Imperi persian

Persepolis – ina da las chapitalas da l’Imperi dals Achemenids

Sco Imperi persian vegn designà il grond imperi antic dals Persians che tanscheva temporarmain da la Trachia fin en l’India dal Nordvest ed en l’Egipta. El ha existì, en dimensiuns territorialas fitg vastas u er pli pitschnas, da ca. 550 fin 330 a.C. (Imperi vegl persian dals Achemenids) e da ca. 224 fin 651 s.C. (Imperi nov persian dals Sassanids).

En quest artitgel da survista vegn er resguardà il temp dals Seleuchids (305 fin 129 a.C.) e l’Imperi dals Parts iranais sut ils Arsacids (ca. 240 a.C. fin 224 s.C.) ch’han terminà il domini ester grec-macedon. En blers reguards èn er ils Sassanids sa basads sin ils Parts, quai che furma in ulteriur motiv per tractar en quest artitgel a moda cumplessiva l’entira istorgia da la Persia preislamica.

Per pudair reconstruir quest temp è l’istoriografia dependenta da bleras funtaunas estras, ils auturs da las qualas resguardavan ils Persians sco inimis. La tradiziun persiana sezza è incumpletta e per part, uschia vegn almain supponì, segnada da l’emprova da metter tscherts fatgs en ina buna glisch – in problem ch’è er enconuschent da vart da las funtaunas babilonicas, armenas, sirianas, grec-romanas, arabas ed autras.

Achemenids (550–330 a.C.)

Fundaziun da l’Imperi

Fossa da Kyros II a Pasargadai (Iran)

Il fundatur dal grond Imperi persian dals Achemenids è stà Kyros II; sco il regent ch’al ha propi furmà vala però Dareios I. Kyros II, che na designava sasez betg sco Achemenid, mabain sco Teispid, è daventà curt suenter l’onn 560 a.C. retg d’Anschan, ina regiun en la Persis, en la quala ils Meds disponivan però dapi radund 100 onns da l’egemonia. A Kyros II èsi reussì da chatschar enavos quest domini ester. Ils proxims onns ha el conquistà il Reginavel dals Meds, stgaffind uschia il fundament dal grond Imperi persian, er sch’ils Meds sezs han giugà vinavant in’impurtanta rolla entaifer il nov reginavel. En las funtaunas grecas vegnan ils dus pievels iranais resguardads sco unitad; perquai vegnan er ils Persians numnads Meds.

Cun la victoria dals Lids sut Cresus l’onn 541 a.C. è l’Asia Minura vegnida per gronda part sut domini persian, inclus las citads-stadi grecas da questa regiun. L’onn 539 a.C. è ultra da quai crudada la Babilonia vaira svelt a Kyros II; la relaziun dal regent Nabonid tar ils sacerdots indigens ch’avevan grond’influenza era numnadamain disturbada da quel temp, uschia ch’el n’ha betg chattà grond sustegn en ses cumbat cunter Kyros II. Tras la conquista da Babilon è er Juda crudà sut la controlla persiana. En la Bibla èn ils Persians, sco liberaturs or da l’exil babilonic, quasi il sulet pievel betg gidieu che vegn descrit a moda fitg positiva.

Dareios I ed il cumenzament da las Guerras persianas

Suenter la mort da ses successur e figl Kambyses II (522 a.C.), ch’aveva incorporà l’Egipta al Reginavel ed il qual vegn descrit en bleras funtaunas sco ordvart crudaivel, èsi vegnì ad ina crisa da successiun. Tenor l’inscripziun da Behistun è cumparì in Mag cun num Gaumata ed ha pretendì dad esser Bardiya, il figl da Kyros, dal qual ins pensava ch’el saja mort. Dareios I haja alura victorisà l’engianader e saja arrivà uschia al tron. Tenor la perscrutaziun moderna èsi pussaivel ch’i sa tracta tar il rapport da Dareios d’ina emprova da giustifitgar posteriuramain il fatg ch’el haja usurpà il tron e che Gaumata saja stà il dretg Bardiya – questa teoria cursava gia en l’antica, nua ch’ella vegn per exempel menziunada da Herodot; cumprovar dal tuttafatg na sa lascha ella però betg.

Dareios I vala tradiziunalmain sco parent lontan da Kyros II. En la perscrutaziun actuala èn percunter blers da l’avis ch’i sa tractia qua d’ina construcziun da Dareios; quel duai schizunt avair laschà falsifitgar inscripziuns per far da Kyros in Achemenid ed uschia in ses parent. Sut Dareios è vegnida cumplettada la structura da l’Imperi cun organisar l’administraziun da quel en satrapias, rinforzar l’economia ed agiuntar a l’Imperi parts da l’India e la Trachia. Plinavant ha el erigì las duas pli impurtantas residenzas dal temp dals Achemenids, Susa e Persepolis.

Ma bainprest ha gì lieu in eveniment che dueva avair grevas consequenzas per l’istorgia persiana. Enturn l’onn 500 a.C. èsi vegnì tar ina sullevaziun dals Grecs en l’Asia Minura. Quella ha durà fin l’on 494 a.C. ed è vegnida enconuschenta en l’istoriografia sco Sullevaziun ionica. Sco motivs per la revolta vegnan supponids, sper ils eveniments inditgads da Herodot, er problems economics. Ils Persians han reagì sin quai cun acziuns da vendetga en la Mar Egeica, tranter auter cunter Athen ed Eretria ch’avevan sustegnì ils revoltants. Cun excepziun da la sconfitta en la Battaglia sper Maraton ha la Persia gì success; las invasiuns cuntinuantas en il territori grec han la finala manà a las Guerras persianas. Davart l’andament da quellas infurmescha Herodot, cumbain ch’intginas da sias observaziuns èn d’examinar cun egl critic. Il conflict militar è daventà in element dominant en la relaziun tranter las poleis grecas e l’Imperi persian.

La campagna militara bundant pli gronda che Xerxes ha interprendì è – sco gia sper Maraton – vegnida abattida dals Grecs (Battaglia da Salamis 480 a.C. e Battaglia da Plataea 479 a.C.). La Lia hellenica ch’era vegnida fundada l’onn 481 a.C. ha uss schizunt lantschà ina cunterattatga ed ha liberà ils Grecs da l’Asia Minura. Per il mument ha la Persia acceptà questa sperdita, tant pli ch’il Reginavel era occupà cun problems a l’intern. In exempel furma il moviment separatistic da l’Egipta, cun il qual smanatschava d’ir a perder in’impurtanta part dal provediment da granezza; ultra da quai creschiva la pussanza dals satraps, dals quals intgins èn adina puspè s’opponids a la pussanza centrala.

Da la Guerra peloponnaisa a la Pasch d’Antalcidas

Svilup teritorial da l’Imperi persian

Probablamain l’onn 449 a.C. èsi vegnì tar l’uschenumnada Pasch da Kallias (la quala è però contestada en la perscrutaziun). Tenor quella ha l’Imperi persian acceptà l’independenza dals commembers da la Lia da Delos situads en l’Asia Minura ed ha renconuschì la Mar Egeica sco territori da pussanza da quel; la Lia da la mar da sia vart è s’obligada d’interprender naginas acziuns guerrilas cunter la Persia.

Ma il retg da la Persia n’è tuttavia betg stà pront da sa retrair dal tuttafatg. En la Guerra peloponnaisa (431–404 a.C.) ha Dareios II sustegnì Sparta ch’ha declerà da sia vart da surlaschar l’Asia Minura als Persians. Areguard quest ultim punct èsi però vegnì suenter la victoria da Sparta tar dispitas ed acziuns da guerra. A Sparta n’èsi betg reussì da batter ils Persians a moda decisiva. Bain vegniva la Persia perturbada da quel temp dal cumbat per il tron tranter Artaxerxes II e ses frar Kyros (che Xenophon ha descrit en si’enconuschenta ‹Anabasis›). Ma tuttina cumpara l’Imperi persian l’onn 387/86 a.C. sco pussanza da garanzia en connex cun la Pasch d’Antalcidas. En rom da quella èsi reussì al retg persian Artaxerxes II d’obtegnair definitivamain l’Asia Minura, la Cipra e Klazomenai.

Insumma ha la Persia profità il pli fitg da la Guerra peloponnaisa. Quella ha numnadamain destruì l’equiliber da pussanza en la Grezia sezza, nua ch’han gì lieu uss tranter Athen, Sparta e Teba cumbats per l’egemonia.

Relaziuns a l’intern da l’Imperi dals Achemenids

Che la Persia n’è betg procedida en rom da las Guerras persianas cun tutta forza cunter ils Grecs è er d’attribuir als disturbis permanents a l’intern dal Reginavel. Adina puspè hai dà cumbats per il tron, revoltas da pievels suttamess (surtut en l’Egipta) e sullevaziuns da singuls satraps, e quai tant pli ch’intgins dals regents da la Persia eran per part surdumandads cun la dominaziun d’in imperi da tala dimensiun. Ultra da quai è l’Imperi persian – sco quasi tut ils reginavels e stadis istorics situads sin il territori da l’Iran dad oz – adina puspè vegnì smanatschà dals pievels da la steppa sesents da l’autra vart dal cunfin nordoriental. Da l’autra vart disponiva l’Imperi persian dals Achemenids d’ina immensa capacitad finanziala. Quai è surtut sa manifestà durant la Guerra peloponnaisa, cura ch’il sustegn finanzial da vart da la Persia ha decidì la guerra a favur da Sparta e la Persia ha danovamain pudì sa profilar sco pussanza gronda.

Las relaziuns tranter l’Imperi persian ed ils Grecs n’èn però betg be stads da natira guerrila. Daspera hai numnadamain er gì lieu in stgomi cultural multifar. Sper la garda roiala furmavan ils mercenaris grecs ina da las parts las pli fermas da l’armada persiana ch’era bain immens gronda, ma per part relativamain inefficazia e ch’ha pers plaunsieu sia forza a partir dal quart tschientaner a.C. Ultra da quai èn er stads activs scienziads grecs en la Persia, sco per exempel il medi Ktesias da Knidos. Ktesias ed auters Grecs han schizunt scrit ovras istoricas che tractan explicitamain l’Imperi persian (‹Persika›). L’influenza persiana sin la cultura greca è stada pli pitschna, ma tuttina preschenta (p.ex. en furma da l’idea d’in dualissem divin). Insumma è la Grezia stada averta per impuls nà da l’orient, quai che sa manifestescha tranter auter en la litteratura greca dapi Homer.

Faravahar – in dals simbols centrals dal zoroastrissem

Areguard las relaziuns religiusas entaifer l’Imperi persian ston bleras dumondas restar avertas. Dal temp dals Achemenids n’è la religiun ch’è vegnida fundada da Zarathustra en mintga cas betg vegnida declerada sco religiun statala. Er il retg dals retgs na vegniva tuttavia betg onurà a moda divina sco che quai era il cas tar auters pievels. Tuttina steva el en ina relaziun speziala tar la divinitad centrala Ahura Mazda e vegniva venerà en ina moda e maniera ch’ils Grecs interpretavan sco despotissem oriental e che cuntrastava cun lur ideals da libertad.

Il ‹retg dals retgs› (= titel ch’è daventà caracteristic per ils regents da l’Imperi persian dal temp dals Achemenids) preschentava adina avertamain sia ritgezza, per exempel en furma da vasts palazs sco a Persepolis. Er auturs grecs ch’enconuschevan las relaziuns a fund (sco Ktesias, Herakleides da Kyme u Dinon da Kolophon) accentueschan repetidamain la pumpa da la curt roiala persiana. Ils retgs na residiavan betg be a Persepolis, mabain er a Susa, Ekbatana e Babilon. Els regivan cun agid d’ina birocrazia organisada a moda rigida ed apparentamain vaira effizienta; l’ulteriura divisiun administrativ sut il nivel da las satrapias n’è però strusch enconuschenta. L’arameic valeva sco lingua franca, daspera eran en diever il persian vegl, il babilonic vegl e l’elamitic sco linguas uffizialas. En dumondas religiusas èn ils Achemenids sa mussads tolerants, quai ch’ha er furmà in med per segirar la pussanza en ils territoris occupads.

Alexander il Grond e la fin dal Reginavel dals Achemenids

Artaxerxes III è stà l’ultim impurtant regent dals Achemenids. Ad el è reussida la submissiun da l’Egipta ch’era sa schliada avant intgins decennis da l’Imperi. Ma suenter sia mort l’onn 336 a.C. ha cumenzà il declin da la veglia Persia. L’onn 334 a.C. ha il retg da la Macedonia Alexander il Grond conquistà l’Imperi persian. Quel furmava anc adina in reginavel intact. La tactica da cumbat dad Alexander e l’armada macedona ch’era furmada bundant meglier èn stads ils motivs centrals per la conquista andetga. Il davos Achemenid, Dareios III, è vegnì battì pliras giadas e la finala assassinà da ses subdits l’onn 330 a.C. Alexander è sinaquai penetrà fin en l’India, avant ch’el è stà sfurzà da returnar. Malgrà il declin da l’Imperi dals Achemenids, è l’idea da la pussanza mundiala sa mantegnida, l’emprim tar Alexander e silsuenter tar ses successurs en la Persia, ils Seleuchids.

Seleuchids (305–129 a.C.)

A la mort dad Alexander èn suandadas las uschenumnadas Guerras dals Diadocs. En rom da quellas è sa mess tras en l’ost Seleukos I, in anteriur cumpogn dad Alexander. L’Iran però sa chattava dal temp dal hellenissem be parzialmain u insumma betg sut la controlla dals Seleuchids. Quai è per l’ina stà d’attribuir a la grondezza da quest territori, per l’autra al fatg che la controlla da questa regiun era vegnida surlaschada ad in dumber da Grecs resp. Macedons relativamain pitschen. Ils emprims Seleuchids han bain dà la preferenza a Macedons e Grecs, ma han a medem temp empruvà da stgaffir in modus vivendi cun ils indigens. A l’entschatta ha quest’emprova da chattar l’equiliber tuttavia purtà fritgs. Daspera han ils Seleuchids er realisà ina politica d’urbarisaziun intenziunada, surtut en la Siria ed en la Mesopotamia (p.ex. Apameia, Antiochia u Seleukia).

Emprims sintoms d’in declin smanatschant èn sa fatgs valair cun la sperdita da la Bactria (vers 250 a.C.). Uschia han ils Seleuchids restrenschì lur domini sin la part occidentala da l’Iran odiern sco er sin la Mesopotamia, la Siria e l’Asia Minura. En l’ost han ils Parts occupà quest vacum da pussanza cun prender en possess vers 240 a.C. il nordost da l’Iran. Antiochos III ha bain anc empruvà tras sia famusa ‹Anabasis› (‹marsch vers ensi›, v.d. vers las satrapias superiuras, ch’ha ca. durà da 212 fin il 205/04 a.C.) da suttametter questas regiuns; la finala ha el però stuì sa cuntentar cun la supremazia formala sur questas regiuns.

Durant ils proxims decennis (188–140 a.C.) han ils Seleuchids pers praticamain tut ils territoris en l’ost. Quai è stà d’attribuir per l’ina a sintoms da dissoluziun a l’intern dal stadi, per l’autra al fatg che l’Imperi roman e ses alliads liavan las forzas militaras adina pli ferm en il vest. Antiochos VII ha anc empruvà in’ulteriura giada da chatschar enavos ils Parts; ma suenter emprims success è el crudà l’onn 129 a.C. en il cumbat cunter quels. Cun la sperdita da la Mesopotamia ch’è suandada è ida a perder er l’ultima residenza dals Seleuchids en l’ost, la citad Seleukeia situada al Tigris. Uschia è il domini dals Seleuchids stà limità a las possessiuns en il vest cun la Siria odierna sco center.

Arsacids (ca. 240 a.C.–224 s.C.)

Munaida da Mitridates I cun inscripziun greca – perditga da l’affinitad dals Parts per la cultura hellenistica

Il domini dals Parts sut ils Arsacids era bain betg da derivanza persiana, ma tuttavia iranaisa. (Ils Parts derivan dal sidost da la Mar Caspica ed eran probablamain parentads cun ils Scits, chavaliers nomads ch’èn s’orientads vers nord en la regiun da l’Ucraina e da la Russia dal Sid odierna). En il decurs dal process da dissoluziun ch’ha tschiffà l’Imperi dals Seleuchids han ils Arsacids conquistà plaun a plaun la regiun che correspunda pli u main a l’Iran e l’Irac dad oz. Sut Mitridates I (171–139/38 a.C.) han els occupà la Mesopotamia – chatschond enavos ils Seleuchids il pli al vest da lur anteriur reginavel d’immensa dimensiun – ed en l’ost parts dal reginavel grec-bactric. Cumbain che l’Imperi dals Parts è stà exponì vinavant ad attatgas dals pievels da steppa da l’Asia Centrala (en l’ost) resp. als Romans (en il vest), han ils Parts pudì sa tegnair. La finala dueva lur Reginavel avair la funcziun d’in liom tranter l’Imperi roman en il vest e l’Asia Centrala resp. la China en l’ost.

Surtut cun Roma n’èn ils cumbats betg pli tschessads dapi ils onns 50 da l’emprim tschientaner a.C. L’Armenia era ed è restada in punct dispitaivel e sut Pompeius èn ils Romans daventads suenter l’erecziun da la provinza Siria (64/63 a.C.) vischins directs dals Parts. Quests cumbats èn ids baud a favur d’ina partida, baud a favur da l’autra. Ils Parts han per exempel decidì en lur favur la Battaglia sper Carrhae cunter ils Romans l’onn 53 a.C. Ils Romans èn bain penetrads repetidamain en il reginavel dals Parts ed han schizunt assedià lur chapitala Seleukeia-Ktesiphon; ma da prender en possess a lunga vista quest territori n’als dueva mai reussir. Quai è d’attribuir en emprima lingia a l’armada dals Parts che consistiva surtut d’artgers a chaval e da chavaliers cuirassads.

A l’intern èn ils Parts sa mussads fitg averts envers la cultura greca; en general paran els dad esser stads relativamain tolerants envers autras culturas. Numerus elements dal domini hellenistic han er segnà la vita curtaisa dals Parts; suenter la midada dal temp è l’influenza iranaisa alura puspè creschida. La noblezza disponiva da libertads relativamain grondas envers il retg. La structura statala era vaira lucca, senza che quai avess però periclità l’integritad dal stadi sco tala.

Tuttina èn ils motivs per la fin da l’èra dals Arsacids da chattar a l’intern dal Reginavel. L’onn 224 – suenter cumbats da pussanza che sa manifestavan adina puspè – è Artabanos IV vegnì mazzà en la Battaglia da Hurmuzgan da ses rival Ardaschir I. Pauc suenter è il domini dals Arsacids dà ensemen ed ina nova dinastia ha surpiglià la pussanza: ils Sassanids ch’han renovà il Reginavel e che duevan daventar per ils Romans in adversari pli privlus che quai ch’ils Parts n’eran mai stads.

Sassanids (224–651)

La Persia survegn nova forza

Ils Sassanids (u etimologicamain pli correct: Sasanids) han conquistà entaifer curt temp il territori dals Parts – be l’Armenia han ils Arsacids pudì tegnair fin l’onn 428 cun agid dals Romans – ed èn per part anc penetrads sur quel ora. Ils conflicts tranter quest imperi nov Persian e Roma resp. la Roma da l’Ost duevan segnar decididamain l’entira istorgia da l’antica tardiva.

Sut ils Sassanids è l’element grec vegnì tschessentà quasi dal tuttafatg; enstagl èn vegnidas accentuadas las valurs tradiziunalas iranaisas. Facticamain sa tracti però da valurs ch’èn be apparentamain tradiziunalas, pertge che pir uss è l’‹idea da l’Iran› (G. Gnoli) naschida per propi, entant che l’èra dals Arsacids è uss vegnida qualifitgada sco domini ester. A pliras famiglias noblas dals Parts èsi tuttina reussì da s’arranschar cun ils Sassanids e da mantegnair lur influenza. La nova dinastia ha tschertgà suenter legitimaziun religiusa, uschia ch’il zoroastrissem ha cuntanschì in’influenza sco anc mai. D’ina religiun statala per propi na po tuttina betg vegnir discurrì; fin la fin èn per ordinari er vegnids tolerads auters cults (sco per exempel il cristianissem). Surtut la pretaisa ch’ils retgs sassanids han formulà repetidamain d’esser tant il retg da l’Iran (vul dir da tut las regiuns nua ch’abitavan Iranais) sco er dals territoris betg iranais suttastritga ils plans ambizius da quel temp.

Ils Sassanids sa resguardavan eventualmain sco successurs dals Achemenids (dals quals els na vegnan però betg ad avair savì bler ed ils quals els menziuneschan be a moda pauc precisa sco «babuns») ed èn sa referids a la politica d’expansiun da quels. Lur finamira era eventualmain da restituir ils cunfins da l’anteriur Imperi persian – pli probabel vulev’ins forsa er be stgatschar ils Romans da l’Armenia e Mesopotamia. Gia dal temp da Schapur I han ils Romans subì in’emprima terrada; la finala ha Roma però pudì sa tegnair e schizunt annectar sut Diocletian territoris en la Mesopotamia.

La relaziun tranter la Persia e Roma – tranter confruntaziun e coexistenza

L’imperatur roman Philippus Arabs sa bitta en schanuglias davant Schapur I

Il conflict tranter questas duas pussanzas grondas da l’antica è daventà adina pli critic; en il decurs dal temp èsi però er vegnì tar ina vieuta remartgabla: ils Romans han facticamain acceptà ils Sassanids sco partenari egual. Per els n’eran ils Persians betg barbars sco per exempel ils Germans, mabain ina pussanza civilisada, quasi tuttina ferma e ch’als steva pli u main a pèr – entant ch’ils Parts n’eran mai vegnids tractads dals Romans en quest senn. Ma er ils Sassanids resguardavan ils Romans a moda sumeglianta sco che mussan brevs da quel temp (titulaziun da «frar» e.a.). Fin il 6avel tschientaner era sa furmà in protocol diplomatic autamain sviluppà ch’era da resguardar en ils contacts tranter la Persia e l’Imperi roman (oriental). Uschia eri per exempel usità da communitgar in a l’auter la midada dal suveran en l’agen imperi.

Tuttina n’èn las acziuns militaras betg idas a fin dal tuttafatg en il quart tschientaner. L’impurtant regent Schapur II ha manà ina guerra pli lunga cunter Roma, la quala è enconuschenta tras in rapporta da l’istoriograf Ammianus Marcellinus. Cura che l’imperatur roman Julian è mort l’onn 363 durant ina champagna cunter ils Persians, ha Schapur II sfurzà il successur da quel Jovian da far ina pasch dischavantagiusa: ils territoris da la Mesopotamia enturn Nisibis, ils quals ils Romans avevan conquistà l’onn 298 sut Diocletian, èn puspè crudads als Persians. A l’intern ha Schapur II er mess ad ir ina persecuziun dals cristians ch’era motivada politicamain.

Probablamain l’onn 387 han Schapur III e l’imperatur roman Theodosius I fatg ina cunvegna: l’Armenia, per la quala ils dus reginavels eran sa dispitads sur lung temp, è vegnida partida; als Sassanids èn vegnids attribuids radund quatter tschintgavels dal pajais. A partir da quest mument èn ils cumbats tschessads marcantamain sur decennis. Abstrahà da duas curtas guerras sut Theodosius II ha regì tranter il 387 ed il 502 pasch tranter las duas pussanzas grondas. Ils Romans eran occupads cun la migraziun dals pievels, ils Sassanids battevan en il nordost cunter ils Heftalits e gia avant cunter ils Huns iranais. Il retg Peroz I (465–484) ha subì da quel temp pliras sconfittas, da las qualas el n’ha betg survivì l’ultima.

Moviment dals Mazdakists e temp da Chosrau I Anuschirvan – il punct culminant da l’istorgia dals Sassanids

A l’intern èn sinaquai medemamain proruttas crisas e grevs conflicts. La noblezza pussanta empruvava apparentamain da schlargiar ses dretgs a donn e cust dal retg. A Kavadh I, ch’era vegnì privà per in tschert temp da la pussanza, èsi però reussì da far decididamain frunt a questas tentativas. Per quest intent para el d’avair promovì ils Mazdakists, tar ils quals i sa tracta probablamain d’in moviment religius-socialrevoluziunar da las classas socialas bassas. Ma quels duevan sa mussar sco in problem betg main grond. Pir a Chosrau I, il grond adversari da l’imperatur roman oriental Justinian, èsi reussì d’abatter il moviment e da restrenscher la pussanza da l’aristocrazia.

Sut Chosrau I (numnà Anuschirvan, ‹cun l’olma immortala›), che duai avair realisà vastas refurmas, ha l’Imperi dals Sassanids cuntanschì sia culminaziun. En ina guerra pli lunga ha el pudì sa far valair envers l’Imperi roman oriental; profità ha el dal fatg che l’Imperi roman era lià da quel temp tras la politica da restauraziun da Justinian en il vest. Davart quest temp è avant maun ina descripziun detagliada da l’istoriograf Prokopios da Caesarea; silsuenter han Agathias, Menander Protektor e la finala Theophylaktos Simokates descrit il temp fin ca. il 602.

L’onn 532 han las duas pussanzas grondas serrà ina ‹pasch perpetna› ch’ha però tegnì be paucs onns. Gia l’onn 540 è Chosrau penetrà en la Siria, nizzegiond l’engaschament da Justinian en la part occidentala da la Mar Mediterrana. Ils proxims onns èn stads segnads da cumbats cun resultats variants; il 562 è danovamain vegnì segnà in contract da pasch. A Chosrau èsi er reussì da segirar il cunfin vers ils pievels da la steppa (il Reginavel dals Heftalits è vegnì destruì l’onn 560 cun agid dals Tircs). Culturalmain ha quest temp furmà il punct culminant da la Persia sut ils Sassanids ed en tscherts reguards da la Persia veglia insumma. L’onn 572 è danovamain prorutta ina guerra, cura ch’ils Romans e Tircs han attatgà communablamain la Persia. A Chosrau èsi bain reussì da surmuntar la crisa militara; ma terminada è la guerra pir vegnida l’onn 591, pia suenter sia mort. Da Chosrau èn ins sa regurdads en l’Orient sur in fitg lung temp; el vegniva resguardà sco il retg ideal e gist – per part en grond cuntrast cun las descripziuns ch’èn cuntegnidas en las funtaunas dal vest.

Ultima culminaziun e fin da l’Imperi – da Chosrau II fin l’expansiun islamica

Spadas e chapellinas dals Sassanids (6avel e 7avel tschientaner)

Als successurs da Chosrau n’èsi betg reussì da mantegnair il stadi che quel aveva cuntanschì. Ses figl Hormizd IV è vegnì cupitgà l’onn 590 ed assassinà, il figl da quel, Chosrau II, è vegnì stgatschà paucas emnas pli tard, ma puspè instituì cun agid dals Romans. Suenter la mort da l’imperatur roman oriental Maurikios, il qual è vegnì assassinà en rom da disturbis a l’intern dal pajais, ha Chosrau II mess ad ir l’ultima e pli gronda guerra roman-persiana. Fin il 619 eran la Siria e l’Egipta crudadas ed ils Sassanids han cumenzà ad integrar quests territoris administrativamain en lur Imperi. Il vegl Imperi dals Achemanids pareva d’esser lavà da mort en vita. Schirin, la dunna cristiana da Chosrau, ha favurisà ils cristians; suenter la conquista da Jerusalem duai ella avair retschet la reliquia da la crusch. Ad ella n’èsi però betg reussì da far passar ses figl Merdanschah sco successur. Vers la fin dal temp da regenza da Chosrau ha l’imperatur Herakleios cuntanschì quai cha pareva nunpussaivel: malgrà la situaziun tendida a l’intern da l’Imperi ha el fatg ina champagna militara cunter ils Sassanids, e quai cun success. En la Battaglia sper Ninive ha el battì quels il december 627; a medem temp ha l’imperatur incità ils Tircs d’invader da lur vart l’Iran da l’Ost, uschia ch’ils Sassanids eran cumpigliads en ina guerra a duas fronts. L’aristocrazia veseva il grond privel en ils Tircs, entant che Chosrau vuleva cuntinuar cun la guerra cunter l’Imperi roman oriental. La finala è el vegnì assassinà e la Roma orientala ha survegnì enavos ils territoris ch’eran vegnids occupads (629/30). Ma da las lungas guerras e pervi dals conflicts ch’èn suandads a l’intern na sa laschava l’Imperi dals Sassanids strusch pli reger. Pir Yazdegerd III seseva la fin da l’onn 632 puspè ferm sin il tron; ma el na dueva avair nagina chaschun pli da rinforzar l’Imperi.

Ils Arabs muslims han uschia gì relativamain simpel d’avanzar cunter las duas pussanzas grondas flaivlentadas. L’onn 634 èsi bain anc reussì als Persians da rebatter ils muslims; ma silsuenter han quels conquistà en relativamain curt temp betg be las provinzas romanas da l’ost, mabain – suenter la sconfitta persiana en la Battaglia da Kadesia en l’Irac dal Sid (ca. 637) – era la Mesopotamia. En la Battaglia da Nehawend l’onn 642 è vegnida battida l’ultima armada dals Sassanids. Yazdegerd III è vegnì assassinà il 651 sper Merw en il nordost da l’Iran. Emprovas da ses figl Peroz da reconquistar il tron cun agid chinais èn stadas senza success. Uschia era l’ultim imperi vegloriental-preislamic ì a fin – e cun el in impurtant chapitel da l’istorgia da l’antica, cumbain che las tradiziuns sassanidas duevan per part influenzar il califat dals Abbasids da pli tard a Bagdad. La populaziun da l’Iran è silsuenter vegnida islamisada successivamain. Sco minoritad impurtanta han ils aderents dal cult dad Ahura Mazda bain pudì sa mantegnair relativamain ditg; ma la finala dueva l’islam sa metter tras cumplettamain. Lur lingua e cultura duevan ils Persians percunter mantegnair fin oz.

Litteratura

Survistas generalas davart la Persia antica

• The Cambridge History of Iran. Div. ed. Cambridge Univ. Press, Cambridge 1968ss.
• Maria Brosius: The Persians. An Introduction (= Peoples of the Ancient World). Routledge, Londra e New York 2006, ISBN 978-0-415-32089-4.
• Touraj Daryaee (ed.): The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press, Oxford 2012.
• Richard Nelson Frye: The History of Ancient Iran. C.H. Beck, Minca 1984 (Handbuch der Altertumswissenschaft, 3. partiziun, tom 7), ISBN 3-406-09397-3.
• Richard Nelson Frye: Persien. Bis zum Einbruch des Islam. Kindler, Minca/Turitg 1962.
• Josef Wiesehöfer: Das frühe Persien. Geschichte eines antiken Weltreichs. 2. ed. C.H. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-43307-3.
• Josef Wiesehöfer: Das antike Persien. Von 550 v. Chr. bis 650 n. Chr. 3. ed. Albatros, Düsseldorf 2005, ISBN 3-491-96151-3.
• Ehsan Yarshater (ed.): Encyclopædia Iranica. Routledge & Paul, Londra 1985ss.

Imperi dals Achemenids

• Historisches Museum der Pfalz Speyer (ed.): Das persische Weltreich. Pracht und Prunk der Grosskönige. Theiss, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-8062-2041-4.
• Pierre Briant: Histoire de l’empire perse. De Cyrus à Alexandre. Fayard, Paris 1996, ISBN 2-213-59667-0.
• John M. Cook: The Persian Empire. J.M. Dent & Sons, Londra e.a. 1983.
• Matt Waters: Ancient Persia. A Concise History of the Achaemenid Empire, 550–330 BCE. Cambridge University Press, Cambridge 2014, ISBN 978-0-521-25369-7.
• Josef Wiesehöfer: ‹Rulers by the Grace of God›, ‹Liar Kingsv, and ‹Oriental Despots›: (Anti-)Monarchic Discourse in Achaemenid Iran. En: Henning Börm (ed.): Antimonarchic Discourse in Antiquity. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2015, p. 45ss.

Imperi dals Parts

• Stefan R. Hauser: The Arsacid (Parthian) Empire. En: Daniel T. Potts (ed.): A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Oxford 2012, p. 1001–1020.
• Charlotte Lerouge: L’image des Parthes dans le monde gréco-romain. Du début du Ier siècle av. J.-C. jusqu’à la fin du Haut-Empire romain. Stuttgart 2007.
• André Verstandig: Histoire de l’Empire parthe. Bruxelles 2001.
• Karl-Heinz Ziegler: Die Beziehungen zwischen Rom und dem Partherreich. Steiner, Wiesbaden 1964.

Imperi dals Sassanids

• Henning Börm: Prokop und die Perser. Untersuchungen zu den römisch-sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike. Franz Steiner, Stuttgart 2007.
• Matthew P. Canepa: The Two Eyes of the Earth. Art and Ritual of Kingship between Rome and Sasanian Iran. University of California Press, Berkeley 2009.
• Touraj Daryaee: Sasanian Persia. The Rise and Fall of an Empire. I.B. Tauris, London 2009.
• James Howard-Johnston: East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity: Historiographical and Historical Studies (Collected Studies). Aldershot 2006, ISBN 0-86078-992-6.
• Klaus Schippmann: Grundzüge der Geschichte des sasanidischen Reiches. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990.
• Engelbert Winter, Beate Dignas: Rom und das Perserreich. Zwei Weltmächte zwischen Konfrontation und Koexistenz. Akademie Verlag, Berlin 2001.

Colliaziuns

 Commons: Persia antica – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Encyclopædia Iranica – cun numerus artitgels davart l’Iran en l’antica
• Achemenet – pagina cun infurmaziuns scientificas davart la Persia dal temp dals Achemenids
• Persia tar livius.org