Banadetg Fontana

Ord Wikipedia
(renvià da Benedikt Fontana)
Tavla commemorativa en il chastè Retia Ampla a Riom.

Banadetg Fontana o Benedetg Fontana (*vers 1450 a Salouf; † 22 da matg 1499) è stà in chastellan e ministerial ed è mort en la battaglia da Chalavaina tenor la legenda sco erox.

Biografia[modifitgar | modifitgar il code]

Derivanza[modifitgar | modifitgar il code]

Banadetg de Fontana deriva d'ina famiglia nobla da Salouf en il Surmeir. Ses bab Enric II. era ministerial episcopal en servetsch da l'uvestgieu da Cuira. Sia mumma era Magdalena de Lumerins (Lumbrein). Banadetg e ses frars Enric III., Dusch e Raduolf vegnivan en documents contemporans adina adressads cun il predicat «de». Da l'uffanza e da la giuventetgna è strusch documentà insatge, uschea è era ses di da naschientscha nunenconuschent. Ins sa dentant ch'el aveva trais frars e tschintg soras.

Vita sco chastellan e ministerial[modifitgar | modifitgar il code]

Fontana è vegnì numnà il 1493 sco chastellan episcopal al cunfin meridiunal da las Trais Lias. A partir da l'onn 1495 ha el surpiglià il post sco ministerial che gia ses bab aveva tegnì. Sia sedia era il chastè da Riom, che sa chatta anc oz en ina posiziun marcanta sin in munt dasper il Crap Ses. Sco ministerial ha Fontana survegnì in bun renum tar la populaziun. Uschè ha el schlià il 1497 ina dispitta territoriala tranter Savognin e Tinizong cun sia spada. El ha stgadanà sia spada en la terra e clamà Cò è'l igl cunfegn! – e nagin ha ughegià da metter en dumonda il cunfin.

Mort[modifitgar | modifitgar il code]

El e vegnì numnà sco chapitani sin la Fürstenburg en il Vnuost fin 1499. Davent da là ha el repetidamain appelà a las autoritads politicas avant l'uerra svabaisa. En la battaglia da Chalavaina era Fontana sper Hercli Capol da Flem il chapitani il pli prominent sin il champ. Banadetg Fontana è vegnì blessà mortalmain ma ha anc drizzà ses ultims pleds a la giuventetgna sin il champ da battaglia: "Hei, fraischgiamangk meiss matts, cun mai ais par ün huom da fear, quai brichia guardad, u chia hoatz Grischuns e Ligias u maa non plü". La battaglia han ils Grischuns gudagnà, ma Fontana è mort. La spada da lur chapitani han ins tratg en il dutg da Balandegns, in dargun sper Saluof, per che nagin maldrovi questa spada.

Istoriografia[modifitgar | modifitgar il code]

Sia mort gloriusa è betg menziunada en las cronicas contemporanas. Pir l'istoricher Schimun Lemn ha mez dal 16avel tsch. illuminà la rolla centrala che Fontana ha giugà en la battaglia. 1771 vegn Fontana menziunà en il cudesch Erdbeschreibung da Johann Conrad Füssli. Ma anc en l'ovra pli impurtanta dal 19avel tsch. da Johann von Müller vegn la battaglia da Chalavaina avant senza menziunar Banadetg Fontana. Tar igl erox naziunal dal Grischun daventa Fontana grazia a l'Istoria Grischuna da Conradin von Moor a la fin dil 19avel tschientaner.

Pled final[modifitgar | modifitgar il code]

Monument da Fontana a Cuira.

Fontana vala en il Grischun sco erox naziunal cumparegliabel cun Guglierm Tell o Arnold Winkelried. Ses pled final sa chatta en variusas ovras, dentant è gist l'autentizitad da quests pleds intscherta.

Schimun Lemn era igl emprim cronist che ha scrit nà ils pleds da Fontana curt avant sia atgna mort enturn igl onn 1550, dentant per latin. Tenor Lemn duai Fontana avair ditg: Socii vos, tendite contra vallum igens telis; hodie est, aut Raetia nunquam amplius extabit, patriam defendite dextra!

En igl onn 1570 ha l'umanist Duri Champell publitgà ina cronia davart Fontana, era questa scritta per latin. Sulet ils pleds finals en la vita da Banadetg scriva Champell per ladin: Hei fraischgiamaing meis matts: cun mai ais par un huom da far; quai brichia guardad: u chia hoaz Grischuns e Ligias, u maa non plü! Che Champell scriva sulet quest citat per rumantsch mussa l'impurtanza da quests pleds. La translaziun per surmiran fiss: Frestgamaintg anavant, mies mats! Ia sung angal en om, betg az starmante; oz Grischuns e las Leias u mai ple!

Pir tras la versiun rumantscha da Champell è il citat daventà in clom patriotic en il Grischun. Claudio Willi menziuna dentant en ses cudesch[1] che l'autenticitad da quests pleds es intscherta. Cronists mussan mintgatant tendenzas da dramatisar scenas impurtantas.

Commemoraziun[modifitgar | modifitgar il code]

En il parc da Fontana a Cuira regorda in monument stgaffì 1903 entras Richard Kissling a Banadetg Fontana.

Il num da Fontana porta betg be il parc mobain dapi il 2010 era in tren dal tip Allegra, ABe 8/12 3507, da la Viafier retica.

Duri Sialm ha numnà ina cantata tenor Banadetg Fontana.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Claudio Willi: Benedikt Fontana im Laufe der Zeiten. en: Historisch-antiquarische Gesellschaft des Kantons Graubünden (Edit.): Festschrift 600 Jahre Gotteshausbund: Zum Gedenken an die Gründung des Gotteshausbundes am 29. Januar 1367. Ediziun Calven, Cuira 1967, pp. 351–375.
  • Claudio Willi: Calvenschlacht und Benedikt Fontana: Überlieferung eines Schlachtberichtes und Entstehung und Popularisierung eines Heldenbildes (= Historia raetica. Tom 1). Ediziun Calven, Cuira 1971.
  • Bündner Urkundenbuch. Tom VI, Nr. 3575 dad ils 29 schaner 1367, menziunà vegn Enric I. de Fontana tranter ils ministerials da la lia da la chadé (Schauenstein, Ehrenfels, Giuvalta e Marmels).

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Calvenschlacht und Benedikt Fontana. 1971, pag. 81.