Vesair il code da funtauna da Norvegia

{{Infobox terra
|NUM                        = <font size="+1">'''Reginavel da la Norvegia'''</font><br />
'''Kongeriket Norge'''<font size="-1"> (bokmål)</font><br />'''Kongeriket Noreg'''<font size="-1"> (nynorsk)</font><br />'''Norgga gonagasriika'''<font size="-1"> (nordsamisk)</font>
|MALETG-BANDIERA            = Flag of Norway.svg
|MALETG-BANDIERA-LADEZZA    = 160px
|MALETG-BANDIERA-ROM        = gea
|ARTITGEL-BANDIERA          = 
|MALETG-VOPNA               = Coat of Arms of Norway.svg
|MALETG-VOPNA-LADEZZA       = 70px
|ARTITGEL-VOPNA             = 
|PAROLA                     = 
|LINGUA-UFFIZIALA           = [[lingua norvegiaisa|norvegiais]] (bokmål e nynorsk)<br /><small>regiunal: [[lingua dals Sams|sami]] e kven ([[lingua finlandaisa|finlandais]])</small>
|CHAPITALA                  = [[Oslo]]
|FURMA-DA-STADI             = monarchia constituziunala cun ferms tratgs parlamentars
|FURMA-DA-REGENZA           = 
|SCHEF-DA-STADI             = retg [[:no:Harald V|Harald V]]
|SCHEF-DA-REGENZA           = primminister [[:no:Jonas Gahr Støre|Jonas Gahr Støre]]
|SURFATSCHA                 = 385&nbsp;207<ref name="kart">[https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/ Arealstatistics for Norway 2020, Kartverket, mapping directory for Norway] Accessdate=2020-03-10</ref>
|ABITANTS                   = 5&nbsp;550&nbsp;203<ref name="ssbf">[https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde/aar-per-1-januar Population, january 01 2024, Statistics Norway] Accessdate=2024-02-27</ref><small>(2024)</small>
|SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 14,4
|MUNAIDA                    = curuna norvegiaisa (NOK)
|INDEPENDENZA               = 
|IMNI-NAZIUNAL              = ''[[Ja, vi elsker dette landet]]''<br />[[File:Norway (National Anthem).ogg]]
|DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA   = 17 da matg
|FUNDAZIUN                  = 
|ZONA-D-URARI               = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october)
|NUMER-DA-L-AUTO            = N
|INTERNET-TLD               = .no
|PRESELECZIUN-TELEFON       = +47
|MALETG-POSIZIUN            = 
|MALETG1                    = Map_Norway_political-geo.png
}}

La '''Norvegia''' (uffizial Reginavel da la Norvegia, norvegiais ''Kongeriket Norge/Noreg'', nordic vegl ''*Norðvegr, Norvegr, Noregr'' ‹via dal nord›) è in stadi situà en l’[[Europa dal Nord]].

La Norvegia sa chatta sin la [[Peninsla Scandinava]]; il pajais cunfinescha en l’ost cun la [[Svezia]] ed en il nordost cun la [[Finlanda]] e la [[Russia]]. La zona economica da la Norvegia en la [[Mar dal Nord]] tutga en il sid sin quella dal [[Danemarc]] ed en il vest sin quella da la [[Scozia]]. La furma statala correspunda a quella d’ina monarchia constituziunala cun ferms tratgs parlamentars. Il Reginavel è organisà sco stadi unitar decentral.

Il ''Human Development Index'' classifitgescha la Norvegia sco in dals stadis ils pli sviluppads dal mund.<ref>[https://web.archive.org/web/20111220212031/http://www.igbp.net/download/18.20d892f132f30b443080002610/HDI-HSDI_ranks.pdf Human Development Index] (consultà ils 11 da december 2011).</ref>

== Geografia ==
=== Pajais continental ===
[[Datoteca:Oslo_rådhus_(by_alexao).jpg|thumb|220px|Chasa municipala dad Oslo]]
[[Datoteca:Geiranger2.JPG|thumb|220px|[https://goo.gl/maps/cyA33CSmrTo Il Fiord da Geiranger]]]
[[Datoteca:Midnight_sun.jpg|thumb|220px|Sulegl da mesanotg al Cap Nord]]
La Norvegia ha ina lunghezza considerabla: la lingia directa da [[Kristiansand]] en il sid fin a [[Hammerfest]] en vischinanza dal [[Cap Nord]] mesira 1572&nbsp;km, pia 43&nbsp;km dapli che la lingia directa da Kristiansand fin a [[Genua]] a la [[Mar Mediterrana]].<ref>[http://www.entfernungsrechner.net/de/distance/city/3149318/city/779683 Kristiansand – Hammerfest]</ref> Il cunfin cun la [[Svezia]] mesira 1619&nbsp;km, cun la [[Finlanda]] 727&nbsp;km e cun la [[Russia]] 196&nbsp;km.

==== Geologia e cuntrada ====
La cuntrada da la Norvegia è segnada da massivs da muntognas e da planiras autas crivas, ils ''fjells''. 26 pizs tanschan sur 2300 meters sur mar. Il punct il pli aut da la terra franca furma il [[Galdhøpiggen]] (2469&nbsp;m&nbsp;s.m.) ch’è situà en la chadaina da [[Jotunheimen]]. Il fund da la Norvegia consista per gronda part d’in grip fitg dir che sa cumpona da silur, cambrium ed eozoicum e ch’è vegnì faudà en in’èra geologica spezialmain veglia (uschenumnada orogenesa caledonica).

La surfatscha dal pajais è vegnida modellada surtut tras las differentas glazialisaziuns dals temps fraids. La furma topografica la pli enconuschenta èn ils fiords situads a la riva. En medema moda èn sa furmads ils lais a l’intern, tar ils quals i sa tracta pia da lais da fiords. Il pli grond lai è il [[Mjøsa]] che cumpiglia ina surfatscha da radund 365 km² (quai che correspunda a ca. dus terz dal [[Lai da Constanza]]). Sco il [[Fiord dad Oslo]] n’è el betg d’origin puramain glazial, mabain fa part d’ina ruttadira da foss.

L’erosiun pli giuvna tras flums ed auals è plitost pitschna. Perquai è il pajais segnà da blers cataracts e d’autas cascadas ed ils flums ch’èn ritgs da peschs culan tras blers lais natirals. En autezzas pli basas existan diversas furmas da collinas da morenas, tranter auter ils ''esker'' u ''ås'' ch’èn vegnids furmads d’aua da naiv.

==== Flums ====
Il pli lung flum dal pajais, il [[Glomma]], ha ina lunghezza da 601 km e sbucca a [[Fredrikstad]] en il Fiord dad Oslo. Ina pitschna part da ses affluents deriva da la [[Svezia]]. La pli gronda regiun da la Svezia che defluescha vers la Norvegia è l’intschess dal [[Trysilelva]] (che sa numna en Svezia Klarälv). Er vers nord na suonda il cunfin statal betg exactamain il sparta-auas principal da la [[Scandinavia]]; uschia cula l’aua da regiuns norvegiaisas pli pitschnas vers la [[Mar da l’Ost]] e quella da regiuns svedaisas pli pitschnas vers la [[Mar dal Nord]]. Perquai che blers flums culan tras lais, portan las singulas parts da lur curs savens differents nums.

=== Costa ===
==== Furma ====
La costa da l’[[Atlantic]] cumpiglia radund 25&nbsp;000&nbsp;km (ensemen cun la costa da tut las inslas schizunt sur 80&nbsp;000&nbsp;km). Questa immensa lunghezza è d’attribuir als blers golfs da furma graschla e lunghenta, ils fiords che mainan per part l’aua da mar salada fin lunsch viaden en l’intern dal pajais. Senza ils fiords mesirass il cunfin vers l’Atlantic ca. 2650&nbsp;km.

La terra franca vegn circumdada da radund 150&nbsp;000 inslas. Las gruppas d’inslas las pli enconuschentas èn las [[Lofoten]] e las [[Vesterålen]] ch’èn tuttas duas situadas al nord dal [[circul polar]]. Ad omaduas gruppas vegn attribuida l’insla [[Hinnøya]] che furma cun ina surfatscha da 2204&nbsp;km² la pli gronda insla norvegiaisa situada en vischinanza da la costa.

Sco quai ch’i n’è betg da spetgar auter per in pajais muntagnard, è la gronda part da las costas grippusa. Be en lieus protegids datti pitschnas rivas da sablun. En tschertas regiuns datti sper inslas che vargan aut sur l’aua ora er muts grippus (''skjær'' u ''skjer'') che s’auzan be pauc sur las undas.

==== Fluss e refluss ====
Il cumportament dal fluss e refluss da la mar sa differenziescha marcantamain da la situaziun a la costa meridiunala ed occidentala da la [[Mar dal Nord]]. Il livel da l’aua crescha e tschessa en general be pauc e la differenza da temp tranter il livel il pli bass ed il pli aut è en general pli curta che a la costa tudestga.

=== Auters territoris ===
Dal Reginavel da la Norvegia fan er part, sper il territori principal continental, gruppas d’inslas situadas en l’[[Atlantic dal Nord]] resp. en l’[[Ocean Arctic]], numnadamain [[Svalbard]] cun [[Spitzbergen]] e l’[[Insla dals Urs]] sco er l’insla [[Jan Mayen]].

Sut administraziun norvegiaisa sa chatta er l’[[Insla Bouvet]] en l’[[Ocean Antarctic]]. Ella na vala però betg sco part dal Reginavel da la Norvegia, mabain sco territori dependent. Dus ulteriurs territoris che sa chattan en il sid dal 60avel grad da latituda n’èn betg renconuschids a nivel internaziunal sco territori suveran norvegiais. I sa tracta da l’[[Insla Peter I]] en l’[[Ocean Antarctic]] e da la [[Terra da la Regina Maud]] en l’[[Antarctica]] (che furma il sectur dal continent antarctic situà tranter 20° vest e 45° ost).

=== Grondas citads ed aglomeraziuns ===
Sper la chapitala [[Oslo]] (626&nbsp;000 abitants) existan en la Norvegia trais ulteriuras citads cun dapli che 100&nbsp;000 abitants; igl èn quai [[Bergen]] (269&nbsp;000), [[Trondheim]] (180&nbsp;000) e [[Stavanger]] (130&nbsp;000).

Grondas zonas d’aglomeraziun furman las citads [[Fredrikstad]] (77&nbsp;849) e [[Sarpsborg]] (54&nbsp;136) cun total 131&nbsp;985 abitants sco er [[Drammen]] (66&nbsp;802) cun parts da las vischnancas da [[Lier]], [[Nedre Eiker]] ed [[Øvre Eiker]] cun bundant 100&nbsp;000 abitants.

== Clima ==
En la Norvegia spartan las Muntognas Scandinavas la graschla strivla da costa occidentala (umida) dal territori da l’ost ch’è segnà d’in clima continental.

La costa dal vest enconuscha in clima ordvart miaivel ed umid per quests grads da latituda settentriunals. Il motiv furma il [[Current da l’Atlantic dal Nord]] che maina aua chauda da grads da latituda meridiunals fin lunsch vers nord. La costa resta pli u main l’entir enviern libra da glatsch; medemamain sa fa l’effect mitigiant da la mar sentir en la temperatura da l’aria (ca. −5&nbsp;°C fin +2&nbsp;°C).

L’umiditad che vegn absorbada da la mar plova a terra a la vart occidentala da la muntogna. La citad da [[Bergen]] vala uschia sco ina da las citads las pli ritgas da plievgia da l’[[Europa]]. Da l’autra vart da la muntogna è la quantitad da las precipitaziuns plitost bassa. En il vest sa sminuescha quella era dal sid vers il nord ed è en general bundant pli bassa la primavaira che l’atun.

Vers l’intern dal pajais sa fa valair il clima continental: las precipitaziuns èn pli bassas, las temperaturas pli autas durant la stad, ma er bundant pli bassas durant l’enviern; l’amplituda da la temperatura è qua pia bler pli gronda che a la costa dal vest.

== Flora e fauna ==
En la Norvegia vivan bundant 1300 spezias da plantas da sem e da fletga. Bundant la mesadad da questas spezias cumparan en guauds da feglia e guauds da guglias cun lur caracteristicas da spazi da viver specificas. En la Norvegia existan er bundant 40&nbsp;000 lais e fitg bleras palids e territoris umids cun la flora correspundenta. Plinavant èn quests grads da latituda settentriunals segnads d’in ritg dumber da litgens, mistgels e bulieus.<ref>Areguard la flora cf. Per Roger Lauritzen: ''Skog–Norge''. Gyldendal, Oslo 2009, ISBN 978-82-525-7312-1.</ref>

Sco la flora sa differenziescha er la fauna da la Norvegia fermamain en la part meridiunala ed en la part settentriunala dal pajais. Ils animals ch’èn da chasa en il sid na sa distinguan strusch da quels da l’[[Europa Centrala]]. Il chavriel, il tais, il tschierv ed auters animals da guaud n’èn naginas raritads. Vers nord suondan lura animals ch’èn s’adattads a las cundiziuns da viver pli crivas. Derasà vastamain è il ren; ins po er scuntrar l’urblauna, la ludra da naiv, il luf e la vulp polara. Sco en l’entira Europa dal Nord è er l’elan derasà en ils guauds da la Norvegia; per al pudair scuntrar fan ins però il meglier da sa participar ad in dals numerus safaris d’elan che vegnan purschids en tut il pajais. Ils peschs ils pli frequents èn la ringia ed il merluz (en las mars) resp. il salmun, il scarun ed il salmelin (en ils fiords ed en las auas a l’intern dal pajais). In utschè da mar marcant furma la sfunsella (''Fratercula arctica'') cun ses bec colurà che regorda ad in papagagl.

== Populaziun ==
=== Dumber d’abitants e cumposiziun ===
[[Datoteca:Havreskjering_Fossheim_Lindahl.jpeg|thumb|200px|Racolta d’avaina a Fossheim (Jølster), ca. 1880]]
Da la populaziun dal pajais vivan 75&nbsp;% en las citads pli grondas e 25&nbsp;% sin la champagna. Significativ per il pajais è che la spessezza da la populaziun è plitost auta en il sid dal pajais e per lung da la costa dal vest, entant ch’ella è bundant pli bassa en il nord. Anc pli fitg divergescha la cifra sch’ins cumpareglia las regiuns dal pajais situadas a la mar cun quellas a l’intern dal pajais ch’èn bler main populadas (surtut las planiras autas).

En il decurs dal 20avel tschientaner è il dumber d’abitants quasi sa dublegià: l’onn 1900 dumbrava il pajais 2,21 milliuns abitants, il 2013 5,05 milliuns. Actualmain dumbra la Norvegia ina da las pli autas creschientschas demograficas da l’Europa. Quai è d’attribuir d’ina vart a l’auta quota da naschientschas, da l’autra vart a forzas da lavur estras, ma adina pli fitg er a pensiunaris bainstants che vegnan da l’exteriur en la Norvegia a passentar lur saira da la vita.

Cun in dumber tranter 60&nbsp;000 e 100&nbsp;000 viva en il nord da la Norvegia la pli gronda cumpart dal pievel indigen dals Sams. Il status da minoritads naziunalas renconuschidas possedan er ils Skogfinner, ils Kvener, ils uschenumnads Tatere (viagiants), ils Roma ed ils Gidieus.

Il prim da schaner 2012 vivevan en la Norvegia 655&nbsp;170 immigrants (u 13,1&nbsp;% da la populaziun totala); tenor la definiziun dal pajais èn quai umans dals quals omadus geniturs èn naschids a l’exteriur. Bundant in terz dals immigrants posseda il dretg da burgais norvegiais. La repartiziun sin ils singuls pajais d’origin vesa or sco suonda (situaziun dal 2012): [[Pologna]] (72&nbsp;103), [[Svezia]] (36&nbsp;578), [[Pakistan]] (32&nbsp;737), [[Somalia]] (29&nbsp;395), [[Irac]] (28&nbsp;935), [[Germania]] (25&nbsp;683), [[Lituania]] (23&nbsp;941), [[Vietnam]] (20&nbsp;871), [[Danemarc]] (19&nbsp;823), [[Iran]] (17&nbsp;913), [[Russia]] (16&nbsp;833), [[Tirchia]] (16&nbsp;742).<ref>[https://web.archive.org/web/20120720105437/http://www.ssb.no/emner/02/01/10/innvbef/tab-2012-04-26-01.html ''Folkemengde 1. januar 2011 og 2012 og endringene i 2011, etter innvandringskategori og landbakgrunn. Absolutte tall''] (consultà ils 21 da favrer 2013).</ref>

=== Occupaziun ===
Tenor indicaziuns da l’uffizi naziunal da statistica eran la fin dal 2012 radund 86&nbsp;000 persunas senza lavur. Quai correspunda ad ina quota da 3,2&nbsp;% (immigrants 6,0&nbsp;%)<ref>[https://archive.md/20130413222935/http://www.ssb.no/emner/06/01/aku/tab-2013-01-30-18.html ''Arbeidsledige 15-74 år, etter kjønn og alder (AKU). 1000 og prosent''] (consultà ils 21 da favrer 2013).</ref> che giascha lunsch sut la media dals pajais da l’[[UE]] e da l’[[OECD]].

La Norvegia enconuscha dapi in tschert temp in manco acut da forzas da lavur qualifitgadas. Perquai vegnan recrutadas intenziunadamain forzas da lavur da l’UE. Per augmentar l’attractivitad per lavurers esters, conceda il stadi norvegiais divers agids da partenza e stimuls finanzials durant ils emprims 24 mais.

=== Religiun ===
La pli gronda cuminanza religiusa furma la baselgia populara evangelic-luterana che vegn manada dal preses da la conferenza dals uvestgs. Dapi il 1851 disponan tut ils Norvegiais dal dretg d’exercitar libramain la religiun. Radund diesch procent prendan part regularmain al servetsch divin u ad autras occurrenzas religiusas. La repartiziun da la populaziun sin las singulas cuminanzas religiusas sa preschenta suandantamain (situaziun dal 2011): commembers da la baselgia norvegiaisa 79&nbsp;%, muslims, 2&nbsp;%, baselgia roman-catolica 2&nbsp;%, auters cristians 4&nbsp;%, budists 0,3&nbsp;%, senz’appartegnientscha ad ina cuminanza religiusa 13&nbsp;%.<ref>[http://www.ssb.no/trosamf/ Cuminanzas religiusas] ''Statistics Norway'' (consultà ils 23 da fanadur 2012).</ref>

En la Norvegia exista in’associaziun umanistica, il ‹Human-Etisk Forbund›, che furma ina cuminanza da la concepziun dal mund areligiusa e senza confessiun. L’organisaziun è vegnida fundada il 1956 e cumpigliava il 2011 radund 80&nbsp;000 commembers (radund 1,6&nbsp;% da la populaziun).<ref>[https://web.archive.org/web/20150924031806/http://www.human.no/Aktuelt/Nyheter/2012/April/900000-kan-tenke-seg-a-bli-HEF-medlem www.human.no]</ref>

== Furmaziun ==
L’obligaziun d’ir a scola è vegnida introducida en la Norvegia il 1739. Il 1889 è vegnì fixà ch’il temp da scola obligatoric dura set onns, il 1969 è quel vegnì augmentà sin nov ed il 1997 sin diesch onns. Ils uffants cumenzan la scola en la vegliadetgna da tschintg u sis onns. La gronda part dals scolars frequenta suenter la dieschavla classa ina scola cuntinuanta; quellas sa dividan en scolas che correspundan al stgalim gimnasial superiur e talas ch’èn cumparegliablas cun in emprendissadi cun scola professiunala obligatorica.

Roms d’instrucziun en la scola fundamentala èn: norvegiais, englais (a partir da l’emprima classa), matematica, instrucziun sociala (istorgia, politica, geografia, sociologia), art e lavurs manualas, scienza ed ambient, alimentaziun e sanadad, musica, sport, religiun ed etica, informatica (rom d’elecziun), segunda lingua estra a partir da la 8avla classa (tudestg, spagnol u franzos).

Scolars sams han il dretg da vegnir instruids en sami sch’els èn da chasa en territori samic u sch’els furman ina gruppa d’almain diesch scolars. Per uffants d’immigrants en la vegliadetgna da scola sto il stadi norvegiais porscher en mintga communa curs da lingua gratuits. Per fugitivs datti curs da lingua e d’integraziun gratuits en rom da la furmaziun dals creschids.

Tgi che studegia po retrair en Norvegia in credit da furmaziun, il ''studielån''. Plinavant exista in vast sistem da furmaziun da creschids che stat a disposiziun a tut las persunas che vivan en il pajais.

== Statistica ==
L’aspectativa da vita muntava il 2011 ad 80,5 onns (umens 78 onns, dunnas 83 onns). Il dumber da naschientschas cumpigliava il 2007 13 sin 1000 abitants, pia bundant dapli che la mortalitad cun 8,3 sin 1000 abitants.

Da las expensas publicas sa repartivan il 2006 17,0&nbsp;% sin la sanadad, 12,6&nbsp;% sin la prevenziun per la vegliadetgna, 13,9&nbsp;% sin furmaziun ed educaziun, 4,0&nbsp;% sin il militar e 0,4&nbsp;% sin la protecziun da l’ambient.

== Linguas ==
[[Datoteca:Norwegianmalforms-univ.png|thumb|200px|Varietad dominanta en las vischnancas norvegiaisas: bokmål/riksmål (cotschen), nynorsk (blau), nagina dominanza (grisch)]]
Tar il norvegiais sa tracti d’ina lingua nordgermana ch’è per part influenzada fermamain dal bass tudestg mesaun. La lingua scritta sa divida en duas varietads: radund 85–90 % dals indigens scrivan bokmål (verbal: ‹lingua da cudesch›) u riksmål (‹lingua dal reginavel›, senza status uffizial), in idiom che po vegnir resguardà sco varianta dal danais influenzada dals dialects da la Norvegia da l’Ost. Radund 10–15 % scrivan nynorsk (‹norvegiais nov›). Questa varietad, che vegniva numnada fin il 1929 landsmål, è renconuschida dapi il 1885 sco segunda lingua scritta. Ella è vegnida sviluppada dad [[Ivar Aasen]] a basa dals dialects che vegnan discurrids en il vest dal pajais e vegn surtut duvrada a la costa dal vest, en la regiun dals fiords ed en parts dal [[Telemark]]. En scola ston scolars norvegiais emprender tant bokmål sco er nynorsk. Sco lingua discurrida han ils dialects mantegnì fin oz lur posiziun dominanta.

Sper il norvegiais vegnan discurridas da minoritads naziunalas las suandantas linguas: sami (radund 10&nbsp;000 fin 20&nbsp;000 persunas) e kven u finlandais (10&nbsp;000 fin 15&nbsp;000) surtut en il nord dal pajais, plinavant romani e jiddic (mintgamai radund 1000 persunas).<ref name="Språkrådet 2003">
Lars Anders Kulbrandstad: [http://www.sprakrad.no/Toppmeny/Publikasjoner/Spraaknytt/Arkivet/2003/1_2/Minoritetsspraak/ ''Minoritetsspråk og minoritetsspråkbrukere i Norge'']. En: ''Språknytt 2003/1–2''. Språkrådet. Oslo 2003 (consultà ils 25 da favrer 2011).</ref> En las communas cun maioritad samica è il sam dapi il 1992 in rom da scola obligatoric.

En scola emprendan ils Norvegiais englais sco emprima lingua estra e pon silsuenter eleger tranter tudestg, spagnol e franzos sco segunda lingua estra. Enfin ils onns 1950 furmava il tudestg tradiziunalmain l’emprima lingua estra (tant en la Norvegia sco er en l’ulteriura Scandinavia); oz è però l’englais derasà il pli ferm, suandà dal tudestg e spagnol. 

== Istorgia ==
La colonisaziun dal territori da la Norvegia odierna tras l’uman ha cumenzà suenter il davos temp da glatsch, ca. en il decurs dal 8avel millenni a.C. Chatschaders e rimnaders èn suandads il glatsch che luava vers nord; ils pli vegls chats (da ca. 10500 a.C.) derivan da [[Blomvåg]] en la communa [[Øygarden]].

Suenter la cultura da megalits scandinava èn suandadas durant il temp da bronz e da fier influenzas germanas. Dal temp dals [[Vikings]] (800–1050) è la Norvegia vegnida unida sut retg [[Harald Hårfagre]] (ca. vers 900). Da quel temp èn vegnidas colonisadas nà da la Norvegia l’[[Islanda]], las [[Inslas Feroe]] e la [[Grönlanda]]. Intginas da questas expediziuns – tranter auter sut ils manaders [[Bjarni Herjúlfsson]], [[Thorvald Eiriksson]] e [[Leif Eriksson]] – han schizunt cuntanschì vers l’onn 1000 sur plirs viadis la [[Terranova]] situada davant la costa da l’ost dal continent che dueva vegnir numnà radund 500 onns pli tard ‹America›. Ma er la [[Normandia]] en [[Frantscha]] è vegnida colonisada dals ‹umens dal nord› ch’èn restads preschents en il num da la regiun. Ed er las inslas [[Orkney]] e [[Shetland]] (che fan oz part da la Scozia) èn vegnidas prendidas en possess da Vikings norvegiais ed han appartegnì a la Norvegia fin l’onn 1472.

A partir da l’onn 1380 è la Norvegia vegnida regida en uniun persunala cun il [[Danemarc]]. Il 1397 è il pajais daventà commember da l’[[Uniun da Kalmar]]; entaifer quest’uniun dueva la Norvegia però ‹regredir› ad in commember relativamain nunimpurtant. Il Reginavel da Kalmar ha existì uffizialmain fin la sortida da la [[Svezia]] (1523); l’uniun cun il Danemarc ha però perdurà fin il 1814. Perquai ch’il Danemarc aveva sustegnì la Frantscha, è la Norvegia vegnida attribuida a chaschun da la [[Pasch da Kiel]] (1814) al retg da la Svezia. Damai ch’i n’ha però betg dà ina surdada immediata, è la Norvegia stada per curt temp independenta. Il pajais ha profità da la chaschun: ils 17 da matg 1814 ha l’assamblea naziunala relaschà ad [[Eidsvoll]] ina constituziun ch’è restada valaivla cun pitschnas adattaziuns fin oz. L’onn 1836 ha il Storting arranschà l’emprima festa dals 17 da matg; dapi lura vala questa data sco di da la festa naziunala.<ref>[http://www.kongehuset.no/c26951/nyhet/vis.html?tid=78630 ''Feiringen av 17. mai''] (consultà ils 17 da matg 2010).</ref>

Suenter il curt intermezzo dal matg 1814 èn suandads 91 onns d’uniun persunala cun la Svezia. Quella è vegnida schliada ils 13 d’avust 1905, suenter ch’ina maioritad surprendenta dals Norvegiais era s’exprimida a chaschun d’ina votaziun dal pievel a favur da l’independenza. Prinzi [[Carl]] or da la chasa [[Glücksburg]] è daventà sut il num [[Haakon VII]] il nov retg da la Norvegia.

En l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha la Norvegia declerà ensemen cun il Danemarc e la Svezia sia neutralitad. Il 1920 è il pajais daventà commember da la [[Societad da las naziuns]].

Er durant la [[Segunda Guerra mundiala]] era la Norvegia sa declerada neutrala. Ils 9 d’avrigl 1940 è il pajais però vegnì occupà dal [[Reich tudestg]] (uschenumnà ‹Unternehmen Weserübung›). Sco cumissari dal Reich per la Norvegia occupada è vegnì nominà [[Josef Terboven]]. Militarmain han ils Tudestgs surtut fatg valair dus motivs per l’occupaziun dal pajais: la sbartgada previsa da truppas britannicas sco er la muntada strategica dals ports norvegiais per pudair garantir il provediment cun minerals da fier nà da [[Kiruna]] ([[Svezia]]). Surtut la muntada da [[Narvik]] per l’economia da guerra da la Germania vegn oz messa en dumonda, damai ch’il Terz Reich era bundant main dependent dals minerals da fier svedais che quai ch’i vegniva supponì pli baud. Bler pli impurtanta era l’intenziun da separar tras l’occupaziun dal port la [[Gronda Britannia]] da sias furniziuns da minerals da fier or da la Svezia. Quai vegn confermà en il fatg che [[Hitler]] ha cumandà da render nunduvrabels ils stabiliments dal port per ils inimis – e tras quai er per il Reich sez. Bundant pli impurtantas per l’economia da guerra tudestga eran las materias primas norvegiaisas sezzas; il pajais dueva far part d’in spazi economic europeic sut egemonia tudestga. Tar las pli impurtantas materias primas tutgavan aluminium, molibden e pirit. La Norvegia ha bain fatg resistenza, ha però stuì succumber suenter sis emnas, damai che la marina tudestga era memia ferma. Igl ha però er dà en Norvegia naziunalsocialists (tranter els [[Vidkun Quisling]]) ch’èn sa liads cun ils Tudestgs e ch’èn uschia vegnids a la pussanza. La gronda part da la populaziun norvegiaisa è però sa distanziada da questas forzas ed ha sustegnì las organisaziuns da resistenza.
[[Datoteca:Kongefamilien_1945.jpg|thumb|200px|La famiglia roiala returna il matg 1945 ad Oslo]]

Ina consequenza dal temp d’occupaziun tudestg han furmà ils uschenumnads ''tyskerbarna'', ils ‹uffants dals Tudestgs› che schuldads tudestgs han schendrà cun Norvegiaisas. Lur mammas vegnivan numnadas cun spretsch ''tyskertøser'' ‹dunnas da levsenn dals Tudestgs›. Ils radund 10 000 fin 12 000 uffants èn vegnids discriminads massivamain en la societad dal suenterguerra. Pir il 1998 è il primminister da la Norvegia sa perstgisà tar ils ''tyskerbarna'' per l’entiert ch’è vegnì fatg ad els. Ditg è er la privaziun dals dretgs e la deportaziun dals gidieus norvegiais stada nunperscrutada. Radund 800 dals ca. 2100 gidieus che vivevan surtut ad [[Oslo]] e [[Trondheim]] èn vegnids exportads ed assassinads en il [[Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau]]. Tranter las unfrendas sa chattavan [[Ruth Maier]] e la scolara da 15 onns [[Kathe Lasnik]], da las qualas il filosof [[Espen Søbye]] ha descrit lur destin.<ref>Espen Søbye: ''Kathe. Deportiert aus Norwegen''. Assoziation A, Berlin 2008.</ref>

Il 1949 ha la Norvegia fatg part dals commembers da fundaziun da la [[NATO]] ed il 1960 è vegnida fundada dal [[Danemarc]], l’[[Austria]], il [[Portugal]], la [[Svezia]], la [[Svizra]] ed il [[Reginavel Unì]] l’[[Associaziun europeica da commerzi liber]] (AECL, per tudestg EFTA). L’istorgia moderna da la Norvegia dapi il 1969 è segnada da creschientscha e ritgezza tras ils giaschaments da petroli. In’adesiun a l’[[Uniun europeica]] è vegnida refusada duas giadas tras votaziun dal pievel (25 da settember 1972 e 28 da november 1994)<ref>Institut für Höhere Studien: [https://web.archive.org/web/20150924033350/http://www.ihs.ac.at/publications/pol/pw_23.pdf ''Die EU-Volksabstimmungen in Österreich, Finnland, Schweden und Norwegen: Verlauf, Ergebnisse, Motive und Folgen''] (PDF; 67&nbsp;kB).</ref>. Sco commember dal [[Spazi economic europeic]] sa chatta il pajais però en blers reguards en ina situaziun cumparegliabla a quella d’in commember da l’UE; ultra da quai è la Norvegia commembra da l’Uniun da pass nordica e fa sco tala part da la [[Cunvegna da Schengen]].

Ils 22 da fanadur 2011 han gì lieu attatgas ad [[Oslo]] e sin l’insla [[Utøya]] ch’han chaschunà la mort a 77 persunas. Il primminister [[Jens Stoltenberg]] ha numnà l’attentat ina «tragedia naziunala» ed il pli nausch act da violenza dapi la [[Segunda Guerra mundiala]].

== Politica ==
=== Constituziun ===
==== Fundaments ed istorgia ====
La constituziun norvegiaisa dals 17 da matg 1814 stat sut l’influenza da la constituziun franzosa da la fin dal 18avel tschientaner. In element fundamental ha furmà il princip da la separaziun da las pussanzas tenor [[Montesquieu]]. Malgrà questas influenzas liberalas èn gidieus e gesuits vegnids considerads en il Reginavel fin en ils onns 1850 sco minoritads illegalas.

La separaziun da las trais pussanzas ch’è vegnida fixada en la constituziun ha manà en il decurs dal 19avel tschientaner a pliras provas da forza tranter la ‹birocrazia da la regenza› (executiva), che vegniva controllada a moda essenziala tras la chasa roiala svedaisa, ed il Storting (l’assamblea naziunala norvegiaisa sco legislativa). La curuna ha empruvà d’extender ses privilegis sco forza executiva e d’excluder, sa referind a la constituziun, il Storting da las fatschentas da la regenza. Quest conflict è be anc vegnì pli critic en quel mument che l’industrialisaziun ha manà a differenzas da classa tranter l’elita dals funcziunaris e la burgaisia che sa fascheva valair adina dapli. Entaifer la societad è sa furmada in’opposiziun creschenta envers il stadi da funcziunaris roial. A nivel communal era l’apparat da la regenza gia vegnì remplazzà il 1837 tras l’introducziun da l’autonomia administrativa locala. Tant pli ha l’aristocrazia svedaisa empruvà da defender si’influenza a nivel naziunal.

Las tensiuns èn creschidas fin il 1884, l’onn che marchescha en la Norvegia l’introducziun dal parlamentarissem. Encunter la resistenza dal retg [[Oskar II]] da la Norvegia ha il represchentant dal Storting burgais-liberal [[Johan Sverdrup]] chatschà tras il princip statal che la regenza dependia dal Storting per pudair mantegnair l’atgna pussanza (dretg da relaschada d’uffizi). Tras questa dependenza è facticamain vegnida dissolvida la suveranitad politica da la monarchia che pareva avant d’esser determinada tras il princip da la separaziun da las pussanzas. Quai ha rinforzà marcantamain la posiziun dal parlament, uschia ch’il retg è stà necessità d’incumbensar Sverdrup sco nov primminister cun la furmaziun da la regenza.

Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] ha disponì la partida da lavurers socialdemocrata sut [[Einar Gerhardsen]] dal 1945 al 1961 d’ina maioritad absoluta. Silsuenter èn per ordinari vegnidas furmadas regenzas da minoritad.

==== Il sistem politic actual ====
[[Datoteca:Stortinget,_Oslo,_Norway.jpg|thumb|220px|[https://goo.gl/maps/MEnV1xg9tbP2 Il Storting ad Oslo]]]
Il retg nominescha il primminister e sin proposta da quel er ils ulteriurs ministers. La regenza è dependenta da la confidenza dal retg. En la Norvegia vala ultra da quai il princip dal parlamentarissem: Il parlament che consista da 169 represchentants controllescha la regenza; quella è pia dependenta da la confidenza dal parlament (cf. il svilup istoric descrit survart). Mintga quatter onns vegnan elegids novs represchentants (avant il 1936 mintga trais onns). Il parlament Storting sa cumponiva sur lung temp da duas chombras, Odelsting e Lagting. Questa sutdivisiun vegniva però be resguardada en rom da la procedura da legislaziun, uschia ch’i sa tractava facticamain d’in sistem d’ina chombra. Dapi il 2009 è il Storting er uffizialmain in parlament d’ina chombra.

Schef dal stadi è retg [[Harald V]]. La monarchia norvegiaisa desista pli ferm che quella dad auters pajais sin pumpa curtaisa. En rom da las sesidas dal cussegl dal stadi ch’han lieu regularmain sut l’egida dal retg ed a las qualas prendan er part tut ils ministers, è il monarc involvì vaira ferm er en la politica actuala.

En la Norvegia hai fin uss dà sis votaziuns dal pievel: duas il 1905 davart la dissoluziun da l’uniun cun la Svezia e l’intronisaziun da prinzi [[Carl]] dal Danemarc sco retg [[Haakon VII]] (omaduas cun resultat positiv), il 1916/27 davart il scumond d’alcohol e la dissoluziun da quel ed il 1972/94 davart l’adesiun a la [[Communitad europeica]] resp. a l’[[Uniun europeica]] (omaduas cun resultat negativ). 

Cumbain ch’il stadi norvegiais è organisà sco stadi unitar, è garantida l’administraziun autonoma a nivel communal.

=== Partidas ===
Da las partidas pli grondas ch’èn represchentadas regularmain en il Storting fan part: Arbeiderpartiet (partida dals lavurers, socialdemocrats), Høyre (dretga, conservativs), Fremskrittspartiet (populists da la dretga), Sosialistisk Venstreparti (partida socialistica), Kristelig Folkeparti (partida populara cristiana), Senterpartiet (partida agrara-ecologica), Venstre (sanestra/liberals) e Miljøpartiet De Grønne (ambient/verds). Daspera datti anc intginas partidas pli pitschnas.

=== Sindicats ===
En la Norvegia èn radund 1,33 milliuns lavurants commembers d’in sindicat. Il pli grond da quels furma la federaziun da tetg Landsorganisasjonen i Norge.

=== Militar ===
L’armada norvegiaisa consista da quatter unitads: las forzas terrestras, la marina, l’aviatica militara e la milissa da la protecziun da la patria. La Norvegia è stada in dals commembers fundaturs da la [[NATO]]. L’onn 2007 ha l’aviatica militara da la Norvegia er surpiglià dals [[Stadis Unids]] la protecziun dal stadi vischin [[Islanda]] che na dispona da naginas atgnas forzas armadas.

== Sutdivisiun administrativa ==
Il pajais è sutdividì en 15 provinzas administrativas (''fylker'') che vegnan subsummadas en tschintg regiuns statisticas (''landsdel''). Vitiers vegnan las inslas da [[Svalbard]] e [[Jan Mayen]] ch’èn bain situadas ordaifer la structura da provinza e che na cumpiglian er naginas vischnancas, ma che fan medemamain part dal Reginavel da la Norvegia. La pli pitschna provinza tenor territori furma la chapitala [[Oslo]]. I suonda ina survista da las tschintg regiuns e 15 provinzas:<ref name="fylker">[https://www.regjeringen.no/no/tema/kommuner-og-regioner/kommunestruktur/fylkesinndelingen-fra-2024/id2922222/ Provinzas (fylke) 2024] Accessdate=2024-02-29|language=no</ref>
[[File:Fylkesinndeling2024 original.webp|thumb|left|Provinzas (fylke) 2024<ref name="fylker" />]]
{| class="wikitable sortable" width=25%
!#
!Provinzas 2024
!Administrative center
|-
| align=left|3||[[File:Oslo_komm.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Oslo_komm.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Oslo]]||[[Oslo]]
|-
| align=left|11||[[File:Rogaland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Rogaland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Rogaland]]||[[Stavanger]]
|-
| align=left|15||[[File:Møre_og_Romsdal_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:M%C3%B8re_og_Romsdal_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Møre og Romsdal]]||[[Molde]]
|-
| align=left|18||[[File:Nordland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Nordland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Nordland]]||[[Bodø]]
|-
| align=left|31||[[File:Østfold_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Østfold_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Østfold]]||[[Sarpsborg]]
|-
| align=left|32||[[File:Akershus_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Akershus_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Akershus]]||[[Oslo]]
|-
| align=left|33||[[File:Buskerud_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Buskerud_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Buskerud]]||[[Drammen]]
|-
| align=left|34||[[File:Innlandet_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Innlandet_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Innlandet]]||[[Hamar]]
|-
| align=left|39||[[File:Vestfold våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Vestfold v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Vestfold]]||[[Tønsberg]]
|-
| align=left|40||[[File:Telemark våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Telemark v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Telemark]]||[[Skien]]
|-
| align=left|42||[[File:Agder_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Agder_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Agder]]||[[Kristiansand]]
|-
| align=left|46||[[File:Vestland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Vestland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Vestland]]||[[Bergen]]
|-
| align=left|50||[[File:Trøndelag våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Tr%C3%B8ndelag_v%C3%A5pen.png|tlo|28x28px]] [[Trøndelag]]||[[Steinkjer]]
|-
| align=left|55||[[File:Troms våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Troms våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Troms]]||[[Tromsø]]
|-
| align=left|56||[[File:Finnmark våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Finnmark våpen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Finnmark]]||[[Vadsø]]
|}<br />
'''Provinzas 2017:'''
{|
|-
|
* ''Nord-Norge'' (rum. ''Norvegia dal Nord'')
** Finnmark
** Troms
** Nordland
* ''Trøndelag''
** Nord-Trøndelag
** Sør-Trøndelag
* ''Vestlandet'' (rum. ''Pajais dal vest'')
** Møre og Romsdal
** Sogn og Fjordane
** Hordaland
** Rogaland
|
* ''Sørlandet'' (rum. ''Pajais dal sid'')
** Vest-Agder
** Aust-Agder
* ''Østlandet'' (rum. ''Pajais da l’ost'')
** Telemark
** Buskerud
** Hedmark
** Oppland
** Akershus
** Oslo
** Vestfold
** Østfold
|}
Sper las regiuns administrativas datti ulteriuras regiuns statisticas che na s’orienteschan betg exnum als cunfins da las provinzas. Actualmain èn ins londervi da planisar ina refurma da l’administraziun che duai manar a set regiuns, tranter auter cun furmar ina regiun da la chapitala Oslo engrondida.

En la Norvegia existan 356 communas (situaziun dal 2006); a quest nivel vegnan elegids mintga quatter onns ils represchentants per l’administraziun locala. Las pli grondas communas èn (cun dumber d’abitants, situaziun dal 2013): [[Oslo]] (623&nbsp;359), [[Bergen]] (267&nbsp;883), [[Trondheim]] (179&nbsp;667), [[Stavanger]] (129&nbsp;175), [[Bærum]] (116&nbsp;938), [[Kristiansand]] (84&nbsp;387) e [[Fredrikstad]] (76&nbsp;839).

== Economia ==
Tenor il ''[[Human Development Index]]'' (HDI) sa chatta la Norvegia ils davos onns sin l’emprim u segund rang mundial (per part suenter l’[[Islanda]]). Las entradas per persuna tutgan tar las pli autas, medemamain l’assistenza per uffants. Cumpareglià cun la media dal product naziunal brut dals stadis da l’[[Uniun europeica]] (EU25 = 100) ha la Norvegia cuntanschì il 2005 in index da 169.

Sco emprim stadi insumma ha la Norvegia introducì il 2003 ina quota da dunnas. Dapi il 2008 ston interpresas quotadas a la bursa avair en lur cussegls da surveglianza ina cumpart da dunnas d’almain 40&nbsp;%.<ref>[http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/07310.pdf ''Das norwegische Experiment – eine Frauenquote für Aufsichtsräte von Aagoth Storvik und Mari Teigen'' (Friedrich-Ebert-Stiftung, zercladur 2010)] (PDF; 177&nbsp;kB).</ref>

=== Provediment d’energia ===
Praticamain l’entir basegn da forza electrica (ca. 98&nbsp;%) deriva en la Norvegia da la forza idraulica indigena. En l’entir pajais n’existan naginas ovras atomaras ed er naginas ovras d’energia da charvun (cun excepziun d’ina ovra sin l’insla [[Svalbard]]). Er il petroli ed il gas natiral che vegn explotà en la Norvegia na vegn betg duvrà per la producziun d’electricitad a l’intern dal pajais.<ref>[https://web.archive.org/web/20090827050512/http://www.norwegen.or.at/facts/energy/history/history.htm Istorgia dal provediment d’energia en la Norvegia] (27 d’avust 2009).</ref>

La forza idraulica ha ina lunga tradiziun en la Norvegia ed ha furmà la basa per l’industrialisaziun dal pajais. Suenter simpels mulins d’aua e martels mecanics è suandà plaunsieu il svilup vers ils generaturs che servan a producir energia electrica. Per pudair stgaffir in provediment d’energia en l’entir pajais sparpaglià èn vegnids erigids a moda decentrala numerus implants da forza idraulica da dimensiun pitschna e pli gronda. Questa structura è sa mantegnida fin oz, uschia ch’igl existan numerus provediders d’energia pitschens e gronds, privats e publics, locals e statals.

Ils pretschs d’electricitad fitg bass per ils consuments finals na porschan nagin stimul per mesiras d’effizienza d’energia e per mesiras da spargn. Perquai è il consum d’energia en general fitg aut; il consum d’electricitad per persuna furma schizunt la valur maximala en tut il mund.<ref>[https://web.archive.org/web/20140410161611/http://www.miljostatus.no/Tema/Klima/Klima/Norge-bidrar-til-klimaproblemet/ ''Miljøstatus i Norge''].</ref> Il motiv principal per quest aut consum d’electricitad è bain il fatg che la gronda part dals edifizis vegnan stgaudads directamain cun electricitad. En blers lieus sa chapeschi da sasez che la glisch arda sur pliras uras u schizunt sur plirs dis en stanzas che na vegnan betg duvradas. I dat schizunt edifizis publics che n’èn gnanc munids cun interrupturs da la glisch.<ref>Lorenz Khazaleh: [https://web.archive.org/web/20151215005956/http://lorenzk.com/texte/wasserkraft/index.html ''Wasserkraft in Norwegen: Saubere Energie legitimiert Verschwendung''] (prim da schaner 2001).</ref>

Dapi intgins onns èn bain s’augmentadas las investiziuns en l’energia da vent. Ma pervi dal grond potenzial d’ovras d’accumulaziun a pumpa mantegna la forza idraulica er en avegnir sia posiziun centrala. Actualmain è la Norvegia londervi d’intensivar il stgomi d’electricitad cun auters pajais europeics. 

=== Petroli ===
[[Datoteca:Statfjord_Alpha.jpg|thumb|200px|Plattafurma dad ieli en la Mar dal Nord]]
La Norvegia gudogna radund 3 % da la quantitad da petroli che vegn explotada en l’entir mund; ella sa chatta uschia sin la 13avla plazza da tut ils stadis ch’exploteschan petroli. Il maximum d’explotaziun è vegnì cuntanschì il 2001 e tschessa mintg’onn per radund 4&nbsp;%. Il 2007 muntavan las reservas restantas a radund 1,3 milliardas Sm³. Actualmain cumpensesch’ins questa digren cun augmentar la producziun da gas natiral.

Las autas entradas per persuna che caracteriseschan l’economia publica da la Norvegia resultan dals auts pretschs da petroli sin il martgà mundial, da l’explotaziun intensiva sco er dal dumber da la populaziun relativamain bass. Ils Norvegiais han però realisà che las reservas dad ieli vegnan probablamain be pli a tanscher paucs decennis; ultra da quai è la rait sociala fitg spessa che caracterisescha il stadi colliada cun auts custs. Perquai è vegnida sviluppada ina strategia che duaja preservar la bainstanza naziunala a lunga vista. Ils onns 1990 è vegnì sviluppà in concept d’investiziun spezial, il fonds dad ieli. En quel vegnan investids ils enorms gudogns che resultan da l’export dad ieli. Quai succeda exclusivamain sin ils martgads a l’exteriur per evitar che l’economia a l’intern dal pajais sa surstgaudia e per impedir che la curuna norvegiaisa saja suttamessa ad ina memia gronda revalitaziun. L’onn 2014 aveva il fonds dad ieli norvegiais ina valita da 653 milliardas euros.<ref>[http://www.nbim.no/en/the-fund/market-value/ ''NBIM Market value''].</ref>

=== Turissem ===
La Norvegia porscha ina natira ordvart impressiunanta che carmala mintg’onn milliuns da turists en il pajais.<ref>[http://www.toi.no/article19588-29.html ''Norwegian Foreign Visitor Survey 2007''].</ref> Tar las attracziuns da turists che vegnan visitadas il pli savens tutgan il [[Cap Nord]] ed il [[Geirangerfjord]]; medemamain è la lingia dals bastiments da posta tradiziunala per lung da la costa dal vest, la [[Hurtigruten]], sa sviluppada ad in magnet per turists.

Tgi che parta dad [[Oslo]] en direcziun da [[Bergen]], pia vers la costa dal vest, percurra la provinza [[Telemark]]. Da las vias d’autos u sin il traject da la viafier da Bergen che cuntanschan autezzas da varga 1000 meters sur mar sa laschan er contemplar la stad en proxima vischinanza muntognas cuvertas da naiv. Sper l’enconuschent [[Holmenkollen]] cun sias siglieras ed il lieu olimpic [[Lillehammer]] dispona la Norvegia – che vala sco lieu d’origin dal sport da skis – er d’in grond dumber d’ulteriurs territoris da skis attractivs.

En il nord da [[Dombås]] è situà il parc d’auta muntogna [[Dovrefjell]] cun il [[Snøhetta]] che tanscha fin a 2286 meters sur mar. Quest parc n’è betg be in’enconuschenta regiun da viandar e da sport d’enviern, mabain er ina da las paucas regiuns da l’Europa nua che vivan anc bovs-mustgat en libertad.

Alpinists prefereschan surtut la muntogna [[Jotunheimen]] cun ils dus pizs ils pli auts dal pajais, [[Galdhøpiggen]] e [[Glittertind]]. En il vest da questa muntogna sa chatta il parc naziunal cun il glatscher [[Jostedalsbreen]] che furma la pli gronda massa da glatsch continentala colliada.

Per far turas da trekking da plirs dis sa porscha la cuntrada da tundra muntagnusa dal plateau aut [[Hardangervidda]].

Sin l’insla [[Røst]] che fa part da las [[Lofoten]] sa chatta il pli grond grip d’utschels da la Norvegia cun radund 2,5 milliuns utschels cuaders. En il sidvest dad [[Ålesund]] sa chatta l’insla d’utschels [[Runde]]; quella è colliada sur punts cun la terra franca ed è perquai levamain cuntanschibla per turists ed ornitologs.

=== Pestga e chatscha da balenas ===
La Norvegia è ina da las pli grondas naziuns da pestga dal mund. La zona da pestga statala tanscha fin vers la [[Terranova]]. I vegnan surtut tschiffads merluzs, ringias, nasels, sgombers e giomberets. Daspera è er s’augmentada en ils davos decennis la piscicultura en aquaculturas (surtut salmun e merluz). Peschs e products da peschs cumpiglian 5,3&nbsp;% da l’entir export dal pajais; suenter petroli, gas e metal è quai pia il terz grond artitgel d’export insumma. Ultra da quai dispona la Norvegia d’ina fitg veglia tradiziun da chatscha da balenas. Cun il scumond da la chatscha da balenas commerziala l’onn 1986 è quest sectur economic sa reducì fermamain; quai malgrà che la Norvegia aveva recurrì il 1986 cunter la decisiun da la Cumissiun internaziunala da chatscha da balenas e n’è pia betg liada a questa decisiun. Sco in dals paucs pajais insumma lubescha la Norvegia puspè la chatscha da balenas en dimensiuns pli pitschnas. A nivel internaziunal vegn quai crititgà fermamain e betg il davos er da vart da l’Uniun europeica vischinanta.<ref>[https://web.archive.org/web/20090421075121/http://www.prowildlife.de/de/Projekte/Wale/Walfang/Norwegen/norwegen.html ''Norwegens Walfang''] (21 d’avrigl 2009).</ref>

[[Datoteca:ColorMagic_Ankunft2_Kiel2007.jpg|thumb|200px|Bastiment da la ‹Color Line› che cursescha tranter Oslo e Kiel]]
=== Construcziun da navs e navigaziun maritima ===
In’ulteriura gronda tradiziun da la Norvegia furma la navigaziun maritima. Enfin oz mantegna il pajais la quart gronda flotta da commerzi mundiala. Entaifer il product naziunal brut furman la navigaziun maritima e la construcziun da navs il sectur il segund grond. L’onn 2011 eran registrads en la Norvegia 1281 ed a l’exteriur 117 bastiments norvegiais sur 1000 tonnas bruttas.<ref>[http://www.ssb.no/handelsfl/tab-2012-04-17-01.html Tabell 1 Handelsflåten. Skip og tonnasje. 1997-2011] (consultà ils 28 da favrer 2015).</ref> 

=== Medias e telecommunicaziun ===
En cumparegliaziun cun ils ulteriurs pajais europeics è il consum da gasettas dal di fitg aut en la Norvegia: l’onn 2011 legevan ca. 63&nbsp;% da la populaziun ina gasetta, e quai en media durant 23 minutas per di. Sco en auters pajais constatesch’ins er en la Norvegia ina tendenza che maina davent da las gasettas stampadas vers in diever augmentà da las purschidas digitalas.<ref name="Trønder Avisa">[http://www.t-a.no/nyheter/article201668.ece ''Vi leser flere bøker'']. En: ''Trønder Avisa'' dals 20 da mars 2012 (consultà ils 21 da mars 2012).</ref> Las pli grondas gasettas dal pajais èn las gasettas da qualitad ‹Aftenposten› e ‹Bergens Tidende› sco er las gasettas da boulevard ‹Verdens Gang› e ‹Dagbladet›. La fin 2010 cumparevan en tut la Norvegia betg main che 226 gasettas.

L’emettur da dretg public NRK emetta en tut il pajais programs da radio e televisiun e cumpiglia er purschidas regiunalas. Il pli grond emettur da televisiun privat è TV 2 ch’è collià cun las staziuns da radio privatas da Radio Norge ad ina holding.

Il 2011 possedevan 93&nbsp;% da la populaziun in computer en l’atgna abitaziun, 92&nbsp;% avevan access a l’internet (da quai 83&nbsp;% cun in sistem da transmissiun digital a spectrum lartg). Gia il 2004 possedevan 90&nbsp;% da la populaziun in telefon mobil. Il pli grond purschider da servetschs da telecommunicaziun dal pajais è Telenor.

=== Monopol d’alcohol ===
La Norvegia enconuscha ina politica d’alcohol fitg restrictiva. La consumaziun d’alcohol è scumandada sin terren public. Bavrondas cun dapli che 4,8 procent alcohol na pon betg vegnir cumpradas en supermartgads u chadainas da discont, mabain be en affars construids aposta dal stadi, ils uschenumnads Vinmonopolet. Tals affars ch’èn vegnids stgaffids il 1922 en rom da la prohibiziun chatt’ins en la gronda part da las citads. Ils pretschs d’alcohol èn bundant pli auts che en auters pajais. En ina posiziun speziala sa chattan bavrondas cun ina bassa cumpart d’alcohol. Davart la vendita da quellas decida mintga vischnanca individualmain; uschia pon t.a. singulas sorts da biera er vegnir acquistadas en ils supermartgads ordinaris. 

En la Norvegia vegnan consumads en media 4,4&nbsp;l alcohol pur ad onn; quai è in dals pli bass consums d’alcohol per persuna insumma (per cumparegliar: en Germania vegnan consumads 10,2&nbsp;l per persuna).<ref>P. Anderson, B. Baumberg (2006): ''Alcohol in Europe.'' (DHS Jahrbuch Sucht 2007, Bundesverband der Deutschen Spirituosen-Industrie und -Importeure e.V.).</ref> Las perscripziuns d’alcohol da la Norvegia n’èn betg nunusitadas per l’Europa dal Nord: er la [[Finlanda]] e la [[Svezia]] enconuschan ina politica d’alcohol restrictiva. En quests dus pajais è il nivel da pretschs però bundant pli bass ch’en la Norvegia, uschia ch’i dat per part in veritabel turissem d’alcohol. 

=== Commerzi cun l’exteriur ===
Il surpli d’exports ha muntà il 2004 a 300 milliardas curunas norvegiaisas. 81&nbsp;% dals exports van en l’Uniun europeica. Cun prest 70&nbsp;% èn ils carburants la posiziun la pli gronda.<ref>[http://www.ssb.no/english/subjects/00/minifakta_en/ty/main_16.html ''Minifacts about Norway 2014 - SSB''] (consultà ils 28 da favrer 2015).</ref>

Ils imports succedan per ca. 70 % sur l’Uniun europeica. Il post il pli grond furman maschinas e vehichels cun ca. 40 %.

=== Bilantscha dal stadi ===
Il 2010 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 178 milliardas dollars ed entradas da 226,8 milliardas dollars. Il debit dal stadi muntava il 2010 a 47,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 èn 8,7&nbsp;% da las expensas dal stadi vegnidas impundidas per la sanadad, 7,2&nbsp;% per la furmaziun e 1,9&nbsp;% per il militar.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20200506091556/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/no.html ''The World Factbook''].</ref>

== Traffic ==
[[Datoteca:Storseisundet_02.jpg|thumb|200px|La Punt da Storseisundet]]
La geografia da la Norvegia attribuescha a la navigaziun ina muntada tut speziala e munta ina sfida permanenta per il traffic sin via ed il traffic da viafier.

En l’entir pajais existan 91&nbsp;852 kilometers vias (da quai 71&nbsp;185 kilometers vias asfaltadas). Il Lærdalstunnel ch’è vegnì avert l’onn 2000 furma cun ses 24,5&nbsp;kilometers il pli lung tunnel da via dal mund. Il 2008 è vegnì avert l’Eiksundtunnel ch’è cun ina profunditad da 287 il tunnel sutmarin situà il pli a bass dal mund. Surtut en la regiun dals fiords e per lung da la costa èn las navs-fera da grond’impurtanza per il traffic.

La rait da viafier cumpiglia 4077 kilometers; da quai èn 2518 electrifitgads. Tranter il 1883 ed il 1994 ha l’interpresa da viafier statala Norges Statsbaner gestiunà tut il traffic da viafier incl. l’entira rait da viafier. Dapi lura è ella be pli responsabla per il traffic da persunas sin rodaglias.

Al traffic aviatic servan radund 100 plazzas aviaticas da dimensiun gronda u pli pitschna.

== Cultura ==
=== Dretgs da las dunnas ===
La Norvegia vala sco piunier areguard ils dretgs da las dunnas. L’organisaziun naziunala per ils dretgs da las dunnas è gia vegnida fundada il 1884, tranter auter cun participaziun da divers primministers ed autras persunalitads prominentas. L’onn 1978 è vegnì endrizzà l’emprim servetsch da mediaziun per dumondas d’egualitad en tut il mund. 

=== Premi Nobel da la pasch ===
Il Premi Nobel da la pasch furma ina da las categorias dal Premi Nobel ch’è vegnì stgaffì da l’inventader ed industrial svedais [[Alfred Nobel]]. Tenor l’intenziun dal legatur duaja il premi da la pasch vegnir surdà a quella persuna ch’haja «contribuì il pli ferm u il meglier a la fraternisaziun dals pievels ed a la dismessa u sminuziun da las armadas sco er a la realisaziun u promoziun da congress da pasch» e ch’haja uschia «prestà l’onn passà il pli grond servetsch a l’umanitad».

La distincziun vegn surdada dapi il 1901 mintg’onn il di da la mort dad Alfred Nobel (10 da december). Cuntrari a tut las autras categorias dal Premi Nobel n’è – tenor la voluntad da Nobel – betg responsabla in’instituziun svedaisa per la surdada dal premi da la pasch, mabain in comité da tschintg persunas che vegn nominà dal parlament norvegiais. Perquai na vegn il Premi Nobel da la pasch er betg surdà a [[Stockholm]], mabain ad [[Oslo]].

=== Litteratura e teater ===
La Norvegia ha enconuschì en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ina prosperitad culturala ch’è stada colliada essenzialmain cun ils auturs [[Henrik Ibsen]], [[Bjørnstjerne Bjørnson]], [[Alexander Kielland]], [[Jonas Lie]], [[Amalie Skram]], [[Arne Garborg]], [[Hans E. Kinck]] e [[Knut Hamsun]]. Fin ussa han retschet trais litterats norvegiais il Premi Nobel da litteratura: [[Bjørnstjerne Bjørnson]] (1903), [[Knut Hamsun]] (1920) e [[Sigrid Undset]] (1928).

Las pli impurtantas tribunas per inscenaziuns dramaticas e da musica furman il Nationaltheatret ad Oslo, il Den Nationale Scene a Bergen, il teater da Nynorsk Det Norske Teatret ad Oslo ed il Den Norske Opera & Ballett.

=== Musica ===
Il pli enconuschent cumponist norvegiais è [[Edvard Grieg]]. Ulteriurs cumponists da muntada èn t.a. [[Johan Svendsen]], [[Christian Sinding]], [[Ole Bull]], [[Fartein Valen]], [[Harald Sæverud]] e [[Geirr Tveitt]].

Enconuschentas furmaziuns da la musica da pop e rock èn [[a-ha]], [[Apoptygma Berzerk]], [[BigBang]], [[Trail of Tears]], [[Storm]], [[Kaizers Orchestra]] e [[Motorpsycho]]. La Norvegia è er enconuschenta per sias numerusas bands da black-metal.

Spezialmain vitala è er la scena da jazz norvegiaisa. Impurtants represchentants da quest gener èn [[Jan Garbarek]], [[Nils Petter Molvær]], [[Arild Andersen]], [[Rebekka Bakken]], [[Silje Nergaard]], [[Bugge Wesseltoft]], [[Eivind Aarset]], [[Terje Rypdal]], [[Ketil Bjørnstad]], [[Sidsel Endresen]], [[Solveig Slettahjell]], [[Kirsti Huke]] e [[Kristin Asbjørnsen]].

=== Art figurativ e fotografia ===
[[Datoteca:Une_des_salles_du_musée_Munch_(Oslo)_(4857491003).jpg|thumb|220px|Museum da Munch ad Oslo]]
Il pli enconuschent pictur artist da la Norvegia è l’expressiunist [[Edvard Munch]] (1863–1944). Ina gronda part da sias ovras pon ins contemplar en il Museum da Munch ad Oslo.

Sin il champ da la fotografia, en spezial da la fotografia da paesagis, ha surtut [[Knud Knudsen]] influenzà il maletg e l’imaginaziun da la cuntrada norvegiaisa dal 19avel tschientaner. Ses vast relasch sa chatta en la Biblioteca universitara da Bergen.

=== Bibliotecas ===
L’organisaziun da las bibliotecas vegn resguardada sco exemplarica a nivel internaziunal. I dat radund 900 bibliotecas communalas, 340 bibliotecas scientificas, 20 bibliotecas regiunalas e la Biblioteca naziunala norvegiaisa. La lescha da bibliotecas ch’exista dapi il 1834 prescriva l’access gratuit a las bibliotecas.

=== Cuschina ===
La cuschina norvegiaisa è segnada dal clima scandinav cun sias curtas stads ed ils lungs envierns sco er da la moda da sa nutrir tradiziunala dals pestgaders e purs. Pesch e products da latg han furmà sur lung temp la basa da questa cuschina, cumplettads da granezza e charn da balena.

La cultivaziun da granezza è però be pussaivla en il sid dal pajais ed er là creschan be avaina e ierdi. Questas sorts n’èn betg adattadas per la producziun da paun cun levon; perquai è tipic per la Norvegia l’uschenumnà ''flatbrød'', in paun plat dir e setgentà, cumparegliabel al paun croccant.

=== Sport ===
La Norvegia è en emprima lingia ina naziun da sport d’enviern ed enconuscha ina lunga tradiziun, surtut en il sport da skis nordic. Blers svilups dal sport da skis derivan da la Norvegia ed en bleras da questas disciplinas tutga la Norvegia tar las naziuns che domineschan las concurrenzas internaziunalas.

Il center dal sport d’enviern furma il [[Holmenkollen]] ad Oslo. Là ha gì lieu il 2011 per la quarta giada il campiunadi mundial da ski nordic; medemamain èn vegnids manads tras là il 1952 ils emprims gieus olimpics d’enviern en tut la Scandinavia. Il 1994 duevan suandar ils gieus olimpics d’enviern a [[Lillehammer]].

La squadra naziunala da hockey na po betg concurrer areguard sia muntada e prestaziun cun ils pajais vischins [[Finlanda]] e [[Svezia]]; percunter è la Norvegia gia dapi onns ina da las naziuns las pli fermas en il curling.

Il pli grond success da la squadra naziunala da ballape dals umens ha furmà la medaglia da bronz als gieus olimpics dal 1936. Trais giadas ha la squadra pudì sa qualifitgar per il campiunadi mundial (1938, 1994 e 1998) ed il 2000 er per il campiunadi europeic.

En il ballamaun fa surtut la squadra naziunala da las dunnas part da l’elita mundiala. Ella ha t.a. gudagnà ina giada il campiunadi mundial sco er trais giadas il campiunadi europeic.

Ulteriurs sports ch’èn populars en la Norvegia furman il navigar a vela e la cursa d’orientaziun. E per finir: il 2013 è il Norvegiais [[Magnus Carlsen]] daventà campiun mundial da schah. Ses numerus success a nivel internaziunal han manà en il pajais ad in veritabel boom da quest sport.
<div class="noprint">
== Annotaziuns ==
</div>
<references/>

== Litteratura ==
* Matthias Hannemann: ''Die Freunde im Norden. Norwegen und Schweden im Kalkül der deutschen Revisionspolitik 1918–1939.'' LIT Verlag, Münster 2011, ISBN 978-3-643-11432-7.
* Julia Fellinger: ''Norwegen. Im Slalom durch den Sittenparcours des hohen Nordens.'' Conbook Verlag, Meerbusch 2011, ISBN 978-3-934918-56-6.
* Willy Brandt: ''Krieg in Norwegen.'' Europa, Turitg 2007, ISBN 978-3-905811-00-1.
* Ebba D. Drolshagen: ''Gebrauchsanweisung für Norwegen.'' Piper, Minca 2007, ISBN 978-3-492-27558-3.
* Fritz Petrick: ''Norwegen: Von den Anfängen bis zur Gegenwart.'' Pustet, Regensburg 2002, ISBN 3-7917-1784-7.
* Klaus Betz: ''Norwegen.'' Vista Point, Cologna 1999 (4. ed.), ISBN 978-3-88973-347-4.
* Heiko Uecker (ed.): ''Deutsch-Norwegische Kontraste. Spiegelungen europäischer Mentalitätsgeschichte.'' Nomos, Baden-Baden 2001, ISBN 3-7890-7371-7.
* Deutsch-Norwegische Gesellschaft Oslo (ed.): ''40 år norsk-tyske forbindelser. 40 Jahre Deutsch-norwegische Beziehungen.'' Oslo 1989, ISBN 82-991908-0-0.
<div class="noprint">
== Colliaziuns ==
{{Commons|Norway|Norvegia}}
* [https://web.archive.org/web/20170320054424/http://www.norwegen.no/ Norvegia – pagina d’internet uffiziala]
* [http://www.diplo.de/Norwegen Infurmaziuns davart il pajais e da viadi]
* [http://www.visitnorway.com/de/ Infurmaziuns davart la promoziun da l’economia ed il svilup regiunal]
* [https://web.archive.org/web/20061125225405/http://ngis2.statkart.no/norgesglasset/default.html Pagina da chartas statala]
* [https://web.archive.org/web/20150815120425/http://www.reuber-norwegen.de/ Vastas infurmaziuns davart il pajais e galaria da maletgs]
{{AECL}}
{{Countries of Europe}}
</div>

[[Categoria:Norvegia| ]]
[[Categoria:Stadis da l'Europa]]
[[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]]