Circul da quintas

Ord Wikipedia
Versiun amplifitgada dal circul da quintas

Entaifer la teoria da musica è il circul da quintas in’illustraziun grafica che visualisescha las relaziuns tranter las tonalitads. El deriva da l’enclegientscha d’armonia occidentala e sa basa sin l’experientscha ch’ina tonalitad è il pli damanaivel dad in’autra tonalitad en distanza d’ina quinta (pass da tschintg tuns – l’interval da set pass da mezs tuns). Tonalitads vischinas en il circul da quintas numn’ins parents da quinta.

Exempel per tadlar la quinta ensi: C-G?/i
Exempel per tadlar la quinta engiu: C-F?/i

Il circul da quintas[modifitgar | modifitgar il code]

L’utilisaziun da las tonalitads en l’urden dal circul da quintas e l’accordament temprà necessari èn prestaziuns musicalas e creativas da la cultura occidentala e na cumparan en questa furma consequenta betg en autras culturas.

La grafica daspera mussa en il rintg exteriur las tonalitads en dur ch’èn tradiziunalmain segnadas cun maiusclas.

En l’interiur dal rintg sa chattan las tonalitads en mol cun las minusclas correspundentas.

La grafica mussa ch’i vegn mintgamai tiers in segn tar mintga tonalitad en l’interval da quinta: tar las quintas ensi mintga giada ina (crusch), tar las quintas engiu in (be).

La augmenta il tun per in pass da mez tun (p.ex. tar G-dur daventa il F in Fis); il diminuescha il tun per in pass da mez tun (p.ex. tar Es-dur daventa il H in B, in E daventa in Es ed in A in As).

Tonalitads ed ils Segns
Segns: 7

+fes
6

+ces
5

+ges
4

+des
3

+as
2

+es
1

b
0 /

 
1

fis
2

+cis
3

+gis
4

+dis
5

+ais
6

+eis
7

+his
Tonalitads Dur: Ces Ges Des As Es B F C G D A E H Fis Cis
Tonalitads Moll: as es b f c g d a e h fis cis gis dis ais

Modas da dir per memorisar il circul da quintas[modifitgar | modifitgar il code]

Per memorisar l’urden da las tonalitads dal circul da quintas existan numerusas modas da dir. I suonda adina in exempel enconuschent per las tonalitads da e da (per tudestg[1]):

  • Per las tonalitads da dur cun il segn :
    Geh Du Alter Esel Hole Fische
  • Per las tonalitads da dur cun il segn :
    Fand Beim Essen Astern Des Gesandten C(a)esars
  • Per las tonalitads da mol cun il segn :
    Ein Hai Fisch Cischt Gisela Diskret an
  • Per las tonalitads da mol cun il segn :
    Der Große Caesar Funkt Bedrängt Es-o-es

Il circul da quintas per las tonalitads da dur[modifitgar | modifitgar il code]

L’augmentaziun respectivamain la diminuziun da tscherts tuns en las tonalitads sa basa sin l’enclegientscha da melodia occidentala. Per exempel tuna ina scala tonala en dur e la tonalitad che sa cumpona or da questa scala per nus fitg melodiusa sch’i cumparan sper ils pass d’entir tun dus pass da mez tun: tranter il terz ed il quart stgalim sco era tranter il settavel e l’otgavel stgalim. (Guarda latiers era sutvart: significaziuns).

Ina claviatura explitgescha:

Circul da quintas

Dasper las tastas alvas datti en roda duas gruppas da duas respectivamain trais tastas nairas sco era duas foras tranter E/F e H/C. Las tastas nairas e las foras mussan ils mezs tuns.

Sin il clavazin sun’ins ina scala da C-dur senza tastas nairas, cunquai che E/F e H/C èn gia ils pass da mez tun tranter il terz/quart ed il settavel/otgavel stgalim. Tut las autras tonalitads da dur dovran in segn.

Il circul da quintas per las tonalitads da mol[modifitgar | modifitgar il code]

La grafica survart mussa en il rintg interiur cun bustabs cotschens l’urden da las tonalitads da mol che vegnan segnadas cun minusclas. Ins parta da las tonalitads da mol natiralas.

Tar mintga tonalitad da dur datti ina tonalitad da mol cun ils medems segns. In tal pèr da tonalitad numn’ins tonalitad parallela. La tonica d’ina tonalitad da mol sa chatta trais terzas (= trais pass da mez tun) pli bass che sia tonalitad da dur parallela, quai vul dir che la tonica da la scala tonala da mol parallela sa chatta sin il 6avel stgalim da la scala tonala da dur.

(Remartga: Er en la scala tonala dad a-mol, l’uschenumnada armonica, è da chattar in Gis e cun quai ina e tar la scala tonala melodica perfin duas , numnadamain Fis e Gis. Dentant n’han quests segns da spustament da far nagut cun ils segns dal circul da quintas. Las augmentaziuns u diminuziuns en il text da notas han bain era num segns, tar la prescripziun dal circul da quintas sa tracti però be da quels segns che sa chattan a l’entschatta da la lingia da notas.)

Quants e tgenins segns che la tonalitad da mol netta ha, pon ins leger cun agid da la grafica e da las explicaziuns fatgas survart aregaurd ils segns da las tonalitads da dur.

Las tonalitads da [modifitgar | modifitgar il code]

Ils segns cumparan en distanza da quinta, tar las tonalitads da crusch sa muvend ensi. Els sforzan in’augmentaziun dal tun per in pass da mez tun:

  • G-Dur: Fis
  • D-Dur: Fis, Cis (pronunzià: Zis)
  • A-Dur: Fis, Cis, Gis (pronunzià: Ghis)
  • E-Dur: Fis, Cis, Gis, Dis
  • H-Dur: Fis, Cis, Gis, Dis, Ais
  • Fis-Dur: Fis, Cis, Gis, Dis, Ais, Eis (pronunzià: Eis)

Questa glista pudess ins cumplettar tenor plaschair: Cis-dur cun set , Gis-dur cun otg  fin tar Eis-dur cun indesch  ed uschia vinavant. Cun quai na daventa però betg mo la notaziun nunsurvesaivla; ulteriuras augmentaziuns da tuns gia augmentads chaschunan en il maletg sonor mo tuns gia udids. Uschia vegnissan tiers tar ‹Eis-dur› (indesch ), dasper las 6  da Fis-dur, in ‹His› (tuna sco C), in ‹Fisis› (dubla augmentaziun da F, tuna sco G), in ‹Cisis› (tuna sco D), in ‹Gisis› (tuna sco A), in ‹Disis› (tuna sco E) ed in ‹Aisis› (tuna sco H).

Il fenomen che tuns cun nums differents tunan tuttina pon ins duvrar per il scumbigl enarmonic: enstagl da las tonalitads da crusch adina pli cumplitgadas utilisesch’ins las tonalitads da correspundentas che tunan medem, sco per exempel enstagl da Gis-dur (8 ) As-Dur (4 ). U per restar tar la tonalitad dad ‹Eis-dur›: Enstagl d’indesch  dovr’ins mo in . Il maletg da notas daventa uschia bler pli net, concernent il tun na datti (cun in accordament da medem stgalim) nagina differenza.

Cun transponer d’ina tonalitad a l’autra pon ins spert arrivar en tonalitads pli cumplitgadas. Savens vegnan mussads ils segns da la tonalitad pli cumplitgada (per ch’il musicist possia suandar ils intervals). Suenter vegn transfurmada la tonalitad cumplitgada cun segns da dissoluziun ed auters segns correspundents en la tonalitad enarmonica pli agreabla.

Las tonalitads da [modifitgar | modifitgar il code]

Il moviment da las tonalitads ed il vegnir tiers dals segns che diminueschan ils tuns succeda tar las tonalitads da engiu:

  • F-dur: B
  • B-dur: B, Es
  • Es-dur: B, Es, As
  • As-dur: B, Es, As, Des
  • Des-dur: B, Es, As, Des, Ges (pronunzià: Ghes)
  • Ges-dur: B, Es, As, Des, Ges, Ces (pronunzià: Zes)

L’impurtanza per las reglas d’armonia[modifitgar | modifitgar il code]

Il circul da quintas na mussa betg mo la quantitad dals segns per mintga tonalitad. La distanza d’ina tonalitad a sia proxima pussibilitescha era in’analisa dals accords ch’èn parents armonicamain.

In exempel: Prend’ins C-dur sco tonica, sa gruppeschan G-dur sco dominanta, F-dur sco subdominanta, a-mol sco parallela da tonica, e-mol sco parallela da dominanta (respectivamain cuntratun da tonica) e d-mol sco parallela da subdominanta enturn la tonica.

Tras cumbinaziun d’ina tonalitad da dur casuala en il circul da quintas cun ses vischin a dretga ed a sanestra survegn ins ils accords d’ina cadenza en dur. Cumbinaziuns cun tuns pli lontans han basegn d’ina modulaziun.

Prend’ins pia ina tonalitad dal circul da quintas sco tonalitad da basa ed examinescha ses dus vischins, ves’ins che quests vischins sa distinguan mo en in tun da la tonalitad da partenza. En quest cas èsi il quart stgalim da la tonalitad da basa che vegn augmentà (cun ina u cun laschar davent in ) ed il 7avel stgalim da la tonalitad da basa che vegn diminuì (cun in u cun laschar davent ina ). Cun quai èn las duas tonalitads parentadas stretgamain.

In exempel en Es-dur:

Sch’ins furma in triaccord en ina tonalitad vischina che n’utilisescha betg il quart respectivamain il 7avel tun, lura pudess quest triaccord era appartegnair a la tonalitad da basa.

Fitg impurtant èn ils triaccords sin l’emprim tun (da l’emprim stgalim) da las tonalitads vischinas. Era quellas utiliseschan mo tuns propris da la tonalitad da basa e sa chattan sin il quart respectivamain 5avel stgalim. Ultra da quai cuntegnan ellas era ils dus tuns che vegnan transfurmads per pudair crear las duas tonalitads vischinas.

En quests trais triaccords (atgnamain sin ils emprims stgalims da las trais scalas tonalas) è ultra da quai mintga tun da la tonalitad da basa represchentà al minimum ina giada; per l’accumpagnament d’ina melodia simpla che sa cumpona mo or dals tuns da la tonalitad da basa dovr’ins al cumenzament be quests trais triaccords.

I dat en egl che l’unic triaccord da la tonalitad da basa che na cumpara betg en las tonalitads vischinas

  1. n’è ni in triaccord da dur ni da mol, ma in triaccord uschenumnà diminuì (duas pitschnas terzas ina sin l’autra)
  2. che n’è tras quai era betg represchentà en il circul da quintas.
  3. Il triaccord sin il 7avel stgalim po dentant esser in triaccord dal 5avel stgalim (dominanta), nua che mo il tun da basa na vegn betg sunà. Sch’ins cumpareglia quest triaccord cun in accord diminuì (quadraccord cun trais pitschnas terzas ina sur l’autra per exempel Gis-H-D-F), lura constatesch’ins che quests dus accords n’èn strusch parents.

Ils auters sis triaccords sin l’emprim fin il 6avel stgalim èn precis quests sis triaccords che sa gruppeschan en il circul enturn la tonalitad da basa: As-dur, Es-dur, B-dur, f-mol, c-mol, g-mol.

Significaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Sco punct da basa serva ussa l’exempel da la scala tonala da C-dur:

La scala tonala da dur è caracterisada tras sia structura che resulta or da l’urden dals entirs e mezs tuns.

Ella ha pia duas parts identicas, ils uschenumnads tetracords (grec: tetra=quatter).

Engrondiment da la scala tonala ensi[modifitgar | modifitgar il code]

Grazia a quest’egualitad po la segunda part era esser in’emprima part dad in’autra scala tonala. Per obtegnair ina scala tonala eptatonica cumpletta agiunt’ins anc quatter tuns:


Sco ch’ins vesa, n’è la structura da la nova part betg anc correcta. In segn gida qua: tar noss exempel ston ins augmentar il f sco settavel tun da la scala ad in fis per survegnir ina scala tonala cumpletta:

Natiralmain pon ins ussa separar danovamain la nova scala tonala en duas parts (construidas tuttina) e far or da la segunda part in’emprima, cumplettar ella, augmentar il settavel tun ed ins survegn la proxima scala tonala da dur:

Ina octava pli bass

Questa procedura pon ins repeter tenor plaschair. Ins po observar duas chaussas:

  1. Mintga giada vegn augmentà in tun (il settavel), sch’ins metta vitiers ina crusch ().
  2. La nova scala tonala sa chatta ina quinta pli aut che la veglia, cunquai ch’ella cumenza sin il tschintgavel tun da la veglia scala.

Sch’ins cumenza cun C-dur, datti pia quest schema:

Engrondiment da la scala tonala engiu[modifitgar | modifitgar il code]

Ins po suandar analogamain en l’autra direcziun. Prend’ins l’emprima part da la scala tonala da C-dur e l’engrondescha engiu, survegn ins il suandant:

Era qua sto vegnir midà in tun per pudair construir la structura caracteristica d’ina scala tonala da dur. I sa tracta qua dal H che sto vegnir diminuì cun in segn ad in b:

Danovamain pon ins repeter questa procedura, analog al moviment ensi, era engiu.

Las observaziuns èn las medemas:

  1. Mintga giada vegn diminuì in tun (il quart), sch’ins metta vitiers in b.
  2. La nova scala tonala cumenza ina quinta pli bass che la veglia.

Sch’ins cumenza tar C-dur, datti quest schema:

Per unir tuts dus schemas mett’ins C-dur en il center, sco in’axa da spievel:

Tras il scumbigl enarmonic da Fis e Ges tar ils puncts finals da quest schema resulta il maletg dal circul.

Il diever en la pratica[modifitgar | modifitgar il code]

Cadenza per C-dur (blau); E-dur (cotschen); Es-dur (mellen) respectivamain en l’intern dal circul da quintas: a-mol (blau); cis-mol (cotschen), c-mol (mellen)

En l’illustraziun daspera è colurada la part dal circul da quintas ch’ha in’impurtanza per la tonalitad correspundenta. Quai è vegnì fatg per trais tonalitads, numnadamain per C-dur, E-dur ed Es-dur.

Ina caracteristica per ina tonalitad è sia cadenza, quai vul dir la sequenza da las triadas respectivamain dals stgalims d’armonia I, IV, V, I. Cun auters pleds: l’accord tonical, l’accord subdominant, l’accord dominant e l’accord tonical resunan in suenter l’auter.

Tonalitad stgalim I stgalim IV stgalim V stgalim I
. stat en la MESADAD stat a SANESTRA da stgalim I stat a DRETGA da stgalim I stat en la MESADAD
C-dur C F G C
E-dur E A H E
Es-dur Es As B Es

Per la visualisaziun dals stgalims d’armonia che vegnan duvrads en ina cadenza engrondida po la versiun modifitgada dal circul da quintas esser in agid. Sco exempel la cadenza engrondida per C-dur: C – G – a – e – F – C – F – G – C

Blues e rock’n’roll[modifitgar | modifitgar il code]

Il blues sa basa per gronda part sin in schema da dudesch tacts e sin la seria d’accords (cadenza) I-IV-V. Las cifras designeschan il stgalim da la scala tonala correspundenta che furma il tun fundamental da l’accord. Per la tonalitad dad E-dur resulta pia il schema sequent:

tact:      |: 1  | 2  | 3  | 4  | 5  | 6  | 7  | 8  | 9  | 10 | 11 | 12 :|
stgalim:   |: I  | I  | I  | I  | IV | IV | I  | I  | V  | IV | I  | V  :|
accord:    |: E  | E  | E  | E  | A  | A  | E  | E  | H  | A  | E  | H  :|

Natiralmain pon ins transponer quest schema en mintg’autra tonalitad. Per tscherner ils accords corrects ston ins puspè returnar al circul da quintas. La furma da blues cun 12 tacts chatt’ins era en il rock’n’roll.

Agid per emprender a sunar tenor l’udida[modifitgar | modifitgar il code]

Per armonisar in toc da musica (q.v.d. cumplettar la melodia cun vuschs respectivamain accords) èsi bler pli simpel, sch’ins po limitar la schelta dals accords. Sco vis, sa chattan accords parents mintgamai in sper l’auter en il circul da quintas. Grazia a quai è la schelta pli pitschna.

En direcziun da l’ura cumparan l’emprim trais accords da dur (p.ex. F-, C-, G-dur). L’accord en il center da questa gruppa da trais (qua: C-dur) inditgescha a medem temp la tonalitad da dur correspundenta. I suondan pia en direcziun da l’ura trais accords da mol (qua: d-, a-, e-mol). L’accord en il center da questa gruppa da trais inditgescha la tonalitad da mol parallela (qua: a-mol). Experimentar entaifer quests sis accords augmenta visavi ad autras pussaivladads la quota da success en tschertga dals accords accumpagnants. Natiralmain pon ins danovamain storscher la sequenza enturn il punct central dal rintg.

Tschertga d’accords rapida[modifitgar | modifitgar il code]

Cun agid dal circul da quintas pon ins era construir spert accords, numnadamain cun interpretar ils nums dals tuns betg sco tonalitads, mabain sco singuls tuns. Colliesch’ins per exempel en il circul da quintas ils tuns d’in accord da C-dur (C-E-G) cun lingias, furman quellas in triangul. Quest triangul pon ins storscher enturn il punct central dal rintg ed ins retschaiva adina in accord da dur. Il medem pon ins era far cun ils accords da mol; il triangul ha in’autra furma, sa lascha dentant era storscher. Accords diminuids furman en il circul da quintas in quader (p.ex. Fis-A-C-Es), ils accords augmentads in triangul regular (p.ex. As-C-E). Sche la furma grafica da l’accord è enconuschenta, pon ins pia eruir facilmain tut ils accords sumegliants.

Ultra da quai pon ins era eruir senza problems la septima d’in accord dominant, sch’ins segna ina lingia da l’ultim punct dal triangul al tun en mol che sa chatta exactamain visavi. Quest tun en mol è la septima tschertgada. Exempel: C-dur -> C-E-G -> visavi stat Des cun la parallela en mol b -> b è la septima.

Agid per emprender las scalas d’improvisaziun diatonicas[modifitgar | modifitgar il code]

Per definir ils tuns d’ina pentatonica en dur agiunt’ins ils proxims quatter tuns en direcziun da l’ura.

Exempel pentatonica en C-dur: C – G – D – A – E

Per ina pentatonica en mol agiunt’ins, a partir da la tonalitad tschertgada, trais tuns encunter ed in tun en direcziun da l’ura.

Exempel pentatonica en a-mol: C – G – D – A – E

Per ina scala tonala en dur respectivamain en mol cumpletta ston ins cumplettar la pentatonica correspundenta cun ils dus vischins (in en la direcziun ed in encunter la direcziun da l’ura).

Exempel per ina scala tonala en C-dur respectivamain a-mol: F – C – G – D – AE – H

La spirala da quintas[modifitgar | modifitgar il code]

Spirala da quintas

L’utilisaziun d’in accordament cun medems stgalims u bain temprà pussibilitescha il scumbigl enarmonic. Quest scumbigl permetta in urden da las tonalitads en in rudè serrà (il num circul da quintas sa basa sin quest fatg).

Tar l’utilisaziun da quintas nettas na resulta perencunter nagin rudè serrà. L’urden da las tonalitads pon ins alura mussar cun ina spirala, la spirala da quintas.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Er en rumantsch fan ins per regla diever dals gidamemorias tudestgs.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]