Dante Alighieri

Ord Wikipedia
Dante en ina seria da frescos dad Andrea del Castagno, ca. 1450 (Firenza, Galleria degli Uffizi)

Dante Alighieri (talian [ˈdante aliˈɡi̯ɛːri]; * matg u zercladur 1265 a Firenza; † 14 da settember 1321 a Ravenna) è stà in poet e filosof da lingua taliana. Cun la ‹Divina Commedia› ha el surmuntà il latin che dominava fin là ed ha introducì il talian sco lingua litterara. Dante è in dals pli enconuschents poets dal talian e dal temp medieval europeic insumma.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

En las funtaunas contemporanas è la biografia da Dante documentada be marginalmain. Ella sa lascha perquai be eruir a moda approximativa cun agid da decleraziuns u allusiuns litteraras cuntegnidas en sias ovras.

Derivanza e famiglia[modifitgar | modifitgar il code]

Casa di Dante a Firenza

Dante è naschì a Firenza. La Casa di Dante che vegn visitada oz da turists è bain vegnida erigida pli u main al lieu da la chasa paterna d’antruras; i sa tracta però d’ina construcziun da pli tard che n’ha conservà naginas parts da l’edifizi oriund. La data da naschientscha da Dante n’è betg enconuschenta cun tutta segirezza. Tenor si’atgna indicaziun en la ‹Commedia› aveva el dal temp da ses viadi fictiv en l’auter mund – l’emna sontga da l’onn 1300 – ca. 35 onns ed era naschì en l’ensaina dals schumelins. Da quai sa laschass eruir ina data da naschientscha tranter ils 14 da matg ed ils 13 da zercladur 1265. En pliras impurtantas copias da la ‹Commedia› vegn però inditgà il 1260 sco onn da naschientscha. Sco cumprovada vala percunter la data da ses batten, la sonda sontga (26 da mars) da l’onn 1266. Quai pleda plitost encunter l’onn 1260 e lascha cumparair pli realistic l’onn 1265. Tant Filippo Villani sco er il figl da Dante Jacopo Alighieri inditgescha ch’el saja vegnì battegià sin il num ‹Durante›, il qual saja vegnì reducì en la pronunzia a ‹Dante›. Il num da famiglia Alighieri, ch’è documentà en las pli differentas furmas scrittas, deriva da ses bab Alighiero II e dal tat Alighiero I ed è er vegnì surpiglià dals figls da Dante.

Sia famiglia fascheva part da la noblezza citadina che s’orientava politicamain als Guelfs. L’appartegnientscha a l’aristocrazia para da derivar da l’antenat Cacciaguida (* 1091), l’urat da Dante da la vart dal bab, e da la participaziun da quel a la segunda cruschada. En la ‹Commedia› frunta Dante en il paradis sin ses antenat Cacciaguida. Il bab da Dante, Alighiero II, era tranter auter activ sco emprestader da daners. En l’emprima letg è el stà maridà cun Bella, la mamma da Dante, e suenter la mort prematura da quella (tranter il 1270 ed il 1273) cun Lapa di Chiarissimo Cialuffi; el è mort il 1281/1282. Da ses geniturs e da sia madrigna na fa Dante nagina menziun en si’ovra; il medem vala per sia dunna Gemma di Manetto Donati (contract da dota 1270, maridaglia ca. 1285) e per ses quatter uffants ch’èn sortids da questa relaziun: ils figls Pietro, Giovanni e Jacopo – numnads tenor ils trais apostels preferids da Jesus – e la figlia Antonia.

Be documentada en furma litterara è sia relaziun tar Beatrica ch’el ha scuntrà l’emprima giada en la vegliadetgna da nov onns e la quala dueva influenzar sia vita sur sia mort prematura (1290) ora. Il velar a moda artistica l’identitad da l’amanta tutga dapi ils trubadurs provenzals tar las strategias usitadas da la poesia d’amur medievala. Dante sez illustrescha questa tecnica a moda impressiunanta en la ‹Vita Nova› en furma dal raquint tenor il qual el haja anc elegì in’ulteriura dama per l’aduraziun presumtiva, e quai cun l’intent da manar en er il public. L’identitad da Beatrice è contestada. Dapi Boccaccio han ins savens manegià da pudair identifitgar ella sco Bice Portinari, ina figlia dal ritg commerziant Folco Portinari; da l’autra vart vegn discutà fin oz, schebain i sa tractia insumma d’ina persuna istorica ubain d’ina ficziun litterara da Dante.[1]

Furmaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Statua en las Ufficinas, Firenza

En tge moda ed en tge lieus da scolaziun che Dante ha acquistà sia furmaziun extraordinariamain vasta e docta n’è betg enconuschent cun tutta segirezza. Or da sias poesias e la ‹Vita Nova› resulta ch’el è sa mess gia baud en contact litterar cun poets da la lingua populara sco Guido Cavalcanti e Cino da Pistoia ch’eran da lur vart ordvart erudits. En l’enfiern da la ‹Commedia› preschenta el Brunetto Latini sco ina sort magister, quai ch’ha manà en la perscrutaziun a numerusas speculaziuns. In minz da vardad po esser cuntegnì en quai, damai che Dante aveva apparentamain enconuschientscha da sias ovras e da sias stentas da popularisar la savida latina en las linguas dal pievel.

En il ‹Convivio› menziunescha Dante ch’el haja frequentà in tschert temp «le scuole de li religiosi, e le disputazioni de li filosofanti», pia las scolas dals muntgs e las disputaziuns dals filosofs. Cun quai pudess esser manegià in studium generale ad in dals lieus da furmaziun dals dominicans e franciscans a Firenza, tar ils quals docivan da ses temp impurtants magisters sco Remigius Girolami e Petrus Johannis Olivi. Ils commentaturs da Dante han ultra da quai speculà davart segiurns da studi a las universitads da Bologna e (dapi Boccaccio) Paris; quai è tuttavia pussaivel, ma na sa lascha betg cumprovar a basa da documents istorics. Che Dante haja frequentà in’universitad para fitg probabel sch’ins pensa be a la furma ed al stil da sias ovras latinas ed er dal ‹Convivio›, e quai cumbain ch’ins al po attribuir abilitads autodidacticas extraordinarias.

Carriera politica a Firenza[modifitgar | modifitgar il code]

La vita da Dante è stada segnada da las dispitas politicas da ses temp. El è sez sa participà al cumbat da la defensiun burgaisa dals Guelfs en la Battaglia da Campaldino (1289–1290). En quella han ils Guelfs da Firenza chaschunà ina greva sconfitta als Ghibellins ch’eran vegnids a la pussanza ils onns precedents ad Arezza e Pisa. Sia participaziun per propi als conflicts politics da sia citad nativa è però pir documentada in pèr onns pli tard. Il 1295 s’inscriva Dante en la mastergnanza dals apotechers e medis e stgaffescha uschia ina premissa formala per pudair surpigliar in uffizi politic. Dal prim da november 1295 fin ils 30 d’avrigl 1296 è el commember en il cussegl dal Capitano del Popolo (ina sort cussegl dal ‹burgamester›), dal matg fin il settember 1296 è el commember en il Cussegl dals tschient, il 1297 commember en in ulteriur cussegl che na sa lascha betg eruir precisamain. Il matg 1300 è Dante en missiun diplomatica a San Gimignano e dals 15 da zercladur fin ils 15 d’avust 1300 è el en funcziun sco in da sis commembers dal Priorat, il pli aut gremi da la citad. Dal prim d’avrigl fin ils 30 da settember 1301 è el puspè commember dal Cussegl dals tschient e l’october/november 1301 sa chatta el probablamain a Roma sco commember d’ina delegaziun che maina tractativas cun papa Bonifatius VIII.

Il pli vegl purtret da Dante (che deriva dal temp avant ch’el è ì en l’exil)

Da quel temp era l’Italia en dischuniun pervi dals cumbats violents tranter ils Ghibellins ed ils Guelfs. Explitgà a moda simplifitgada represchentavan ils emprims ils interess da l’imperatur ed ils auters quels dal papa. Ils Guelfs eran ultra da quai dividids en ina fracziun ‹alva› (che vegniva manada a Firenza dals Cerchi; ella s’engaschava per l’autonomia da la citad envers il papa) ed ina ‹naira› (che vegniva manada a Firenza dals Donati). Dal temp che Dante ha occupà ses uffizis han ils eveniments a Firenza prendì in svilup ordvart turbulent; entaifer la structura da partidas ch’era gia avant vaira cumplexa han gì lieu da quel temp spustaments ed ulteriuras separaziuns.

La visita dal legat papal Matteo d’Acquasparta ha manà la stad 1300 a tumults. Dante e ses cunregents en il Priorat han sinaquai bandischà – cunter la voluntad explicita dal legat – betg mo represchentants dals ‹alvs› (tranter auter l’ami da Dante Guido Cavalcanti), mabain er dals ‹nairs› (tranter auter il manader da quels, Corso Donati). Sinaquai è la citad da Firenza vegnida excommunitgada ed il papa ha clamà en l’Italia Charles da Valois sco ‹pacifitgader› per restituir cun agid dals ‹nairs› la suveranitad papala a Firenza ed integrar la Toscana en il stadi papal. Il prim da november 1301 è Charles entrà a Firenza. Ils ‹nairs› ch’èn penetrads cun el han prendì vendetga vi da lur inimis en la citad; tranter auter duai er la chasa da Dante esser vegnida destruida.

Ils 27 da schaner 1302 è Dante vegnì sentenzià en absenza tar in chasti pecuniar e tar l’exclusiun da tut ils uffizis publics. Damai ch’el è sa trategnì en il lontan e n’ha betg pajà la multa, è ses possess en la citad vegnì confiscà. Il mars 1302 è Dante vegnì sentenzià ensemen cun 14 ulteriurs ‹alvs› a la mort sin il stgandler per il cas ch’el returnass en la citad u vegniss arrestà utrò. Sia dunna n’al è betg suandada en l’exil, entant ch’ils figls han stuì bandunar la citad en la vegliadetgna da 13 onns.

Exil[modifitgar | modifitgar il code]

Per ils onns da ses exil mancan documents externs – pia che na derivan betg da sia plima – quasi cumplettamain. Da l’autra vart cuntegna l’ovra litterara da Dante tantas allusiuns a lieus, persunas ed eveniments contemporans ch’i s’avra a la perscrutaziun orientada a la biografia in champ quasi inexauribel. Probablamain è el sa trategnì a partir dal 1302 surtut en l’Italia Superiura e Centrala; per part ha el chattà dimora e sustegn a Verona tar Bartolomeo della Scala (1303/1304), a Treviso tar Gerardo da Camina (1304–1306) ed en la Lunigiana (in territori a Massa-Carrara en il nord da la Toscana) tar ils conts Malaspina (1306 e.a.).

Il schaner 1309 è il Luxemburgais Heinrich VII vegnì curunà ad Aachen sco retg tudestg-roman; l’october 1310 è el sa rendì en l’Italia, nua che Dante al dueva beneventar en ses texts sco spendrader da l’unitad dal pajais e da l’imperi insumma. En pliras citads da l’Italia dal Nord è Heinrich VII sa stentà da pacifitgar las partidas inimias e da restabilir ils dretgs dal Sontg Imperi roman. Dante sez ha forsa era scuntrà persunalmain l’imperatur futur; en mintga cas ha el drizzà ad el sia settavla brev. Ils 29 da zercladur 1312 è Heinrich vegnì curunà a Roma sco imperatur. Ma da quel temp era gia prorut il conflict tranter el ed il papat sco er il retg da Napoli, Robert d’Anjou. Las resursas da Heinrich eran limitadas e l’assedi da Firenza ha fatg naufragi l’atun dal medem onn. (Dante aveva gia appellà a Heinrich avant sia curunaziun sco imperatur da proceder cunter Firenza).

Monument da fossa da Dante a Ravenna
Cenotaf da Dante a Firenza

Ma Heinrich, il qual Dante ha stilisà en la ‹Divina Commedia› sco «alto Arrigo», è gia mort ils 24 d’avust 1313. Uschia èn tut las speranzas politicas da vart da Dante idas ad aua. Il 1315 ha Dante refusà in’offerta da returnar a Firenza, damai che quella era colliada cun in chasti pecuniar ed ina penetienza publica. Sinaquai è vegnida renovada la sentenzia da mort dal 1302. Da quel temp para el puspè d’esser sa trategnì temporarmain a Verona a la curt dals Scala ed a partir dal 1318 a Ravenna tar Guido Novello da Polenta. Durant ina missiun a Venezia per incumbensa da Guido è Dante vegnì malsaun ed è mort suenter ses return la notg dals 13 sin ils 14 da settember 1321 a Ravenna nua ch’el è vegnì sepulì. En il decurs dals tschientaners ha la citad da Firenza empruvà repetidamain da manar las restanzas terrestras da Dante en sia citad natala, quai ch’ha manà a vehementas dispitas tranter Ravenna e Firenza. Firenza ha erigì en la basilica Santa Croce in cenotaf monumental en furma d’ina fossa, il qual è però restà vid fin il di dad oz.

Dante sco scriptur e filosof[modifitgar | modifitgar il code]

L’ovra da Dante sa serva a moda suverana da la teologia, da la filosofia e da las ulteriuras scienzas (artes liberales) da ses temp. El sa referescha cun inschign a models cuntegnids en la poesia taliana, provenzala, franzosa e latina. A Dante reusseschi da cumbinar savida e furmaziun litterara cun in aut grad d’originalitad tant en l’appropriaziun intellectuala sco er en l’expressiun linguistica e poetica.

Sco nagin auter poet avant el tschenta Dante l’atgna persuna en il center da si’ovra: sco amant, sco persuna che suffrescha, sco persuna che va en èr e sco persuna ch’emprenda. El na fa quai betg simplamain cun preschentar ses puntg da vista u cun sa metter en la rolla dal cronist da ses agen svilup, mabain stilisescha intenziunadamain il jau da las atgnas ovras en rom d’ina ‹autoficziun› (Hausmann) che sa sviluppa dad ovra tar ovra.

Dante collia quest proceder cun l’auta pretensiun etica da tegnair avant al lectur, a la societad politica e schizunt a la baselgia da ses temp il spievel da l’enconuschientscha da sasez e da porscher in mussavia sin la via da la purificaziun. Per el è questa finamira da chattar en la congruenza cun l’urden universal divin sco ch’el è cuntegnì tenor ses avis en la Bibla ed en l’exegesa dals emprims babs da la baselgia, ma per part er gia en las ovras dals poets (Vergil) e filosofs (Aristoteles) da l’antica.

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

‹Rime›[modifitgar | modifitgar il code]

Sut il num ‹Rime› (‹Rimas›) vegnan subsummadas las poesias liricas da Dante ch’el ha creà ca. a partir dal 1283. I sa tracta da radund 90 poesias davart differentas tematicas (surtut poesias d’amur). Vitiers vegnan anc 30 ulteriuras poesias (rime dubbie) che na sa laschan betg attribuir cun tutta segirezza a Dante. Singulas poesias u gruppas da poesias ha Dante integrà ed explitgà en la ‹Vita nova› ed en il ‹Convivio›; abstrahà da quai na para el sez betg d’avair mess ensemen ina collecziun da sias poesias. Areguard la furma sa tracti tar la gronda part da las poesias da sonets e canzone, ultra da quai da balladas e sestinas.

La lirica tempriva da Dante sa basa sin las poesias da trubadurs occitanas sco er sin ils imitaders talians da quellas en la Scuola Siciliana; tranter ses contemporans sa senta Dante surtut obligà a Guittone d’Arezzo. Ensemen cun collegas pli giuvens sco Guido Cavalcanti, Dino Frescobaldi e Cino da Pistoia ha Dante sviluppà in stil che vegn numnà – tenor il term creà dad el sez – dolce stil novo. Caracteristic per quel è il fatg che la tematica da l’amur – en il senn da la pussanza divina dad Amor e da la dama che maina l’amant vers il divin – vegn surelevada filosoficamain. Cun meds linguistics e retorics vegn la tematica enzugliada en engiavins e preschentada ad ina pitschna elita da persunas da medema savida. Da quest ideal da la mina curtaisa divergeschan las tenzone cun Forese Donati (Rime 73–78) da caracter obscen sco er las uschenumnadas rime petrose (Rime 100–103) che dechantan ina brama nunexaudida e ch’escaleschan en la fantasia d’ina satisfacziun sexuala violenta.

‹Vita nova›[modifitgar | modifitgar il code]

Dante e Beatrice (Henry Holiday, 1883)

Quest’ovra ha Dante scrit tranter il 1292 ed il 1295. Il titel deriva d’ina frasa latina ch’è inserida en il text (Incipit vita nova: ‹I cumenza la vita nova›); en la perscrutaziun vegn l’ovra savens titulada tenor la scripziun taliana ‹Vita nuova›. Il text è concepì sco raquint autobiografic e preschenta al lectur las transfurmaziuns internas ch’il narratur ha fatg tras cun Beatrice dapi lur emprim inscunter dal temp d’uffanza fin a la veneraziun che tanscha sur sia mort ora. Stilisond l’atgna passiun cun agid da siemis, svaniments ed experientschas da conversiun, ma surtut er idealisond Beatrice ad ina figura da salvader cun attributs sumegliants a Cristus, applitgescha Dante en quest text musters stilistics da la tradiziun spirituala ed agiografica. Ma el fa quai en ina moda dal tuttafatg nunusitada cun las applitgar a l’atgna biografia. L’ovra è deditgada al primo amico Guido Cavalcanti, sco public en mira vegnan numnads en emprima lingia ils ‹fidaivels d’Amor› (fedeli d’Amore) en il senn dal dolce stil novo ed explicitamain er las dunnas, permess che quellas sajan dotadas cun la necessaria noblezza da l’olma e chapientscha per l’amur e na sajan betg «simplamain be dunnas» (e che non pure sono femmine, Vn 19,1).

Formalmain sa tracti d’in prosimetrum, vul dir d’ina cumposiziun ch’alterescha tranter prosa e vers. In model correspundent furma d’ina vart la ‹Consolatio philosophiae› da Boëthius, da l’autra vart ils manuscrits dals trubadurs occitans, en ils quals las chanzuns dals trubadurs èn vegnidas cumplettadas posteriuramain cun raquints che tractan a moda anecdotica las circumstanzas da la vita ed istorgias d’amur da quels (uschenumnads razos). La ‹Vita nova› reprenda 31 poesias liricas da Dante (25 sonets u sonets dubels, 5 canzone u stanzas da canzone, ina ballada) e cumplettescha quellas cun divisioni (explicaziuns dal cunteng) e ragioni (raquints davart la genesa da las poesias). La sutdivisiun odierna da l’entira ovra en 42 u 43 chapitels n’è betg autentica, vul dir betg documentada en furma da manuscrits, mabain deriva da l’emprima versiun stampada dal 1576 sco er da l’ediziun dad Alessandro Torri (1842).

‹Convivio›[modifitgar | modifitgar il code]

Il ‹Convivio› (ca. 1303–1306) è in tractat davart l’applicaziun da sabientscha filosofica. Il text nunfinì ma vast exemplifitgescha l’intenziun da l’autur en furma da commentaris tar intginas da las canzone da Dante.

‹De vulgari eloquentia›[modifitgar | modifitgar il code]

De vulgari eloquentia, 1577

‹De vulgari eloquentia› (ca. 1304) è in’ovra nunfinida davart l’adiever da la lingua discurrida en poesias concepidas en in stil elevà (u tragic).

‹Monarchia›[modifitgar | modifitgar il code]

Tar ‹De Monarchia libri tres› sa tracti da l’ovra filosofica principala da Dante. Ella vul cumprovar ch’i sa tractia tar il domini dal mund tras il Sontg Imperi roman d’ina determinaziun divina e che quel haja dad esser en dumondas profanas independent dal papat (il qual duaja sa restrenscher sin dumondas spiritualas). Tge onns che Dante haja propi scrit il text vegn discutà a moda cuntraversa: Per part vegn l’ovra messa en relaziun cun il conflict tranter Heinrich VII e papa Clemens V, uschia ch’ina data tranter il 1308 ed il 1312 fiss probabla. Damai che l’emprim cudesch sa referescha gia al paradiso da la ‹Divina Commedia›, parta l’autra interpretaziun d’ina data tardiva (ca. 1317) e metta en relaziun il text cun il conflict tranter papa Gion XXII e Ludwig il Bavarais.

‹Eclogae›[modifitgar | modifitgar il code]

Cun il titel ‹Eclogae› vegn designada ina correspundenza en furma da quatter poesias en hexameters ch’è vegnida manada ils onns 1319/20 tranter Giovanni del Virgilio e Dante. Las poesias tractan la dumonda schebain Dante – sco Giovanni del Virgilio al reproscha – sfarlattia be ses talent cun scriver poesias en la lingua populara destinadas per il pievel talian, enstagl da s’acquistar cun poesias latinas gloria tar ils scienziads da tut ils pajais e per tut ils temps. Las duas poesias da resposta da Dante èn formuladas sco dialog ch’imitescha il stil bucolic da las eclogas da Vergil e demonstreschan, malgrà che Dante refusa la reproscha ch’al vegn fatga, ina qualitad artistica ch’anticipescha la poesia umanistica dals dus tschientaners vegnints. Per part è perquai vegnì suspectà ch’i sa tractia tar quest’ovra d’ina falsificaziun da Giovanni Boccaccio, cun la quala quel haja vulì reabilitar posteriuramain l’onur da Dante.

‹Quaestio de aqua et terra›[modifitgar | modifitgar il code]

La ‹Quaestio de situ et forma aquae et terrae› (‹Retschertga davart la posiziun e furma da l’aua sin la terra›) è in referat che Dante ha tegnì ils 20 da schaner 1320 en la chaplutta da sontga Helena a Verona davart ina cuntraversa ch’era naschida pli baud a Mantua. En quest tractat, che sa chapescha sco ovra filosofica orientada a las scienzas natiralas, vegn dilucidada la dumonda daco che la terra, sco pli bass dals quatter elements, na saja betg cuverta dal tuttafatg cun aua.

La ‹Divina Commedia›[modifitgar | modifitgar il code]

Frontispizi da l’emprima versiun stampada da la ‹Divina Commedia› (1472)

L’ovra la pli enconuschenta è segiramain la ‹Divina Commedia›, vi da la quala Dante ha lavurà da ca. 1307 fin il 1320. Il titel oriund, ‹Commedia›, sa referescha a la fin fortunada dal raquint, a la lingua taliana sco er al stil alternant da l’ovra. Suenter la mort da Dante ha ses admiratur Giovanni Boccaccio cumplettà quel a ‹La divina commedia›; il term ‹divin› na sa referescha betg al cuntegn, mabain duai suttastritgar las qualitads artisticas da l’ovra.

La ‹ Divina Commedia› descriva il viadi tras l’enfiern (inferno), sur il purgatieri (purgatorio) fin en il paradis (paradiso). L’enfiern ed il paradis èn mintgamai sutdividids en stresas (mintgamai en furma da nov circuls concentrics). Pli fitg ch’ins s’avischina als circuls pli stretgs e pli grevs ch’èn stads ils putgads resp. pli sontgas las ovras dals trapassads. La ‹Divina Commedia› vegn er resguardada oz sco simbol litterar principal da la scholastica. Tras quest’ovra è Dante daventà uschè famus ch’ins ha creà en il 15avel tschientaner en ina da las baselgias principalas da Firenza in fresco en si’onur.

→ Artitgel principal: Divina Commedia

Brevs[modifitgar | modifitgar il code]

A Dante è vegnida attribuida en il decurs dals tschientaners in’entira retscha da brevs en lingua latina ed en singuls cas er en lingua populara taliana. Da quellas vegnan resguardadas oz dudesch epistolae latinas sco autenticas. In’ulteriura brev, en la quala l’autur deditgescha il paradiso al Cangrande della Scala ed offrescha in’introducziun en l’ovra en furma d’in commentari, vegn attribuida parzialmain a Dante.

‹Fiore› e ‹Detto d’Amore›[modifitgar | modifitgar il code]

‹Il Fiore› (‹La flur›) è ina poesia allegorica narrativa en 232 sonets che sa basa sin las duas parts dal roman da las rosas dal franzos vegl (ch’è vegnì terminà il 1280). El exista sulettamain en ina copia toscana che vegn conservada a Montpellier. La scienza discutescha a moda cuntraversa, schebain Dante saja l’autur da quest’ovra, u sch’el saja be sa servì dal text per surpigliar singuls vers en la ‹Vita Nova› ed en la ‹Commedia›.[2] L’ovra è segnada d’influenzas dal franzos vegl; quai n’è betg nuntipic per la litteratura taliana da quel temp, ma na cumpara uschiglio nagliur en las ovras da Dante a moda uschè explicita. Ina part dals scienziads tendescha novissimamain ad attribuir l’ovra al giurist Guillaume Durand ch’era oriund da la Frantscha dal Sid e ch’è documentà sco professer a Modena e sco uffiziant en servetsch papal.[3]

Il ‹Detto d’Amore› (‹Poesia davart l’amur› resp. davart Amor) è ina poesia didactica en rimas pèr da set silbas. Damai che l’ovra vegn attribuida al medem autur sco ‹Il Fiore›, vegn Dante eventualmain er en dumonda sco autur da questa poesia.

Recepziun[modifitgar | modifitgar il code]

Nagin auter poet avant e suenter Dante è vegnì commentà uschè savens, uschè vast e cun tala erudiziun; quai ha gia cumenzà curt suenter sia mort en furma da glossaris e commentaris da la ‹Commedia›. Er ses agens figls ed a partir da la mesadad dal 14avel tschientaner Giovanni Boccaccio han attribuì a quest svilup. L’umanissem e la renaschientscha ch’èn sa furmads da quel temp han per part crititgà l’ovra da Dante e per part admirà ella sco anticipaziun (per part be presumtiva) da lur atgnas ideas centralas.

En il temp modern è la rescuverta da Dante stada sut l’ensaina da l’interess romantic per il temp medieval. Medemamain è si’ovra vegnida duvrada per concepir ina nova schientscha politica e culturala durant il temp dal risorgimento (en rom da la furmaziun da la naziun taliana). Dante è vegnì utilisà e per part instrumentalisà da circuls conservativs e reacziunars, catolics e protestants, esoterics ed anticlericals, quai ch’ha agiuntà a si’ovra baininqual defurmaziun.

A la constituziun scientifica da la filologia e perscrutaziun da Dante han attribuì dapi il 19avel tschientaner scienziads da divers pajais (t.a. tudestgs, englais ed en l’ultim temp er americans). La perscrutaziun ha pudì sclerir bleras malchapientschas, ha però er tradì in u l’autra pregiudizi da derivanza betg scientifica. Cun consultar litteratura secundara davart Dante èsi perquai inditgà d’esser precaut e d’avrir ils egls en ina moda sco che quai na fiss forsa betg il cas tar in auter autur dal temp medieval che n’è betg vegnì interpretà e commentà cun la medema intensitad.

Statuas, monuments e munaidas[modifitgar | modifitgar il code]

  • Statuas da Dante èn avant maun sin la Piazza Dante a Napoli ed a Mantua, sin la Piazza Santa Croce a Firenza, sin la Piazza dei Signori a Verona ed en il Cortile degli Spiriti Magni da la Biblioteca Ambrosiana a Milaun. Ultra da quai exista a Trent il monument da Dante ch’è vegnì tschentà si il 1896 sco reacziun sin l’erecziun dal monument da Walter von der Vogelweide a Bulsaun (1889).
  • Il monument da fossa da Dante sa chatta a Ravenna, nua ch’è er vegnì avert in museum che sa deditgescha a la vita ed ovra dal poet.
  • Dante è da vesair sin numerus maletgs da las pli differentas epocas da l’istorgia d’art (per part en furma da purtret, savens er integrà en illustraziuns da la ‹Divina Commedia›).
  • Ultra da quai cumpara Dante sin las suandantas munaidas: munaida da 500 liras da la Republica Taliana dal 1965; munaida da 2 euros da la Republica Taliana dal 2011; munaida da 2 euros da la Republica da San Marino dal 2015.

Ediziuns e translaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  • Das Schreiben an Cangrande. Latin-tudestg, edì da Thomas Ricklin. Meiner, Hamburg 1993, ISBN 978-3-7873-1124-8.
  • Disputation über das Wasser und die Erde. Latin-tudestg, translatà ed edì da Dominik Perler. Meiner, Hamburg 1994, ISBN 978-3-7873-1125-5.
  • Über die Beredsamkeit in der Volkssprache. Latin-tudestg, translatà da Francis Cheneval. Meiner, Hamburg 2007, ISBN 978-3-7873-1126-2.
  • Das Gastmahl. Talian-tudestg, translatà da Thomas Ricklin. Meiner, Hamburg 1996-2004 (4 toms), ISBN 978-3-7873-1298-6/1299-3/1300-6/1302-0.
  • Dante, Commedia. En prosa tudestga da Kurt Flasch, cun illustraziuns da Ruth Gesser. 2 toms, S. Fischer, Frankfurt a.M. 2011, ISBN 978-3-10-015339-5.
  • Dante Alighieri, Die Göttliche Komödie, translatà da Hans Werner Sokop en terzinas originalas, cun explicaziuns e 100 maletgs da Fritz Karl Wachtmann. Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz 2014, ISBN 978-3-201-01994-1.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Cf. Deutsche Dante-Gesellschaft: Dante Alighieri: Lebensdaten.
  2. Guglielmo Gorni: Dante prima della ‹Commedia› (= Letteratura italiana antica. Saggi 1). Cadmo, Firenza 2001, ISBN 88-7923-232-0, p. 254s.; Michele Scherillo: Il nome di Dante. En: Zeitschrift für romanische Philologie, tom 20, 1896, p. 15–26, qua p. 23, (Digitalisat (PDF; 1,31 MB)). En pli Domenico De Robertis: Dal primo all’ultimo Dante (= Studi danteschi. Quaderni 13). Le Lettere, Firenza 2001, ISBN 88-7166-568-6, p. 49ss., qua p. 62.
  3. Maurizio Palma di Cesnola: Questioni dantesche. Fiore, Monarchia, Commedia. Longo, Ravenna 2003, ISBN 88-8063-368-6, p. 30ss.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Francis Cheneval: Die Rezeption der Monarchia Dantes bis zur Editio princeps im Jahre 1559. Metamorphosen eines philosophischen Werkes (= Humanistische Bibliothek. Reihe 1: Abhandlungen, tom 47). Fink, Minca 1995, ISBN 3-7705-3047-0.
  • Ralf Jeremias: Vernunft und Charisma. Die Begründung der Politischen Theorie bei Dante und Machiavelli – im Blick Max Webers (= Konstanzer Schriften zur Sozialwissenschaft, tom 66). Hartung-Gorre, Constanza 2005, ISBN 3-86628-004-1.
  • Robert L. John: Dante. Springer, Vienna 1946.
  • Kurt Leonhard: Dante. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten (= Rororo 50167 Rowohlts Monographien). 9. ed. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1998, ISBN 3-499-50167-8.
  • Bruno Nardi: Dal ‹Convivio› alla ‹Commedia›. (Sei saggi danteschi) (= Studi storici, fasc. 35/39). Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Roma 1960.
  • Bruno Nardi: Dante e la cultura medievale. Nuovi saggi di filosofia dantesca (= Biblioteca di cultura moderna, nr. 368. Segunda ediziun repassada ed amplifitgada. Laterza, Bari 1949.
  • Ulrich Prill: Dante (= Sammlung Metzler, tom 318). Metzler, Stuttgart e.a. 1999, ISBN 3-476-10318-8.
  • Karlheinz Stierle: Dante Alighieri. Dichter im Exil, Dichter der Welt. Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-66816-6.
  • Winfried Wehle: Dichtung über Dichtung. Dantes ‹Vita Nuova›. Die Aufhebung des Minnesangs im Epos. Fink, Minca 1986, ISBN 3-7705-2427-6 (Digitalisat (PDF; 6,83 MB)).
  • Winfried Wehle: Rückkehr nach Eden. Über Dantes Wissenschaft vom Glück in der ‹Commedia›. En: Deutsches Dante-Jahrbuch, tom 78, 2003, p. 13–66, (online (PDF; 306 KB)).
  • Heinz-Willi Wittschier: Dantes ‹Divina Commedia›. Einführung und Handbuch. Erzählte Transzendenz (= Grundlagen der Italianistik, tom 4). Lang, Frankfurt am Main e.a. 2004, ISBN 3-631-38401-7.
  • Heinz Willi Wittschier: Dantes ‹Convivio›. Einführung und Handbuch. Erschriebene Immanenz (= Grundlagen der Italianistik, tom 9). Lang, Frankfurt am Main e.a. 2009, ISBN 978-3-631-55044-1.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons
Commons
Commons: Dante Alighieri – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio