Adelbert von Chamisso

Ord Wikipedia
Adelbert von Chamisso, 1831

Adelbert von Chamisso (* 30 da schaner 1781 sin il chastè Boncourt sper Ante[1], Châlons-en-Champagne, Frantscha; † 21 d’avust 1838 a Berlin; oriundamain Louis Charles Adélaïde de Chamissot de Boncourt) è stà in perscrutader da la natira e scriptur tudestg d’origin franzos. Si’abreviaziun uffiziala sco autur botanic è ‹Cham.›.

Cumbain ch’il franzos era la lingua materna da Chamisso, al èsi reussì da scriver en tudestg ovras d’impurtanza. Las pli enconuschentas èn ‹Peter Schlemihls wundersame Geschichte› (1814, cf. er la versiun rumantscha) e la poesia ‹Das Riesenspielzeug› (1831) che tracta il chastè Nideck situà en l’Alsazia.

Robert Fischer al numna en sia biografia in «burgais da l’Europa tempriv», il qual haja «resentì ils cuntrasts tranter duas naziuns ed ha empruvà d’unir quellas en sia vita». E Fischer cuntinuescha: «Si’orientaziun vers la natira e la consequenza cun la quala el ha la finala fatg da si’inclinaziun sia professiun, las experientschas rimnadas sco participant d’ina expediziun da scuverta russa ed er las ideas liberalas dal poet che derivava d’ina veglia famiglia aristocrata e ch’ha mantegnì fin la fin da sia vita in sensori per il malesser social ed in’avertadad envers tut il nov – tut quai fa cumparair ses curs da vita ch’è ì a fin avant bundant 150 onns en ina glisch surprendentamain actuala.»[2]

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Uffanza e giuventetgna[modifitgar | modifitgar il code]

Adelbert è naschì sco quart da set uffants dal cont Louis Marie de Chamissot sin la residenza originara da la famiglia, il chastè Boncourt en la Champagne. Cumprovada è be la data da batten dals 31 da schaner 1781, sco quai ch’el scriva sez en sia ‹Reise um die Welt›.

Pervi dals svilups revoluziunars a partir dal 1789 han ils geniturs pers ina gronda part da lur facultad. L’onn 1790 han els bandunà lur sedia da famiglia ed èn emigrads il 1792 dal tuttafatg or dal pajais. Sin la fugia da las truppas revoluziunaras èn els arrivads l’emprim en ils Pajais Bass ed en la Germania dal Sid per sa chasar finalmain il 1796 a Berlin. Là han ils dus frars pli vegls chattà plazzas sco scolasts privats. Adelbert von Chamisso sez è daventà scolar al Collège Français de Berlin ch’ils ughenots avevan fundà il 1689. Il 1796 è suandada ina plazza sco pagi tar Luise Friederike da la Prussia a Berlin.

Servetsch militar e cumenzaments sco poet[modifitgar | modifitgar il code]

Chamisso fimond pipa (dissegn da F.C. Weiss)

Dal 1798 al 1807 ha Chamisso prestà servetsch militar en l’armada prussiana. Il 1801 è el daventà litinent; da quel temp sa numnava el Ludwig von Chamisso.

A partir dal 1804 ha el edì ensemen cun ses amis dal circul da scripturs romantic ‹Nordsternbund› il ‹Berliner Musenalmanach› ed è sa numnà da qua davent Adelbert von Chamisso. A quest circul appartegnevan er Julius Eduard Hitzig, Friedrich de la Motte Fouqué, Karl August Varnhagen von Ense, la sora da quel Rosa Maria e Friedrich Wilhelm Neumann. Cun Rosa Maria Varnhagen von Ense ha Chamisso tgirà in’amicizia platonica; els han botanisà communablamain e translatà lirica dals trubadurs or dal franzos vegl.

L’onn 1805 è Chamisso vegnì transferì cun ses regiment a Hameln. Là è el vegnì perditga l’onn proxim da la capitulaziun umilianta da la fortezza envers las truppas da Napoleun Bonaparte ch’era vegnida pussibilitada tras tradiment. Silsuenter è Chamisso viagià sco praschunier sin pled d’onur en Frantscha, enfin ch’el è la finala sortì dal servetsch militar il 1806 u 1807.

L’onn 1807 è Adelbert von Chamisso vegnì recepì sco framassun en la loscha a Châlons-sur-Marne.[3] Probablamain ha el er frequentà a Berlin loschas da framassuns, senza però daventar commember da talas.

Dal 1810 fin il 1813 è el sa trategnì en Frantscha ed en Svizra, silsuenter puspè a Berlin. Qua fascheva el part dals ‹Frars da Serapion›, il ravugl d’amis litterar dad E.T.A. Hoffmann. En Svizra aveva el cumenzà a s’occupar cun las scienzas natiralas, a l’entschatta surtut cun la botanica.

Programmatic per il princip serapionic era la refusa da tutta poetica d’imitaziun e da tuttas furmas da l’uschenumnà realissem. La finamira da la poesia na saja betg da reproducir il mund exteriur, mabain «d’exteriurisar tras represchentaziun poetica il maletg ch’il poet ha tschiffà en ses intern». Tuttina sco Serapion, il qual suandava sco eremit ch’era s’alienà al mund be sias visiuns, dueva er il poet sa laschar inspirar da la solitariadad sco la sfera ideala da ses spiert creativ. Pli fitg che quel resguardia il mund sco factur da disturbi e pli autonoma, geniala e serapionica che daventia si’ovra.

Chamisso sco perscrutader da la natira[modifitgar | modifitgar il code]

Chamisso viagia al Pol dal Nord (caricatura dad E.T.A. Hoffmann sin il viadi d’exploraziun dal 1816)

Ils onns 1815 fin 1818 è Chamisso sa participà sco perscrutader da la natira («scienzià titular») ad ina navigaziun enturn il mund. Quest’expediziun è vegnida manada dal chapitani russ da derivanza tudestg-baltica Otto von Kotzebue, figl dal scriptur August von Kotzebue, e finanziada dal chancelier dal tresor russ cont Nikolai Petrowitsch Rumjanzew. L’expediziun ha perscrutà en il Pacific la Polinesia e Hawai e dueva chattar la passascha dal nordvest legendara. Chamisso ha cartografà grondas parts da la costa da l’Alasca, ha registrà la flora da l’Alasca e descrit la moda da viver dals eskimos ed aleuts. Il domini colonial che la Russia aveva stabilì en questa regiun crititgescha Chamisso decididamain. Fascinantas èn sias descripziuns dals abitants da Hawai e da la Polinesia ch’èn tegnidas en in tun umanistic e liber da pregiudizis.[4] Suenter el dueva la finala er vegnir numnada l’Insla da Chamisso ch’è vegnida scuverta sin quest’expediziun.

Suenter ses return dal viadi al ha l’universitad surdà il docter honoris causa ed el è daventà il segund custos da l’erbari roial. Sinaquai ha el maridà il 1819 Antonie Piaste (1800–1837), la figlia adoptiva da ses ami Hitzig. Da questa lètg derivan ils uffants Ernst (1820–1894), Max (*1822), Adélaide (*1827), Johanna (*1829), Adolph (*1830), Hermann (*1832) ed Adelbert (*1835).

Il medem onn 1819 è el vegnì elegì sco commember da l’academia da scienziads Leopoldina. Suenter che Schlechtendal è ì davent, è Chamisso daventà emprim custos, quai ch’el è restà fin curt avant sia mort. Sin proposta dad Alexander von Humboldt è Chamisso vegnì elegì ils 28 da zercladur 1835 commember ordinari da l’Academia prussiana da las scienzas a Berlin.

Chamisso ha publitgà il 1831 ses emprim tom da lirica cun poesias pli veglias. Nova lirica ha el be pli scrit darar, uschia per exempel il 1833 la poesia ‹Der rechte Barbier›. Il 1837 ha el publitgà ses studis da viadi da pli baud davart la lingua hawaiana. Cun la poesia en furma da figl sgulant ‹Die alte Waschfrau›, tegnida en in tun sociocritic, ha Chamisso rimnà il 1838 daners per ‹Mutter Schulz›, ina dunna da Berlin ch’era vegnida en miseria ed è vegnì da collectar 150 talers.

Chamisso è mort ils 21 d’avust 1838 a Berlin en consequenza da cancer dal pulmun. Sia fossa d’onur da la citad da Berlin sa chatta sin il santeri III da la cuminanza da la baselgia da Gerusalem a Berlin-Kreuzberg en la partiziun 3/1.

Onuraziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Ina da las diversas tavlas commemorativas a Berlin

En rom da l’expediziun da Rurik è l’insla Chamisso Island, ch’è situada en la part settentriunala da la Via da Bering, vegnida numnada suenter Adelbert von Chamisso.

En onur dad el èn era vegnidas numnadas radund 150 spezias da plantas ed intginas spezias d’animals. Geners da plantas ch’èn numnadas suenter el èn: Chamissoa H.B.K. (or da la famiglia da las cuas-vulp), Chamissonia Endl. (or da la famiglia da las chandailettas) e Chamissoniophila Brand (or da la famiglia dals boratschs).

A Berlin-Kreuzberg sa chatta la plazza ch’è vegnida numnada suenter el (Chamissoplatz). A la Friedrichstrasse 235, al lieu nua che steva fin il 1908 sia chasa, è vegnida inaugurada il 2006 ina tavla commemorativa per Chamisso.

Il sulet premi per litteratura da migrants en lingua tudestga porta medemamain ses num. Cun l’‹Adelbert-von-Chamisso-Preis› vegnan undrads dapi il 1985 en Germania auturas ed auturs da lingua materna betg tudestga.

A Kunersdorf (Brandenburg) è vegnida fundada il 2010 la Societad da Chamisso. Là pon ins er visitar en il Musenhof in’exposiziun davart la vita ed ovra da Chamisso. La stad 1813 aveva Chamisso scrit durant in segiurn en il chastè da Kunersdorf ‹Peter Schlemihls wundersame Geschichte› (rumantsch: ‹L’um ch’ha pers sia sumbriva. L’istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl›). Ils possessurs dal chastè, la famiglia von Friedland resp. von Itzenplitz tutgavan tar ils amis da Chamisso.

Ovra[modifitgar | modifitgar il code]

  • Adelberts Fabel, 1806.
  • Fortunati Glückseckel und Wunschhütlein, 1806.
  • Der Rechte Barbier, 1806.
  • Peter Schlemihls wundersame Geschichte, Nürnberg 1814.
  • Bemerkungen und Ansichten einer Entdeckungsreise, 1821.
  • Untersuchung eines Torfmoores bei Greifswald und ein Blick auf die Insel Rügen, 1824.
  • Ueber die Torfmoore bei Colberg, Gnageland und Swinemünde. 1825.
  • Die Sonne bringt es an den Tag (ballada), 1827.
  • Salas y Gomez (ballada), 1829.
  • Frauen-Liebe und Leben, Ciclus da chanzuns, Berlin 1830 (sonorisaziuns: Carl Loewe 1834, Robert Schumann 1840).
  • Lieder. En: Kugler, Franz. Skizzenbuch. Berlin: Reimer, 1830.
  • Das Riesenspielzeug, 1831.
  • Gedichte, Lipsia 1831.
  • Die Weiber von Winsperg, 1831.
  • Ed. Der deutsche Musenalmanach, dapi il 1832 (ens. cun Gustav Schwab).
  • Reise um die Welt in den Jahren 1815–1818 (diari), 1836.
  • Über die Hawaiische Sprache, 1837.
  1. Werner Feudel: Adelbert von Chamisso: Biographie, Leben und Werk. Lipsia 1988, ISBN 3-379-00341-7.
  2. Robert Fischer: Adelbert von Chamisso. Weltbürger, Naturforscher und Dichter. Klopp, Berlin 1990, p. 15, ISBN 3-7817-0575-7.
  3. Roger Dufraisse: Adelbert von Chamisso et Louis de la Foye. Contribution à l’étude des relations intellectuelles franco-allemands à l’époque napoléonienne. En: Europa im Umbruch 1750–1850. Ed. da D. Albrecht, K.O. Aretin, W. Schulze, Minca 1995, p. 161.
  4. Vgl. Adelbert von Chamisso: Ein Titulargelehrter auf Entdeckungsfahrt. Podcast da l’emettur da radio Bayern 2 or da la retscha radioZeitreisen dals 18 da november 2011.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Agnes Derjanecz: Das Motiv des Doppelgängers in der deutschen Romantik und im russischen Realismus: E.T.A. Hoffmann, Chamisso, Dostojewskij. Tectum, Marburg 2003. (= Diplomica 7) ISBN 3-8288-8563-2.
  • Elisabeth Ehrlich: Das französische Element in der Lyrik Chamissos. Ebering, Berlin 1932 (= Germanische Studien 118).
  • Robert Fischer: Adelbert von Chamisso. Weltbürger, Naturforscher und Dichter. Klopp, Berlin 1990, ISBN 3-7817-0575-7.
  • Gesellschaft für interregionalen Kulturaustausch (ed.): Mit den Augen des Fremden. Adelbert von Chamisso – Dichter, Naturwissenschaftler, Weltreisender. Kreuzberg-Museum, Berlin 2004, ISBN 3-9809767-0-X.
  • Kej Hielscher e Renate Hücking: Pflanzenjäger. In fernen Welten auf der Suche nach dem Paradies. Piper, Minca 2002, ISBN 3-492-04424-7.
  • Herbert Hopfgartner: Adelbert Chamisso: Revolutionär oder Biedermann? Der Liederkreis ‹Frauenliebe und -leben› im soziokulturellen Diskurs. Universität Warschau, Studien zur Deutschkunde (tom XXXVII, ed. da Lech Kolago), Warschau 2008.
  • Peter Lahnstein: Adelbert von Chamisso. Der Preusse aus Frankreich. List, Minca 1984, ISBN 3-471-78030-0.
  • Beatrix Langner: Der wilde Europäer. Adelbert von Chamisso. Matthes & Seitz, Berlin 2008, ISBN 978-3-88221-889-3.
  • Gisela Menza: Adelbert von Chamissos ‹Reise um die Welt mit der Romanzoffischen Entdeckungs-Expedition in den Jahren 1815–1818›. Versuch einer Bestimmung des Werkes als Dokument des Überganges von der Spätromantik zur vorrealistischen Biedermeierzeit. Lang, Francfurt a.M. e.a. 1978, ISBN 3-261-02482-8.
  • René-Marc Pille: Adelbert von Chamisso vu de France. 1805–1840. Genèse et réception d’une image. CNRS Ed., Paris 1993, ISBN 2-222-04736-6.
  • Kurt Schleucher: Adelbert von Chamisso. Stapp, Berlin 1988 (= Preussische Köpfe, 23; Literatur), ISBN 3-87776-172-0.
  • Jürgen Schwann: Vom ‹Faust› zum ‹Peter Schlemihl›. Kohärenz und Kontinuität im Werk Adelbert von Chamissos. Narr, Tübingen 1984 (= Mannheimer Beiträge zur Sprach- und Literaturwissenschaft, tom 5), ISBN 3-87808-482-X.
  • Karl Siegen: Adelbert von Chamisso. Biographische Einleitung in A. v. Ch.s sämtliche Werke. 4 Bände in 1 Buch. Gustav Fock, Lipsia 1900.
  • Karl Siegen: Adelbert von Chamisso. Biographische Einleitung in A. v. Ch.s sämtliche Dichtungen. 2 Bände in 1 Buch. Max Hesse, Lipsia ca. 1903, p. 5–22.
  • Harald Weinrich: Chamisso, die Chamisso-Autoren und die Globalisierung. Viele Kulturen – eine Sprache. Robert-Bosch-Stiftung, Stuttgart 2002, ISBN 3-922934-85-4.
  • Robert-Bosch-Stiftung: Chamisso. Viele Kulturen – eine Sprache. October 2013, nr. 9, 35 p.