Victor Stupan

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en vallader.

Victor Stupan (* 31 da schner 1907 a Sent, † 24 da favrer 2002 a Cuoira) es stat scriptur e poet rumantsch.

Biografia[modifitgar | modifitgar il code]

Victor Stupan es nat als 31 da schner da l'on 1907. A Sent è'l creschü sü sco ottavel uffant d'üna famiglia paurila. Davo ch'el vaiva frequentà a Sent la scoula primara e secundara è'l i ad Aschera. Là ha'l visità la scoula evangelica ed es dvantà magister primar. Davo avair fat il diplom es el stat magister in üna scoula privata a Malögia. Davo ün temp s'ha'l decis da far il licenziat da magister secundar. El ha stübgià a Turitg, Paris e Grenoble. Sco magister secundar instruischaiva'l a las scoulas da Puntraschigna e Landquart. Ils ultims ons da sia vita professiunala ha Victor Stupan instrui al progimnasi a la scoula chantunala da Cuoira. Fin sia mort es Victor Stupan stat fidel a la chapitala dal Grischun. Cur cha sia duonna, cun la quala el ha gnü duos uffants, es morta ha'l decis da passantar seis ultims ons illa chasa da vegls Kantengut, ingio ch'el es mort in l'età da 94 ons.

Visiun dal muond[modifitgar | modifitgar il code]

Victor Stupan es adüna stat ün hom fich curtais. El salüdaiva adüna amiaivelmaing la glieud e pigliaiva adüna serius ils uffants. El ha passantà la vita cun umur ed ha adüna gnü l'abilità da savair rier da sai svess. Tras sia gronda attenziun ha Victor Stupan giodà bler respet da seis conumans. Dürant sias lecziuns da scoula dominaiva disciplina ed uorden. In quist connex nu d'eira el pront da far cumpromiss.

Victor Stupan d'eira eir ün hom chi avaiva jent cumpagnia ed el savaiva s'integrar fich bain. Dürant seis stüdis ha el gnü fich blers amis. A Turich ha'l lura eir imprais a cugnuoscher sia duonna, Mineli Schwarz.

Victor Stupan avaiva ün pensar fich progressiv. Quai forsa eir perquai ch'el es stat per l'intera Svizra intuorn e na adüna be in seis cumün natal.

Jent faiva el eir festas e chantaiva e sunaiva. Seis instrumaint predilet d'eira il gïun, ed insembel cun Casper ed oters amis sunaiva el jent musica populara.

Vers la fin da sia vita deploraiva Victor Stupan minchatant ch'el nun haja plü blers amis o amias. El es gnü fich vegl e blers da seis amis sun morts avant sco el. Perfin a Sent, ingio cha Victor Stupan giaiva regularmaing in visita avaiva el planet pers il contact cun glieud. Ch'el gniva istess amo a far la visita muossa sia gronda affecziun cun il cumün da Sent. Quai as bada eir sch'is lea differentas ouvras dad el.

Victor Stupan ha adüna badà chi chi sun seis drets amis ed ha cul temp imprais da nöglia tour massa a cour criticas noschas, per exaimpel be our da motivs da schigliusia. Uschè ha el per exaimpel respus sün üna critica fich pesanta dal magister Planta, sur da seis cudesch "Il Sonch Flurin", cun ils pleds:

«Crititgescha crititgader,
scha crititgeschas be per crititgar.
La prussa bèscha jon ui,
sbecla be per sbeclar.»

Ün hom critic es Victor Stupan eir stat fin la fin da sia vita. El es adüna stat bain informà che chi gira e passa il muond ed ouravant tuot in la litteratura. Cur ch'el vaiva finì da dar scoula ha el tut plü bler temp per la politica. El es entrà in la partida sociala dal chantun Grischun. Regularmaing ha el scrit eir in seis vegls ons columnas in la gazetta Südostschweiz. A la fin da sia vita vaiva Victor Stupan jent seis pos ed es però mort cun esser cuntaint da sia vita.

Ouvras, tematica e stil da scriver[modifitgar | modifitgar il code]

Scrit ha Victor Stupan pustüt cur ch'el d'eira ün pa plü attempà. Finalmaing avaiva el uossa avuonda temp per scriver. Il cudesch cun nom "Cla il Pitschen" ha'l però edi fingià l'on 1936. Seis seguond cudesch cun il titel "La chanzun persa" es cumparü pür l'on 1954. Seis prossem cudesch es stat "Il Gobin ed otras parablas" (1957). Quistas prümas ouvras da Victor Stupan sun tuottas scrittas in fuorma da prosa. L'on 1971 ha el experimentà ün nouv pass stilistic ed ha edi per la prüma jada ün cudesch da poesias cul nom "Nüvlas". In quistas poesias scrivet Victor Stupan bler sur da temas tipics per la rumantschia, sur da la cuntrada, da las stagiuns, dal tschêl e da l'univers. Davo quist cudesch da poesia as dedichescha Victor Stupan plütost a raquints plü cuortas, specialmaing davart sia infanzia. Sco per exaimpel ils cudeschs "La Lavera" (1974) e "Terms" (1982). Quists duos cudeschs sun da gronda importanza per l'ouvra da Victor Stupan. Perquai cha sias istorgiettas sun in tuots duos cudeschs vaira cuortas as poja dir ch'el ha scrit plütost raquints impè da raquints. Sco üsità pro raquints quinta Victor our da sia aigna vita, quietamaing e cun blers commentars. El descriva mumaints da plü bod e situaziuns umanas. Sia lingua es vaira simpla e leva d'incleger. Ün'ouvra excepziunala es il cudesch "Il Sonch Flurin" (1976) chi'd es scrit in fuorma da roman. Il cudesch tratta cumbats da quels da Ramosch cunter quels da Damal.

Da l'on 1983 ha el darcheu scrit ün cudesch da poesias, cun il nom "Funtanas". In quist cudesch as bada ch'el stà uossa fingià blers ons a Cuoira. El scriva davart temas plü universals ed eir davart l'amur.

Ultra da quists cudeschs ha el eir amo scrit diversas ouvras dramaticas. Exaimpels sun "Divorzi", per il radio DRS, "Eulalia m'ha guardà cun ögliada bunatscha e prusa" per la CRR ed aint in ün'antologia il toc "Il bastun", seguond ün'istorgia da K. H. Wagner. Da nomnar es amo la monografia dal cumün da Sent, per la quala l'autur ha fat bleras retscherchas.

Ils blers da seis cudeschs ha Victor Stupan pudü edir illa Chasa Paterna.

Analisas[modifitgar | modifitgar il code]

Analisa da "Meis liun"[modifitgar | modifitgar il code]

In il cuort raquint "Meis liun" es l'autoironia da Victor Stupan omnipreschainta. El piglia distanza da si'aigna persuna, ch'el d'eira plü bod. Uschea po el raquintar e valütar in moda fich objectiva.

Il disegn dad ir a sella sül chan para fich lustig e fantastic. El nun es forsa dal tuot realistic.

A la fin dal raquint nu tschüffa il pitschen Vic üna chapitlada, sco quai ch'el avaiva gnü tema. Seis genituors sun fich buntadaivels. Cun quist messadi voul l'autur dir, ch'ils uffants badan minchatant eir svessa, sch'els han fat alch fos. Lura nu faja dabsögn da dar amo üna chapitlada suraint o dafatta da dar schleffuns.

Cha la nona es fich versada ed ha dafatta cugnuoschentschas illa mitologia greca es per mai ün detagl amo important. Victor Stupan voul dir cun quai cha eir las duonnas avaivan da quel temp il dabsögn da s'occupar cun ouvras plü spiertalas. Eir ellas füssan stattas ablas - sco quai cha tscherts pacs homens han gnü l'occasiun - d'as far valair in secturs intellectuals chi nun han da far culla pauraria o culla chasada. Ma las fuormas da la società nu permettaivan quai ad ellas.

Victor Stupan sto avair gnü üna buna memoria. El as regorda nempe fich bain da tuot sias fantasias infantilas.

Plünavant sto el esser stat ün hom fich spiertus. Quai muossa sia profuonda savüda davart la litteratura mundiala. Sias istorgias cuortas sun nempe fich actualas. El avaiva ün orizont fich vast, e quai nu d'eira per da quel temp üna normalità in l'Engiadina.

Resumaziun da "Mez per ün"[modifitgar | modifitgar il code]

(Sin Rumantsch Grischun)

L'istorgia "Mez per ün" vegn raquintada or da la vista da l'emprima persuna. L'istorgia tracta d'ina gruppa da mats, denter els è era il protagonist.

Igl è ina bella dumegia d'avust. Ils mats van a palandrond enturn, enfin ch'els arrivan tuttenina tar in er da ravas. Els na san natiralmain betg desister da trair ora las ravas ord da la terra e mangian entginas e zuppan tschellas davos chaglias sur via. Per quellas levan els vegnir l'auter avantmezdi e las mangiar sin via ad alp.

Cura ch'els arrivan dentant l'auter di el medem lieu, è la matta Tina gia là e ruaussa en l'umbriva da las chaglias. Cura ch'ils mats s'avischinan, damonda la matta, sch'els hajan zuppà las ravas. Vinavant ha ella ditg, ch'ella giaja e dia al cussegl da scola, tge ch'els hajan fatg. Sinaquai han ils mats rugà la matta Tina da betg dir vinavant, els fetschien tut, per ch'ella tegnia la buca.

Alla fin vegnan ils mats e la matta perina, cun parter si las ravas, mez per in. Mez per la matta, e mez per ils mats.

Funtanas[modifitgar | modifitgar il code]

  • Deplazes, G., Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 4, Lia rumantscha, Cuoira, 1993.
  • Discuors telefonic cun il neiv da Victor Stupan, Niculin Stupan.
  • Discuors cun la parainta da Victor Stupan, Aita Dermont-Stupan.
  • Infuormaziuns davart seis stil da scriver tras ün discuors cun Giacun Dermont, student da litteratura e germanistica e paraint da Victor Stupan.
  • Fotografia da l'autur

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]