Engiadinais ils prüms chi han tgnü gazettas in noss cantun»

Il Republicano, nr. 4, 1843

Ma er quel davos exemplar ch'è stà en ils mauns da Maloth è ì a perder.[6]. Il medem onn chatt'ins anc ina segunda menziun dal fegl; L'Aurora d'Engiadina scriva en il nr. 11 dal 1843:[7]

«Facilmaing avrà ogni ün podü observar, sch'el ha let nossas novas gazettas ladinas, chi han pero gnü avant 143 ans daià üna sour in Scuol.»

L'Aurora d'Engiadina, nr. 11, 1843

Oriundamain han ins cartì che la Gazetta ordinaria da Scuol haja existì be in u dus onns, ma en in vegl cudesch ch'appertegneva il 1964 al magister Wilhelm Vital (1897–1977) da Zuoz è attestà ch'ella è cumparida almain fin il 1726. Dals quints resorta ch'il pretsch d'abunament na vegniva betg mo pajà en renschs e crizers mabain era en mesiras da vin.[8]

Men Rauch era da l'avis che la Gazetta ordinaria da Scuol haja chattà sia fin enturn l'onn 1730, cura che Marnia ha pers si'influenza en Engiadina.[9]

Suenter la fin da la Gazetta ordinaria da Scuol hai cuzzà passa 110 onns fin ch'i ha dà danovamain emprovas d'edir ina gasetta rumantscha.

Referenzas[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Caduff 1964, p. 106
  2. Istorgia da la vischnanca da Scuol, pagina d'internet uffiziala da la vischnanca da Scuol
  3. Caduff 1964, p. 106
  4. Caduff 1964, p. 106
  5. Caduff 1964, p. 106–107
  6. Caduff 1964, p. 106
  7. Rauch 1933 (cità tenor Cantieni 1984, p. 11)
  8. Caduff 1964, p. 107
  9. Rauch 1933 (cità tenor Cantieni 1984, p. 11)

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Pressa dal Grischun en il Lexicon istoric retic
  • Men Rauch: Gazetta Ordinaria Scuol. En: Gazetta Ladina. nr. 27 da la 12avla annada (1933), p. 1
  • Cristian Caduff: La pressa romontscha. En: Annalas da la Societad Retorumantscha. 77 (1964) (digitalisat)
  • Anna Maria Cantieni: Geschichte der rätoromanischen Presse in Graubünden. 1984 (o.t. p. 10–12)
  • Verein der Schweizer Presse: Die Schweizer Presse: La presse suisse. Druck von Jent, 1896