Detgas e praulas da Tujetsch

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en sursilvan.

Il striun ch'era ius a mesiras enta Maighels[modifitgar | modifitgar il code]

Cura quels dado igl uaul ein ira inagada a mesiras enta Maighels, han ei era dau in clom ad in vischin da Selva per far vegnir quel cun els. Quel ha dau per risposta: „Vus mu mai, avaun tga vus saigies vidain; sund ju schon era lo!" Ils umens ein ira vinavon. Cura ch'els ein stai enasisum. l'alp da Tschamut, vegneva il da Selva per o sper la caplutta da s.Clau en. Mo cura ch'ils umens ein serabitschai en tegia da Maighels, durmeva il da Selva schon uras ora en treglia. - Quei era il striun da Selva ch'ei han lu mess vi cun catschar cugns.

L'uolp ch'era rentada cun in sughet vid in begl da piertg ell'alp da Tschamut[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada per igl atun vi mava in catschadur a catscha. Quel ei serabitschaus entochen sill'alp da Tschamut e viu sper in begl da piertg ina hazer bial'uolp, ch'era rentada cun in sughet vid il begl. Enaquella ch'il catschadur vul sittar sin ella, stat l'uolp sillas combas davos e fa spergaments, sco sch'ella rugass da buca sittar. Cura ch'il catschadur ha viu quei ha el giu cumpassiun ed ei ius pli vitier. Vesend l'uolp quei, ha ella mussau grond plascher, cun far si hazers cumpliments siper il catschadur. Sin quei ha el vuliu tagliar il sughet e schar liber l'uolp, mo da quei vuleva l'uolp saver nuot, bein aber dat ella d'entellir ad el cullas toppas e culla bucca, ch'el dueigi disnuar tut ils nuvs ch'eran el sughet. Mintga gada ch'el veva disnuau in, sche litgava l'uolp siu maun. Cura ch'el ha giu fatg ora tut ils nuvs, ha l'uolp dau il tgau ed ei ida dalla plaunca si; mo ella mirava trasora anavos e deva il tgau sco per engraziar. Tuttenina ei l'olp stada stulida. - Quei era ina paupra femna, che stueva far la stria e leva buc. E sin quella moda eis ella vegnida liberada.

La stria dalla schuba cotschna[modifitgar | modifitgar il code]

La stria dalla schuba cotschna vegneva mintg'onn la primavera si e da Crestas en, a Rueras. Cura ch'ella vegneva vevan ils purs bugen, pertgei che lu dev'ei adina buns onns.

La buora che perdeva saung[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada ein ils da Tujetsch i a catschar gl'uors e vegni sper in ur d'in uaul. En in hui ei gl'uors staus stulius ord lur egls. Avon che turnar a casa ein els sesi giu sin ina bellezia buora scursada e marendau pacificamein. Duront ch'ei magliavan catschavan ei en lur cuntials ella buora mo senza malart. Tuttenina vesan ei che quella buora perdeva saung. - E quei era ina stria ch'era uors epi sefatga buora.

La platta dil barlot[modifitgar | modifitgar il code]

Si Caschlè eis ei ina gronda platta, nua ch'ins vesa aunc oz ils peis dallas strias, ch'ein nudai en el crap. Sin quella platta schischevan ils cavrers bien a savens, mo mintga gada cura ch'ei sedestadavan eran ei sper la platta giu. Gie, in era inagada schizun tochen giu Rodunda cura ch'el ei sedestadaus. Quei di ch'il prer ha scungierau il striegn, ruclav'ei buca legher crappa sur el ora. Mo el veva si la stola ed aschia savevan las strias far nuot dil mal. Mo inaga cura ch'il prer leva ira enta Zarcuns vev'el emblidau la stola e; cu'l ei staus en ord Camischolas, sch'udevan quels che mavan ordavon e che vegnevan suenter: „Stuschei, stuschei, il ner vegn." Enaquella ei la lavina vegnida giu e satrau el.

Quella dil cuolm Davi[modifitgar | modifitgar il code]

II paster dil cuolm Davi ei ius ina sera ad entscheinas cun sias vaccas ch'ina da quellas peglia tuttenina naven cun ina stermentusa canera, vi e dallas plauncas giu ed ord ils egls. Tut encurir in'entira sera e notg ora ha gidau nuot. L'autra - damaun era la vacca en stavel cun tschellas e muncava nuot, deno ch'ella veva spigias garnun ellas greflas. Quella stueva esser stada lunsch enzanua!

La praula dils treis cavals[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada vegneva in da Surrein neu Sedrun a messa. Cu el ei staus giu sur la punt digl uaul Surrein ha el viu leu pasculond treis cavals che vevan si bellezia sialas. El seglia sin in da quels e quel porta el cun ina stermentusa spertadad lunsch, lunsch naven en tiaras jastras. Tutteninaga er'el ord il mund ed el Tirol e saveva buca co. En buca ditg eis el vegnius ellas miserias ed avon che murir dalla fom ha el pertgirau pors in tschuppel onns. In di ha el entupau ina femna veglia, che saveva romontsch. Quei er'ina che saveva pli che mo far si paun. Quella ha lu dau d'entellir ad el, co el stoppi far per vegnir a casa. El stoppi gl'emprem ira cheu e cheu e lura anfliel in cavagl cun si siala; el dueigi lu siglir sin quel e setener vid la bèra. Cura ch'el seigi sper la mar dueigi el siglir sin tschei cavagl che seigi leu, epi seigi el gleiti a casa. Il da Surrein ha fatg sco la veglia ha detg ed ei staus en in giena, gie, spert sco il cametg, giu sper la punt digl uaul Surrein. Cheu tuccav'ei grad da nozaas. „Tgi o nozzas?" ha el dumandau. Quella e quella ha in detg e quei era sia atgna dunna, che maridava cun in auter. Sin quei eis el currius sin baselgia e sco ch'el ei staus leu el mument ch'il prer leva enzinnar en ils spus, tila el sia capetscha avon igl altar. Sin quei ha il prer dumandau, tgei ch'el vegli. Il da Surrein ha lu detg, ch'el seigi igl um da quella spusa. Sin quei ha il prer buc'enzinnau en quels dus, mo il gentar da nozzas han ei tuttina magliau e giu legher. - Quels dus han lu aunc viviu ditg ensemen e sch'els ein buca morts, sche vivan ei aunc ussa!

La caura dad aur enasi Putnengia[modifitgar | modifitgar il code]

Ina sera da stgir miravan treis frars da Rueras orda finiastra e lura han ei viu ina caura dad aur che tarlischava sco ina cazzola si spel casti da Putnengia. Sin quei ein ei i per pigliar ella, mo han viu nuot pli. - Quei era in scazi zuppau, ed ins stueva ver ina certa caussa per vegnir vitier.

La resgia dad aur el dutg orasi gl'Uaul Nual[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada mava in buob cun siu hab a caschar. Tuttenina vesa il bab buca pli siu buob. Cun clamar e clamar ei quel vonzeivi vegnius siado dal dutg, che cuora sper igl Uaul Nual giuadora. Il bab ei buca pauc surstaus e damonda il pign nua ch'el seigi staus. Sin quei di il buob ch'el seigi staus en ina resgia dad aur, nua che nanins resgiavien cristallas. Il resgiem eri sco il sulegl e l'aua che menavi la roda eri tut pleina da pedras custeivlas. Il bab ha lu era mirau el dutg, mo viu nuot.

Quel dalla scola nera[modifitgar | modifitgar il code]

In scolar dalla scola nera ha detg inagada siper ils da Sedrun, che sil Drun ella greppa seigi in grond scazi zuppau. Mo negin ha vuliu pagar ad el enzatgei da cavar sido quel e perquei ei il scazi aunc adina zuppaus el Drun.

La fontauna dad aur ella greppa giusut la caplutta da s. Leci a Cavorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Mintg'onn vegneva in signur da zanunder lunsch neutier en Tujetsch e mava giun Cavorgia ella greppa sut la caplutta de s. Leci per ina butteglia plein aur, che culava ord ina fontauna. Ei mava adina in entir onn avon che quella seigi pleina e lura turnava el a metter suten in'autra. In onn ha el lu detg als Tujetschins: ussa seigi el rehs avunda e vegni buca pli. Sin quei han ils da Cavorgia encuretg ditg e liung quella fontauna mo mai anflau nuot. E sch'ella ei buca schigiad'en, sch'eis ella aunc oz leu.

Il striegn si Caschlè[modifitgar | modifitgar il code]

Ina notg tuttenina ha ei fatg ina sgarscheivla canera on stavel da vaccas, sco sch'ei fuss rut en la pli gronda malaura e tuttina sclarevan las steilas ed era serein. Ils fumegls en treglia han udiu bein e scoiauda co tut las vaccas en stavel sgulavan sul tetg dalla tegia ora, enagiu encunter Mila. Il signun seglia dabot ord tegia e tila suenter il guoter d'aua benedida. La fumeglia ei lu ida suenter ed anflau tut la muaglia en ina retscha osum la pli aulta greppa. Sin quei han els puspei catschau las vaccas en stavel. Mo turnond anavos cun ellas, han ei viu co ei ruclava zugls dalla spunda si. Quei era il striegn.

La trocca dil giavel el turmegl[modifitgar | modifitgar il code]

In di rischlavan ei giu Surrein epi s'ei vegniu in turmegl ed ius cun bunamein tut il fein. Cheu ha in perveseder dabot tratg suenter il cunti aviert e cu quel ei vegnius giudo dal turmegl era el sefuritgaus ella trocca dil giavel; ina clara enzenna, che las strias devan troccas quei di.

Il mat herox da Cavorgia[modifitgar | modifitgar il code]

In um ed ina dunna da Cavorgia vevan in pop, ni pli gronds ni pli pigns ch'auters pops e poppas. Ina primavera ch'ei luvravan sin in frust agl ur digl Uaul Cavorgia, vevan ei mess a durmir il pop sut in pegn, buca lunsch naven dad els. Senza ch'ei vesien u sentien zatgei, ei igl uors dalla Val Gierm ius sper quei pegn ora, ha priu il pop pil tappun e purtau el en sia tauna. Cura ch'ils geniturs han vuliu prender il pop ed ir a casa, han ei anflau ni pop ni stratscha, malgrad igl encurir ch'ei encurevan. Basta, il pop ei staus svanius e sparius per uss ed aunc ditg. Igl uors ha fatg da mumma cul pop dils da Cavorgia. El nutrev'el di per di - e siu mat adoptiv vegneva gronds e ferms. Suenter tschun onns ha igl uors fetg ina spassegiada cun siu mat entochen Pultengia. Leu avon il casti steva in hazer pegnun cun roma lada e profundas ragischs. Mussond sin quel, ha igl uors detg a siu mat: "Til'ora quei tschaffun!" - Il mat ha empruau e turnau ad empruar, mo il pegn ha strusch dau in schliep. Sin quei ha igl uors fatg: "Ti, ragneret, che ti eis, has nuota giu latg avunda; tei sai jeu nuot aunc zavrar." – Ed el ei ius cun el dagl uaul Surrein ora e si Val Gierm en sia tauna, nua ch'el ha nutriu el aunc ina ga tschun onns. E lu eis el ius cun el per la secunda gada a Pultengia, per mirar sch'el possi muentar... Quella ga er'ei bia meglier, mo buc aunc bien diltut. Ei ha schluppegiau dil ridischen ellas ragischs, mo la finala ha il mat da Cavorgia tuttina stuiu ceder. "Aunc tschun onns latg-uors, epi va ei!" Detg e fatg! Suenter la tiarza ga tschun onns, ha il pop da Cavorgia tratg ora il pegnun, sco da trer in pal ord ina classena. Quei ha plaschiu agl uors ed el ha detg a siu pop: "Ussa pren quei pegn per fest e va a casa tiella mumma!" Il pop ha fatg per camond ed ei ius a casa tiella mumma, mo lezza ha nuota enconaschiu el, e teniu el per in vagant dalla comba liunga. El hagi nuota fom e seit ha'l detg alla mumma e vessi bugen zatgei da ruir. La mumma ha vuliu dar in paun, in toc tschagrun ed in cup scotgascha. Mo il schani magliadrun ha dau ina cullas ragischs da sia fest vid il paner che tut ils pauns ein dai giud clavella. En in hui ein ei stai magliai e svani, crusta e miulas, ruba, e strubas! Mo quei ei buc aunc stau avunda! Culla roma da siu fest-pegn ha el scuau tut ils tgaus-tschagrun giud ils perseuls dallas finiastras e magliau tuts: ils dirs ed ils verds, ils sbutanai e cavergnai, ils bials e macorts, ils murglinus e mulaunus! Quei ha fatg seit; el ei ius en tschaler ed ha buiu ora dus scutgès scotgascha en dus sitgs. La mumma ha entschiet a far sfracs e dau ad el dal magliadrun e buèdragl... Cheu ha il pop da tschels onns schau siglir la chicra, ei ius giuadora e sill'alp Pazzola, nua ch'el ha svidau gl'entir tschaler purment: magnuccas, panazuns e tschagruns e purtau quei tut alla mumma, schend: "Cheu has in entir tschaler d'alp per quei tec paun e tschagrun!" Epi eis el puspei ius dad esch ora e peis a pèr o Mustér el tschaler dalla claustra per siat buots vin vuclin ch'el porta sco da far termagls, ina si dies e treis a treis sut bratsch... Vegnend avon casa, ha el mess giu quella sauma-vin ed ha detg: "E cheu has vin per quels dus sitgs scotgascha" ed ei ius dalla val oragiu. Staus ch'el ei a Cuera, vegnend dalla tiara giuadora, eis el sepladius sco fumegl tiel burgameister dil marcau. Per pagaglia ha el dumandau nuot auter che d'astgar dar al patrun ina frida giu pil dies. Quei signur ei staus cuntents aschia, secartend d'haver fatg in bien marcau. Mo vesend la terribla forza da siu fumegl, ha el entschiet a survegnir la trembletga ellas caultschas. Nuota curvien ch'el studiava di e notg, co far el ord ils peis "quei glimari dalla Cadi" e prighel grond da Cuera. In bi di ha il patrun da Cuera tarmess el giu gl'uffiern per la frina ch'ils giavels hagien mulau per el. Il burgameister dat ad el siat sacs vits e manegia: Quei po tonscher! Mo il da Cavorgia engrazia per quels "scarnuz da Cuera", va en nuegl, sturnescha treis bos, tilla giu la pial a quels, cuntscha ensemen ellas e va cun quei sac da leusi engiuviars ils mulins da Cuera. El damonda la frina, mo ils giavels rian e dian: "Ti pos esser in tgaper ner dalla Cadi!" - Mo paupers giavels quella ga! Els survegnan ina tanienta purziun ieli da costas ch'els han bugen purtau neutier la frina el sac grond... Turnaus a Cuera la sera cun quei malterun frina carnun, ha el manegiau si pil burgameister: El deigi dar l'autra ga enzanua pli da maneivel da mular, pertgei che da quels muliners aschi maltratgs hagi el aunc mai entupau! Il burgameister ch'era in veritabel Cruarun, ha denton speculau: L'autra ga fai ir il schani giu gl'uffiern per daners! Gliez pudess ira tondanavon sil viv che nos parents fan flucs cul cherli da Cavorgia. Buca ditg ed il berox da Cavorgia sto ir egl uffiern e dumandar il tscheins dils capitals, investai leu dals da Cuera. E prendei mira! Ils giavels, frabiziechels dils da Cuera, che vevan aunc semnau dapertutanavon sillas costas sidengiu las nodas brinblauas da tschella ga e che savevan cun tgei patagner els vessen da far, han immediat pagau il tscheins sin crizzer e cutrin, ed ein stai cuntents ch'ei vegnien libers da quei schani dalla braunca gronda. Returnond il fumegl siadó dalla banca dils da Cuera cul tscheins e tscheins dil tscheins, ha siu patrun e burgameister da Cuera pegliau tema sin snarir. Essend quei di igl onn dalla pladida ual entuorn, ha il mat digl uors da Val Gierm e herox dalla Surselva ferma, dau ina tala frida al maluardau signur da Cuera, ch'el ei sgulaus sc'in paliet entochen sil cumà dil Calanda, nua ch'el ei splatergnaus petta-plat enamiez la pli aulta preit-crap. - Cura che la bova gronda dalla Surselva sezuola mintgamai enviers Cuera, miran aunc oz certs signurs cun sgarschur enasi encunter la tschema dil Calanda, nua ch'els observan tremblond in tac tgietschen!

Las femnas, che fagevan camischas enta Strem[modifitgar | modifitgar il code]

Ina gada era ei enta Strem in buob, che pertgirava la muaglia, ed ei era il di da Sontgilcrest. Mo quei buob saveva buc, ch'ei fussi Sontgilcrest. Lu ha el viu duas femnas, che fagevan camischas. El ha enconuschiu quellas ed ha dau ad ellas da sia marenda. Ellas han magliau mo caschiel. Avon ch'ira naven, han ellas detg ad el: „Mira che ti hagies oz tias genetschas ensemen, pertgei ei vegn aunc ina burascla!" E beingleiti eis ei vegniu ina terribla malaura cun neiv.

Igl um e la femna, che fagevan never si Scharinas[modifitgar | modifitgar il code]

In schliet onn stuevan ils pasturs d'alp savens vegnir culs armauls ella bassa. In di vegnan dus pasturs culla biestga a Surpaliz, da l'autra vart da Selva. Pertgirond leu lur biestga observan ei da l'autra vart sin Scharinas in um ed ina femna en in dutg. Quels mavan pil dutg sidengiu a turschond l'aua. Sin quei di in dils pasturs siper l'auter: „Lein mirar bein, tgei quels dus cheuvi fan plaunsiu!" Buca ditg, ed els vesan, ch'ei seglian dil dutg giu, tochen tier la seiv, che sparta la pastira dil prau. Igl um seglia lu sur la seiv o el prau e dat a tiara. La femna semetta culla bratscha silla seiv e mira riend, co gl'um leva si. Igl um cuora dal prau si, tochen ch'el arriva si tier ina casa da mises. La femna cuora suenter la seiv vi tochen tier quella casa. Ussa semettan domisdus siper la casa in sper l'auter e lur vestgadira ei vegnida tut alva. L'auter di ha ei dau neiv tochen ella bassa.

Igl um cul fazalet alv[modifitgar | modifitgar il code]

Plirs umens en la tegia dall'Alp da Tgetlems (midada dalla Alp da Tschamut!) han ina ga da bi clar di udiu damaneivel da tuttas sorts ramurs e scadanems, sco sch'ei ruclass leu dallas plauncas giu preuls e calderas, stgellas e stgalins, tut ch'ei zaccudeva la tiara. Ei van ordaviert e vesan sisum il fil dalla pézza in um, che mava vi e neu e sdermenava in fazalet alv, sco sch'el spuentass mustgas. Beingleiti ha ei dau neiv entochen la val.

Las duas femnas sill'Alp da Tiarms[modifitgar | modifitgar il code]

Sill'Alp da Tiarms ha il paster viu ina ga ina dumengia beinmarvegl, cura ch'el mava cun sia caschada dadens la tegia enasi, sur ils platius dado la Val Vaglieuna, duas femnas, ina tut en tgietschen e l'autra tut en alv. Quellas mavan d'in crest a l'auter e perfin sin ils malsegirs grugns e fagevan sco d'encurir flurs. Ei era in di da stupenta bial'aura. Suenter ch'il paster ei staus o las pégnas da Calmut, eis ei vegniu ina brentina ord la Val Vaglieuna; en cuort eis ei stau freid e mitgiert e prest ha ei entschiet a plover, dar garniala e never da tala maniera, ch'ei han bunamein stuiu schar ira las vaccas a frusta ed aunc quella sera stuiu ira cun las caschadas giu ella val.

La platta da Caschlè[modifitgar | modifitgar il code]

Sill'alp Caschlè seteneva il striegn si fetg bugen e fageva il barlot sin ina platta, che senumnava la platta dil barlot. In spiritual ei ius si ed ha benediu quella platta, aschia ch'il striegn ha stuiu ceder da quella e sin la platta ha el tagliau en il num da Jesus. Cura ch'el vegneva engiu, leva el beiber aua ord in dutg. Cheu vegnev'ei giu carpuna, per impedir quei. Il spiritual veva denton negina tema da quella crappa. Las strias han griu plein rabia: „Ina gada che ti has buca la scrotta nauscha cun tei, pudein nus schon tier tei!" In pèr onns suenter mava quei spiritual igl unviern, cura ch'ei era ina nevada, da Sedrun a Rueras, ed el veva emblidau la stola. Cheu greschan las strias: „Fagei i la lavina! El ha buca la scrotta." El fui en il vitg Zarcuns davos in clavau. La lavina vegn e pren naven da quei vitg sulet quei baghetg; el vegn ella lavina e miera en quella. La platta dil barlot a Caschlè ei aunc adina leu cun il num da Jesus lien; ins di, ch'il striegn hagi transportau quella stermentusa platta sin in fil seida dal Badus neu a Caschlè. Ins vesa osum il crap ils calcogns dils calzers dil sunadur dil barlot.

Il bov ner[modifitgar | modifitgar il code]

En in'alp da Tujetsch eis ei vegniu ina notg in bov ner, che ha siglientau tut ils stiarls da moda, ch'ei ruclavan in sur l'auter en stavel. Cura ch'ils pasturs han udiu la ramur, ein ei segli ord tegia ed han clamau il sogn num da Diu. Sil fletg ei il bov stulius ed ils stiarls ein stai eri.

Las tschalareras da Val Giuv, che catschan las vaccas el malsegir[modifitgar | modifitgar il code]

Ina sera da stad, duront ch'ils pasturs tschenavan, levan las vaccas en stavel anetgamein si e fuian, sco sch'ellas isassan sil pli fetg. Las tschalareras, che vegnevan a bratsch, catschavan ellas tut empaglia. In grond stierl grisch seglia gl'emprem sur in grep giu ed ils auters suenter. Ils pasturs astgavan buc ira suenter per tema da sesurdar, pertgei ei fuva denton vegniu stgir. L'autra damaun eran tut ils tiers puspei en stavel.

Striegn e tschorvaments sillas pallas dallas alps tujetschinas[modifitgar | modifitgar il code]

Savens capitav'ei, che biestga mava ordlunder, encunter in malsegir ni direct en quel. Si Caschlè, renomaus pervia da sia platta dil barlot, mava ina ga in armaul, cu ei eran buca leu culla biestga, tut en furia giu encunter l'Ondadusa e dallas pallas giu. Enasi Val mala mavien duas vaccas dalla pli tessaglia palla viaden, nua che strusch cauras san ira. Ils umens giu Mulinatsch levan cuorer viasi. Mo cheu vevi stalter Paul Venzin giu detg: „Mo schei fa quei; quei ei tschorvament!" La sera ein tut las vaccas puspei vegnidas en stavel. Dal temps ch'ins cargava aunc vaccas sil Cuolm Davi, era il Tiner, sco aunc bia gadas ius giu la Palla Gronda cun vaccas. Quella palla vegn ozildi segada ed astga buca vegnir pasculada pli. Tuttenina vegn ina vacca afuns e serocla dalla spunda giu. Il Tiner, in um da forza e grondezia sco mai in ella val - el veva aunc surviu sut il papa - ei maneivel ed emprova da tener la vacca. Mo nungrazia! En terments tgaubrochels rocla ella giu el Run. Il paster pign sto spert ira giu e schar saver. Mo vegnend ils umens nua che la vacca havess stuiu esser, encorschan ei ni peil ni pelegn da quella. Leu si vevan ei tut las vaccas!

Il striegn el moni-missla..[modifitgar | modifitgar il code]

Il starlèr da Cuolm Davi veva ina notg stuiu levar si. Ei plueva e draccava senza fin e misericordia. Las stiarlas eran levadas e vegnevan giuado ord il muletg. El pren siu fest e sia missla e va en tutta dracca. Mo staus si sper sias stiarlas, vesa el che siu moni-missla fuva tut in fiug, malgrad la plievgia. Ei gida nuot ni pitgar in bugnar. El stermeina pli lunsch il moni e las stiarlas ein stadas mureri.

lls calzers femna orasi Culmatsch[modifitgar | modifitgar il code]

Il signun da Culmatsch veva rabitschau la rauba a tschaler. Ei era stau in di da calira. El tuorna puspei siadora cun siu targliun. Vonzei vesa el sin in crap in per bials calzers femna. El ha tuttina in tec marveglias e vul prender giu ils calzers. Mo quels ein rentai sco fier vid il crap. El vegn tut freids e sa nuota tgei tertgar, caminond puspei siadora tier la tegia. Quei di aunc ei vegniu ina detga garniala dalla Val Giuv e Culmatsch oragiu.

La zagrenda cul tgau-vacca sut il scussal...[modifitgar | modifitgar il code]

In di er'ei puspei vegniu el vitg ina partida zagrenders. Quei ha mia tatta raquintau a mi. Quels mavan per l'escha a rugond e tschappond. La dunna dil cauvitg vegn vilada da quella mulesta e sevila mordio sin ina veglia bagorda. Quella fa in pèr smuldidas ed aulza lu il scussal. E tgei vesa l'autra? Il tgau d'ina vacca. L'auter di ei ruclau ina vacca dad els enta l'alp.

Il Mathias tudestg...[modifitgar | modifitgar il code]

Dal Mathias tudestg, ch'era ius a mesiras enta Maighels sin in buc alv da funs las Vals Curnera en, ditg suenter ils auters, e ch'ei staus en avon ch'els, ei aunc ussa la resdada en Tujetsch. Quel ei lu vegnius avon dertgira! (Mira quella detga pli sura!)

Il striegn e l'enzenna da s. Benedetg..[modifitgar | modifitgar il code]

Anno 22 ei succediu in remarcabel schabetg orasi Culmatsch. Ei fuva las uras da mulscher e las vaccas ein en stavel in di da bialaura. La fumeglia, in tscheu ed in leu, eran vid il mulscher; il signun pesava ual ina sadiala latg en tegia. Cheu dat ei ina scarsada sco ina lavina e tut las vaccas sco ina camiada ord stavel e d'in rieven giu en ina gonda! Ils mulschèders sin la supia e la sadiala giun plaun, las vaccas naven stulidas senza ch'els sappien co! Ils pasters cloman puspei siado las vaccas e vesan pér uss, che las quater vaccas d'in pur schaian aunc leu en in cantun dad in maun. Ils buobs han marveglias pertgei e perco e vesan lu, che quellas vaccas han tuttas fermau vid la curregia in'enzenna da s.Benedetg. Raquintond quei a sur Venzin da pia memoria, di el, ch'in siu amitg da scola sin pervenda giu S.Gagl, scrivi era d'in semegliont cass. Leu eri il stavel circumdaus d'in mir e tuttenina erien las vaccas dador il mir. Sur Venzin ha allura l'auter onn benedend l'alp, fatg fermar sin la preit dalla tegia in crucifix dil perdun e suenter han ins mai udiu zatgei pli.

Igl uors, la mulesta dallas pastiras ed alps tujetschinas[modifitgar | modifitgar il code]

Nos vegls vevan ina gronda mulesta culs uors, tuttavia en las alps. Tochen els anno 60 dil 19avel tschentaner, ha ei dau da quels schanis en Tujetsch. Era professer Theobald di en sia descripziun dalla Surselva, 1861, ch'ei detti aunc uors en Tujetsch. Havevan ins cattau ad agur in tal glimari, sche stuevan ins star guardia la notg, scadenar schumbers ni far fiug. Cons pegns ein curdai ella Val Tuietsch per unfrenda da scatschar ils uors! En beinenqual alp vevan ins fatg in claus da mir per tener ensemen la biestga, sch'igl uors era ella vischinonza. Restonzas da tals claus ein aunc en Val Val, a Valtgèva, Nual etc. Nums da Val Uors, Plaun Uors etc. ein aunc oz usitai. Denter auter vegn ei raquintau, ch'igl uors vevi si Mut perfin attaccau il taur; a Nual eri el ius cun zacons purschals. Igl Alexi Hetz vevi entupau in uors vi Plaun-miez e l'auter di vev'el sfraccau in triep nuorsas vi Pazzola. Il davos uors ha il Tumaisch Riedi (Madleiner) da Rueras sittau vi si Caschlè. (Riedi viveva aunc 1865). El eri perfin staus amauns inaga ad in. Ei eri dus ensemen e cun la muniziun ch'el vevi, er'el mo vegnius da blessar in e stuiu ir a casa per quei di. L'auter di ha el aunc fatg vegnir auters catschadurs. Schegie ch'igl uors veva piars saung, han ins buca pli anflau el. Igl onn suenter han ins anflau l'ossa dad in ch'era ruclaus.

Il rustg[modifitgar | modifitgar il code]

In catschadur ha mintgadi purtau in camutsch a casa. Quei ei curdau si alla glieud. In auter catschadur ha dumandau el, sch'el savessi vegnir inagada cun el a catscha. "Pertgei buc?" ha igl emprem catschadur detg ed els ein i in di en las Vals da Curnera. Spert han ei viu in camutsch. L'auter ha vuliu sittar, mo igl emprem ha buca vuliu. L'auter ha viu da lunsch, ch'il camutsch vuleva fugir, mo saveva buca. Lu eis el ius vitier e viu ch'in rustg teneva il camutsch per ina comba ed aschia saveva il camutsch buca ir. L'auter ha saviu che quei era buca zatgei gest. Il rustg, quei era il giavel. Lura ha l'auter detg: "Jeu mon a casa. Ussa sai jeu che ti sas far striegn." Ed el ei buca pli ius cun quei catschadur.

La nebla[modifitgar | modifitgar il code]

Ina damaun han ils pasters da Tgatlems viu, che endisch persunas mavan cun ina bandiera alva da sumfil si. Encunter sera cura ch'ils tiers eran en stavel, eisi vegniu ina nebla stgira ed ei ha dau in grond uradi. Ils animals ein vegni pri ord stavel e purtai naven. Lura ha ina vusch dumandau: "Nua lein metter els?" Ils pasters han griu: "Mattei els, nua che vus veis priu els!" Lura ein ils animals vegni sut il Tgiern en e tuts vevan ina spigia salin en las greflas.

L'uolp ligiada[modifitgar | modifitgar il code]

Sut Rueras veva in catschadur mess ora estga per las uolps. Quei era gl'unviern. In di ha el anflau ina uolp ligiada vid in caschner cun ina corda. Cun l'emprema egliada ha el viu, che quei era buca zatgei recli, che la uolp fuva buca libra. Perquei ha el buca sittau. El ha tagliau la corda e schau liber l'uolp e quella ei svanida. L'auter atun eis el ius culs animals a fiera giu Ligiaun. En ina ustria ha la survienta purtau cul gentar siu cunti cun sia noda casa. El ha enconuschiu siu cunti e detg quei ad ella. Ella ha raquintau tut: ella eri stada gl'emprem en ina cumpignia da striegn. La stad cura ch'ils purs fagevien fein, hagien ils striuns fatg in turmegl. In di ha il pur vilau fiers siu cunti el turmegl ed ha blessau quella stria en ina comba. Il turmegl quei era striegn. Ussa ha la survienta priu il cunti e dau anavos ad el ed engraziau, ch'el hagi tagliau la corda. Ella veva enconuschiu el immediat. Suenter ch'ella eri blessada en quei turmegl entras il cunti, savevi ella buca pli ira schi dabot culla cumpignia da striegn e per castitg vevan ei ligiau ella vid il caschner, ed il catschadur veva liberau ella dil striegn. Suenter stueva ella buca pli ira cun quella cumpignia. Ella ha pagau ad el tut ils animals sco engraziament. Ils marcadonts mavan cun biars e suenter ha el saviu vender aunc tuts sin fiera.

Il calzer dad aur[modifitgar | modifitgar il code]

In di era il cavrer sil Crap dalla buna veglia sut la Siala. In artg steva sul Rein vi. Il cavrer ha viu la dunna veglia che steva sut il crap en ed ella ha detg ad el: sch'el possi trer in calzer sugl artg ora, sche vegni anavos in dad aur. Mo il cavrer ha patertgau: sche jeu tilel siadora in calzer, sche lu hai jeu mo pli in, ed el ha buca fiers.

Reglas da purs[modifitgar | modifitgar il code]

Ils pors vegnan mazzai ell'enzenna dil bov e da carschen. Ils vadials vegnan schai ora ell'enzenna dalla stadera. Las muias vegnan mussadas da trer ell'enzenna dil bov. Las nuorsas tundan ins da carschen. Sch'ei bischa da carschen-matg, sche neiva ei tuttas carschen la stad. Sch'ei plova da Sontg'Antoni, sche plova ei era da Sogn Placi. Sch'igl artg ei dadens il vitg, vegn ei ina gronda malaura. Sche ti smaccas in schnec, sche rocla da vus la pli biala vacca!

La platta dil Toni-Fidel[modifitgar | modifitgar il code]

Sut il Crap buna veglia, buca lunsch anaven dalla punt, sur Crest Punt ei la platta da striegn ni dil Toni Fidel. Suten sesanfla ina tauna. Ins scheva, ch'il Toni Fidel vevi sut quella platta en siu latg dallas vaccas e fageva siu purment la primavera. Sin quella platta sesevan inagada dus buobs. Tuttenina ei la platta sevulvida ed ils buobs ein restai suten.

Il prer cun il cudisch[modifitgar | modifitgar il code]

Sin Tschamut en Prauina da quei maun dalla punt ei in mir vegl. Sut quei mir ora vegneva adina la sera denter stgir e clar in prer, in um grond cun in cudisch enta maun. Quel mava sper il Rein si ed engiu, e lu eis el puspei svanius. Nus mattauns temevan quel. Sche jeu stuevel ir leu a segar, sundel jeu ida a casa avon ch'ei vegni stgir. Quei prer stueva probabel far penetenzia e leger siu brevier ch'el veva negligiu ina gada.

Il Crap dunna veglia[modifitgar | modifitgar il code]

sesanfla sin in crest dadens Tschamut. Si leu havein nus savens fatg termagls sco affons. Quei ei in crap liung, mess ensemen da plattas, che stattan sidretg sco in cudisch. Quei ha mia tatta raquintau: Inagada ei in buobet vegnius speras ora giu dalla Siala, il paster pign. Ei era in di freid e bletsch. Cheu ei il crap sesaviarts si avon el, sesaviarts si sco in cudisch. Endadens era ei da veser tut pusseivel: ina rucal da rintgas dad aur, pintgas cadeinas dad argien, cristallas tarlischontas, biala vischala ed in per calzers novs, bein fatgs. Ina vusch ha dumandau, tgei ch'el vessi bugen. El ha mirau entuorn, entuorn ed il davos ha el priu ils calzers, perquei ch'el veva freid ed ei plueva fetg, ed el mava pei blut. El veva scaldau ils peis sut sia caura che spundeva aua. Suenter ch'el ha giu priu ils calzers ei il crap seserraus cun in schem lamentont. Il buob ha udiu ina vusch tresta. Mia tatta ha tertgau, che l'olma en quei crap fussi stada spindrada, sch'il buob vessi giavischau tut quei ch'era da veser el crap. El ha gest giavischau quei ch'el duvrara en quei mument, perquei ch'el veva freid ils peis. El ha buca tertgau pli lunsch, ch'el savessi aunc duvrar dapli. El ei ius a casa cun in pèr calzers novs.

Nadalnotg en nuegl[modifitgar | modifitgar il code]

Mintga sera sun jeu ida en nuegl culla latiarna per mirar, sche tuts animals sigien rentai. Mo da Nadalnotg sun jeu buca ida. Jeu hai giu tema, perquei ch'ei dian, ch'ils animals resdien duront che la messa da Nadalnotg vegni legida. Si Caspausa era ei in pur che mudergiava e carpentava siu muvel. Quel leva buca crer, ch'ils animals resdassien da Nadalnotg duront messa, ed alla finala ha el tuttina fatg ina emprova, per mirar, sche quei seigi ver ni buc. El ei staus sin clavau e tedlau ora. El era sura la palaunca che veva ina ruosna ed el ha veramein udiu a resdond ils animals. Tuts eran malcuntents cul patrun, tuts selamentavan, tgi dallas fridas e tgi dalla maglia. Ina muia ha selamentau, ch'ella stoppi ira ora egl uaul per trer lenna. El carghi memia bia sila schliusa e bastuni ella, sch'ella vegli ruassar in tec e suenter survegni ella gnanc bien fein e mo pauc. Mo quei pegli gleiti ina fin, quella tirania. Ella detschi inagada ina curnada ad el, ch'el stetti sil plaz. Allura ha el tertgau: "Aha, ussa fas auter culs tiers!" e suenter eis el staus megliers ed ha giu bien uorden e mai bastunau pli ils animals, dau da magliar detgavunda ed aschia ha el perservau sia veta da disgrazias.

La buoba loscha[modifitgar | modifitgar il code]

Sin Tschamut fuva ei igl usit ch'in vischin stueva pertgirar ils pors las fiasta a casa. Quei mava en roda. Inagada ha ei tuccau ad ina matta ualti luscharda ed adina beinvestgida. Quella fuva buca cuntenza ch' ella saveva buca ira a Sedrun a Sontgilcrest cullas mattauns. Ella leva buca pertgirar ils pors. Perquei ha ella dau tissi a siu piertg e la damaun era il piertg ventschius e cu tuts auters fuvan pinai per ira giu Sedrun ha ella griu suenter ad ina autra: "Giu culla purschalla! Si culla tschupella! Miu piertg ei schluppaus!" Ella ha fatg ina sgnocca per buca stuer star a casa ed ei ida cun las autras a far Sontgilcrest. Per castitg eis ella vegnida scungierada suenter la mort sil Badus. Si leu ha ella stuiu star ella greppa dumengias e luvardis.

Zagrenders[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada eran zagrenders vegni a Selva. Ina zagrendra ei ida en ina casa, nua che la patruna fageva gest coccas. La zagrendra ha detg: "Da ina!" La patruna ha dau ina ad ella. Lu ha la zagrendra dumandau: "Aunc ina!" E la patruna ha aunc dau ina ad ella. Lu ha lezza dumnadau la tiarza. Mo la patruna ha buca vuliu dar. Sinquei ha la zagrendra detg: ussa dueien las coccas ira ord la cazzetta e da tgamin si. E lu sgulavan las coccas ord la cazzeta encunter il tgamin e turnavan anavos puspei engiu silla platta da fiug, enqualina en la cazzetta ed enquala silla platta ad fiug. Lu ha la zagrendra detg: "Dai a mi aunc ina, sche van ellas buca pli ord la cazzetta." Lu ha la patruna dau ina ed aunc duas, e lu ei la zagrendra ida.

Ils scolars dalla scola nera[modifitgar | modifitgar il code]

Ina stad ha miu bab segau sper la via vedra. Lu ein siat scolars dalla scola nera vegni speras ora. In dad els ha dumandau il bab: "Taglia ei bein?" Il bab ha detg: "Mo empau!" Lu ha in da quels detg, il bab dueigi dar ad el la faultsch e la cut. El vegli gizzar aschi bein, ch'el stoppi mai pli batter e gizzar la faultsch. Lu ha il bab dau la faultsch e la cut al scolar dalla scola nera. Ed enzacons dis ha la faultsch tagliau bein. In di ha il bab per disa puspei battiu ella. Mo ussa valeva ella nuot pli. La faultsch era striunada.

Il derschalet[modifitgar | modifitgar il code]

Ina sera si Tgatlems, ei era pli stgir che clar, han ils pasters viu a mond las vaccas. Ellas eran mulschidas ed ils pasturs levan catschar ellas ad entscheinas, mo els savevan buca pli tener ellas. Tuttenina fuvan las vaccas buca pli cheu. In dils pasturs ha griu: "Mei alli giavel!" L'autra damaun eran las vaccas puspei en stavel ed ellas vevan spigias-terc denter las greflas.

La pesta a Selva[modifitgar | modifitgar il code]

Cura che la muria gronda era stada a Selva, vivevan leu 70 avdonts. Quasi tuts ein morts dalla pesta. Mo dus ein restai vivs e quels eran aunc malperina ed ein i in ord l'auter. In ei ius dalla Punt da Surrein-Selva e lu dalla Punt da Plaun miez orasi Rueras e l'auter ei ius orasi Caspausa da lezzza via oragiu a Rueras. Forsa han quels dus stuiu star sil mund per penetenzia, perquei ch'els vegnevan buca perina.

Sinzur[modifitgar | modifitgar il code]

Ina femna habitava a Selva en ina casa veglia. Ella era ina pulita femna e mava a gidar ils auters. Il fegl, che veva num Vigeli, era maridaus a Gonda. Ils dus davos onns steva ella a Gonda cul fegl. Allura eis ella morta a Gonda. Quella notg ch'ella ei morta, eis ella cumparida cheu en nossa casa dad esch-stiva en. Mia dunna durmeva en stiva. La dunna ch'ei cumparida ha detg nuot. Ella era vestgida bein. Lura eis ella turnada dad esch ora e serrau igl esch culla falla ed ida. Nus vein udiu ils pass, che mavan naven. Ella ha vuliu far da saver, ch'ella seigi morta. Quei era ina buna femna.

La stria cun la schuba cotschna[modifitgar | modifitgar il code]

Sill'Alp Tgom era ei ina stria cun schuba cotschna. Quella fageva per temps in viadi. Ella mava tochen en Curnera, sur la spunda enasi e siglieva, fagend segls dad ina caglia a l'autra. Cura ch'ils purs vesevan quei, han ei entschiet a tuccar ils zenns e grevan: "Fagei vinavon, avon che Gion e Paul greschan." Cura ch'ils zenns tuccavan, era la stria svanida. Quei era bien, schiglioc vess ei dau garniala. Quei hai jeu udiu dil basat.

Il derschalet[modifitgar | modifitgar il code]

Sill'Alp Tschamut ein las vaccas, cura ch'ellas eran mulschidas, tuttenina svanidas naven dil stavel, ed ils paster han buca saviu, nua ch'ellas eran. Els han tertgau, ch'ellas seigien tuttas rucladas. Suenter han ils pasters priu il cudisch d'evangelis ed han legiu igl evangeli da sogn Gion. E cu els han giu finiu da leger, ein las vaccas puspei stadas leu en stavel cullas greflas plein spigias carnun. Ellas eran idas giul Tessin.

Processiun[modifitgar | modifitgar il code]

Ins ha viu ina processiun a mond naven da Nurschalas, umens e femnas cun resti tgietschen cun ordavon in cafanun. Els ein i encunter il Badus, da clar bi di.

La signura cun ina schuba cotschna[modifitgar | modifitgar il code]

Quei era sco in barometer: Vesevan ins ina signura dunschala cun ina schuba cuorta, cotschna cun capi e cun carolina cotschna a mond a spass sil fil dil Nurschalas si ed engiu, lu spitgavan ils purs ina gronda malaura, in grond stemprau. Ed ils purs che fenavan, fagevan combas per vegnir zacu sut tetg. Ils pasters stavlavan ils animals en loghens segirs, sch'els vesevan la dunschala cul capi e cun carolina cotschna.

Legenda da Sontgaclau[modifitgar | modifitgar il code]

In di mava in um da Selva a Tschamut tier sia famiglia. El stueva ir ensi. La famiglia spitgava gia daditg sin el e quei plein anguoscha. Els temevan la lavina. Ussa fuva el sin via e mava sur Sutcrestas. Leu fuva ei il pli segir, buca aschi malsegir sco sur Cargnola. Ventireivels eis el arrivaus tochen tier la caplutta da Sontgaclau. “Ad el è ius ain capluta da Sontgaclau par angraziè, tg'era betga vegniu giu la lavina, tg'el tumeeva, tg'el eera aun adina co, ad o fatg oraziun tier Sontgaclau. Ain quai mumen sai vegniu tut stgir ain capluta. El so tut tge quai munta. El so: ussa sè la lavina vegnida! Ad uscheia sel staus liberaus d'l prighel. Scha'l mava betga ain capluta, sch'er'el morts ain la lavina.”

Il signun ed il giavel[modifitgar | modifitgar il code]

En la tegia si Culmatsch era ei inagada in signun. Quel veva la moda da sgiavlar. Adina scheva el:"Tg'al giavel porti via!" El manegiava ch'il giavel seigi la cuolpa da tut discletg, sch'ina caussa mava mal. In di ha el sgarmau duas sadialas groma e cumandau al purtgèr da far fiug. Il medem mument ha el derschiu il latg el priel. El ha buca dau adatg e derschiu ora in detg pultaun latg giun plaun. "Poret'al giavel via," ha el sevilau mordio e buca schau vegnir endamen, ch’il giavel seigi adina dasperas, laghegiaus da cudizzar ins e ch’el savess vegnir inagada en persuna e buca mo davos noda.

En quei mument stat il giavel sigl esch tegia en persuna cun bucca rienta – buca tec vilaus – e damonda, tgei ch’el vegli? Pertgei ch’el clomi cun tala ravgia? Il signun ha rispundiu, el seigi in um disgraziau spir dsicletg. “Il bien latg per la tegia entuorn ed ella miarda!” Il giavel era da buna luna ed ha stuiu rir. El ha detg: “Quei ei buca grond discletg, aba, quei ei mo latg.” La groma steva en duas sadialas buca lunscha naven e pinada per far la pischada ed il signun stueva entscheiver a caschar. Lu ha il giavel detg: “Il meglier ei quei, la groma, e quella veis gie aunc cheu. Mo pervia dil latg, quei ei buca in aschi grond donn!” Mo il signun era buca cuntents cun quei, el era aunc adina vilaus. “Mo la groma cheu! Ch’il giavel porti e via quella cul latg e tut.” “Bien!” ha il giavel immediat fatg per camond. El ha priu las duas sadialas groma ed ei ius ord tegia e svanius. E lu ha il signun giu ni groma ni latg.

Il signun ed il giavel[modifitgar | modifitgar il code]

Il signun da Culmatsch era in um da discletg. El sgiavlava adina. El carteva, che da tut quei che mava en mal, seigi il giavel la cuolpa. Sche mo ina clavella deva giun plaun, ni sch’el scarpitschava en in tarden, ni sche ina mustga murdeva sil nas, sche fuva il giavel l’empudientscha da quei. Perquei era il giavisch adina da vegnir inagada a pugn cul giavel sez. In bi di da runar giu dals aults da Culmatsch in buordi purment ha il signun giu in grond discletg. Duront ch'el runava a sgiavlond la rauba dalla spunda giuadora sesluetta ina magnucca, la quala el haveva emblidau da marcar cun la crusch, ord il blah e rocla giu en la gonda tut che fema. Aunc ditg suenter mava ei siadora fem e flimadas. (Ei fuva moda da far si ina crusch cun cotgel sin mintga magnucca e tschagrun sinaquei ch'il giavel sappi buca nuscher.) Savens selamentava il signun: sch'el fussi staus sperts avunda da furar la magnucca en las costas cun in cunti, sche spindravi el ella. Cuort temps suenter daventa in auter bia pli grond discletg. In di da macortaura e freid era il signun da Culmatsch occupaus vid il caschar e quei cun schliata luna pervia dalla neiv che smanatschava da vegnir giu sin l'alp e forsa aunc stuer midar stavel. En quella fatalitad era il giavel senz'auter puspei la cuolpa. Mintga curtè latg ch'el svidava el priel fineva cun ina sgiavlada. Avon che dar cuagl ha il signun aunc giu marveglias, tgei l'aura fetschi. En stavel era la neiv gia setschentada. Sinquei vegn il signun sgarscheivel vilaus e tila cun in calzer encunter il scotgè e grescha quei ch'el po: “Gie, sturnir duess ins èl, tgel fuss sturnius ignèda par adina!” Strusch finiu quels plaids ch'ei dat ina termenta botscha el mir, sco sch' enzatgi havess cargau il tschep da lenna avon tegia e sdermenau quel encunter la cantunada dalla tegia. Entras la stremblida dat la fueina ensemen. La tschagna (tschaghegna) sederscha cun priel e tut neu amiez la tegia - il priel quasi seviults entuorn - il latg per la tegia entuorn, mo pauc latg restaus el priel. Anetgamein cumpara il giavel sin esch-tegia cun la fuortga entamaun e cloma: “Cheu vegn quel che ti giavischas adina. Tgei maunca ei? Vul forsa sturnir mei?” Il signun da tema e sgarschur fui el tschaler da latg. Il giavel sederscha en tegia cun la fuortga agradora e cloma: “Neu tscheu ti vierm dalla tiara!” Il signun emprova da mitschar enzanua tras ina sgrema, mo adumbatten. En sia miseria sdrappa el siu scapulier orda siu resti. Sco in stausch sesnuescha il giavel in per pass anavos. Vesend ch'ei fuva da far nuot cul signun, tschappa el las duas sadialas groma, penda quellas sin l’elva da sia fuortga, ina per vart e sin schui cun tut e scappa da tegia ora laschond anavos in tuffien da rietscher beglia e buttatsch.

Da Medel[modifitgar | modifitgar il code]

In da Medel ei ius cul tren giu Cuera. A Mustér ha el priu in bigliet sempel Giu Cuera han ei detg ad el, ch’el vessi stuiu prender in bigliet anavos, quei fussi stau pli bienmarcau. Lu esi el ius ed ha priu in bigliet anavos per turnar si Mustér pli bienmarcau.

Ha la péra si peis?[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada ei ina femna da Tschamut ida cun sia feglia giu Cuera. La feglia veva aunc mai viu puma. La sera ha in pur dau suttetg ad ellas en ina stalla da cavals enamiez in curtin. Leu fuvan pirers. La feglia veva queidas da magliar péra e la mumma ha detg ad ella: “Enzacuns son ins schon prender, quai fo nuet,” e lu ha la mumma scurlau in pirer ed in pèr pérs ein dai giun plaun. La feglia peglia in pér ed entscheiva a magliar. Lura damonda ella: “O la paira se pais?” La mumma ha detg: “O, na, la paira o betga pais!” Lu ha la feglia detg:”Sche la paira o betga pais, vai ju magliau in rustg!”

La nebla nera[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada era ei sill’Alp Curnera in paster grond. Quel veseva adina la damaun da bialaura ina nebla nera che setschentava sin la Siara da Curnera e cuvreva gl’entir stavel, ch’ins veseva buca pli las vaccas. Ils pasters pigns temevan ed ei han fatg vegnir il caplon da Selva per benedir la nebla, las vaccas, ils pasters e la tegia. Mo la nebla ei buca fugida. Ils pasters han giu curascha. Ina damaun ei il paster ius sin tetg tegia ed ha spitgau la nebla. El ha viu a vegnend da sutsi quella gronda nebla ed ha aviert ora la bratscha ed embratschau la nebla e buca schau liber ella. Lezza ha tratg il paster grond ad ault suls cuolms sil Badus. Leu fuva in pign laghet cun pauc’aua. Il paster grond ha tratg la nebla a funs el lag pign. Lu eis ella semidada en aua. Per cletg ha il paster saviu senudar, ed aschia eis el mitschaus dall’aua freida e dalla mort cun sia curascha. Da lura navei eis ei stau in pli grond lag sil Badus e suenter pli bia aua el Rein. La nauscha nebla ei denton stada svanida per adina. Ils pasters han fatg ina crusch cun crappa silla Siara da Curnera, che stat aunc oz.

L’uolp rentada[modifitgar | modifitgar il code]

Giusut il vitg da Rueras stat aunc oz in begl da lenn per buentar ils tiers. Inagada mava in perveseder la damaun giu Mila a perver. Cheu vesa el ina uolp rentada cun in sughet vid la petga dil begl. El pren ora il cunti per tagliar il sughet, mo l’uolp ha griu sgarscheivel. Il pur ha giu cumpassiun, ha fatg ora ils nuvs dil sughet e schau liber l’uolp. Quella ei fugida dalla punt via egl Uaul da Surrein. Gl’atun sisura ei quei pur da Rueras ius a fiera giu Ligiaun. Cheu ei vegniu ina femna tier quei pur ed ha detg, ch’ella vegni ad engraziar ad el. El hagi liberau ella. Ella fuvi ina stria, e las strias hagien rentau ella vid la petga dil begl, e sch’el vessi tagliau giu il sughet, fussi ella morta ed ida egl uffiern. Ussa seigi ella liberada dil nausch e secunvertida. Ed ella ha bia gadas engraziau ad el persuenter.

Il turmegl[modifitgar | modifitgar il code]

Quei hai jeu viu sco buob. Quei ei schabegiau a Zarcuns sil prau da Martin Valier. Mintg’onn mava il fein da quei prau ell’aria suls cuolms. Sinquei ei igl aug vegl, il Luis, vegnius vilaus. El ha tratg il cunti da sac suenter il turmegl da fein e quei cunti ei staus naven per quella stad. Gl’atun ei il Luis ius a fiera o Mustér da Sogn Martin. Cheu ei vegniu ina dunna da Medel cun in cunti. Quellas femna ha turnau il cunti, che Luis veva tratg suenter il fein sil prau a Zarcuns e detg: Vus veis spindrau mei. Jeu vevel fatg patg cul gianter ed ussa sun jeu puspei secunvertida. Jeu engraziel persuenter e dun a vus il cunti per in survetsch bein fatgs.

Il stauschbena striunau[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada veva in pur in stauschbena. Quel vegneva naven la notg. El ha vuliu mirar tgi che mondi cun siu stauschbena ed ina sera eis el semess el stauschbena, per mirar, co ei mondi tier. Igl ei buca iu ditg, ch’igl ei vegniu neutier enzatgi. Quel ha alzau il stauschbena cugl um ell’aria ed ein i sur cuolms e vals en tiaras jastras. Ei schevan: Teni afuns ils tgaus! Quei han ei detg savens. Il pur el stauschbena ha scarpau giu feglia dalla pumera, nua ch’el mava sutora. El ha viu nuot, mo il stauschbena che mava. La damaun, cu ei ha tuccau da stizzar, eran ei puspei a casa. E tut era vargau. Nies pur ha mai pli giu marveglias da siglir en in stauschbena.

Cuglienai[modifitgar | modifitgar il code]

Gion Paul da Camischolas ed aunc plirs giuvens dils mises, da Mulinatsch e Milez eran i a mattauns giu Selva e fatg l’entira notg striegn e barlot e vilentau las mattauns sco la bargada dalla notg fa. Encunter la damaun han ei tuccau il zenn dalla baselgia da Selva per spass e lu vuliu turnar a mises. Els ein i ditg e liung per igl Uaul da Sontga Brida entuorn ed ein vegni staunchels. Lu han ei detg: Uss essan nus stai tier las strias e quellas han pudiu tier nus! Lein trer ora ils calzers. Ed els han tratg ora e midau quels, il dretg el pei seniester. Lu han ei viu nua ch’ei eran. Ei eran dadens igl Uaul Tschuppina. Da cheu naven han ei schau en ruaus las mattauns da Selva. Quella historia ei vera.

Striegn si Caschlè[modifitgar | modifitgar il code]

Da gliez temps pertgiravan dus pasters las stiarlas en Val Mila e dus auters en Val Strem. La stad vegnevan els ensemen cun tuttas stiarlas si Caschlè. Quei era legher, quater pasters ensemen sin la Platta da barlot. Gl’entir di vevan nus fatg legher silla platta, ris ora, fatg beffas cun striegn e strias. La sera vein nus catschau ensemen nos tiers en stavel sur la tegia si, fatg ensemen oraziun ed i a letg e durmiu sco retgs. Tuttenina ha ei suflau, tunau, camegiau, dau garniala e fatg sgarscheivel. Las stiarlas siglievan, burlevan e scadenavan ils saclins. Nus vein pigliau tema e sigli ord tegia per catschar ensemen nos tiers. Ei mavan adina giu encunter las plauncas da l’Ondadusa e surengiu dallas plauncas da l’Ondadusa. Pliras stiarlas eran cotschnas sco fiug e siglievan per tut las plauncas malsegiras entuorn senza ruclar. Cheu ha in dils pasters detg: “Quei ei buca enzatgei recli, nus vein neginas stiarlas cotschnas cun fiug sils corns e silla cua. Nus mein en tegia e schein far peiver il striegn. Quel vul menar nus sutsura, perquei che nus vein vilentau strias e striegn.” Nus vein suandau siu cussegl ed i en tegia. Per segirezia vein aunc mess ora aua benedida e fatg la sontga crusch e pendiu ina latiarna envidada avon tegia. Ei fuva las dudisch dalla notg. Ils pasters gronds eran stauchels dil siglir entuorn, ed ils pigns dalla tema e bargir ed essan gleiti sedurmentai. La damaun essan nus levai baul e mirau da nos tiers. Quels eran tuts el medem liug, nua che nus vevan stavlau els. Giu els vitgs dalla val era ei stau ina biala, ruasseivla notg plein glina e steilas, han ils da casa detg. Ussa vein nus saviu, tgi che ha mudergiau nus quella notg: quei striegn che nus vevan mudergiau e vilentau gl’entir di avon. Nus vein mai pli fatg beffas cun quellas caussas da striegn.

Dus vadials[modifitgar | modifitgar il code]

Si Pardatsch en nuegl ei quei schabegiau. La damaun sun jeu ius si Pardatsch per ina mugia per trer grascha. Jeu vevel diesch ni dudisch onns. Lu hai jeu viu dus vadials en ina cadeina. Jeu sun ius avon nuegl e griu e bargiu, ch’ei han udiu giu Cadentschuns, nua che mi bab arava. Els han udiu e fatg vegnir il frar, per mirar tgei che seigi schabegiau. Jeu hai detg a miu frar, che dus vadials en nuegl seigien en ina cadeina, ed jeu astgel buca ir en nuegl. Lu ei il frar ius en nuegl ed ei era veramein dus vadials en ina cadeina. Senza tema ha el schau liber la cadeina, ch’era buca stretga. Quei vadi, che udeva buca en quella cadeina, ei ius da nuegl ora e svanius. Suenter ei tut stau en uorden en nuegl.

La loscha matta[modifitgar | modifitgar il code]

A Tschamut era ei ina matta fetg loscha. Per che tut vesi sia biala vestgadira, mava ella adina pér en baselgia cu tut era a messa. Aschia stuevan tuts mirar sin ella. Perquei eis ella suenter sia mort vegnida scungierada sil Badus, nua ch’ella sa aunc oz sesplenghegiar cun siu resti si per la greppa.

L'ura ei cheu[modifitgar | modifitgar il code]

Sut Sedrun eran duas mattauns vid il zerclar. Tuttenina han ellas udiu ord igl uaul sut Cavorgia ina vusch che scheva: L’ura ei cheu, mo igl um ei buca cheu. Cuort suenter arriva in um sil meglier tut a spruns dils Plauns Sedrun giu ed ha detg: Jeu stoi spert ir a pinar in badugn giuls Rovens. Las zerclunzas, che vevan gest udiu il clom misterius, sminavan nuot bien e levan retener igl um, mo quel ha buca schau metter giud via. Returnond igl um buca anavos da miezdi, han las zerclunzas temiu ed ein immediat idas egl uaul sut Cavorgia per mirar, tgei che seigi schabegiau, e lu han ellas anflau igl um morts spel badugn giu.

Gionet da Giuf[modifitgar | modifitgar il code]

Sin Giuv viveva pli da vegl in um pietus che veva num Gionet Beer. Quel meditava ils plaids dil paternies, ch’el scheva plaunsiu da bass, schi ditg, ch’el veva dad ir da Giuv tochen Zarcuns, ch’ei bunamein in’ura viadi. Sin quei viadi ei Nossadunna in di cumparida a quei um da Giuv. Ella ha empermess, che da cheu naven vegni ei adina a dar graun en Tujetsch. Tochen lura deva ei buca graun en Tujetsch. Sin quei han ils vischins baghegiau ina baselgia en honur da Nossadunna a Zarcuns, e mintga sonda naven da Sogn Placi tochen Sogn Michel fa l’entira vischnaunca, priu ora ils dadens gl’uaul, per engraziament ina processiun en la baselgia da Zarcuns, e leu vegn fatg messa, sunau orgla e cantau veglias canzuns romontschas e rugau, che Nossadunna laschi madirar bein il graun en Tujetsch. La baselgia ei ornada cun bials maletgs da Nossadunna. In maletg fetg vegl muossa Gionet da Giuv, che stat enschanuglias avon Nossadunna, e sigl altar ei ina statua da Nossadunna vestgida sco ina regina cun in bellezia mantel tessiu. Ils Tuatschins tegnan ault quei liug e fan enqual pelegrinadi tier Nosadunna enta Zarcuns e speronza semantegn quei era da cheu naven.

Ei vegn saung ord il pegn[modifitgar | modifitgar il code]

In per umens da Sedrun eran i enta Pardatsch vid la sort. Cu els han entschiet a resgiar in pegn, sei vegniu o saung. Mond ils umens encunter casa, han ei udiu il zenn da miert. Quel ha tuccau dus cuors, ed ils umens han immediat saviu, ch'ina femna seigi morta.

In um da Rueras,[modifitgar | modifitgar il code]

in da detgas, quel veva num Giusep Riedi, scheva per spass: «A casa vai jeu enzatgei fetg intressant. Jeu hai ina gaglina nera, che fa ovs alvs.» Sche jeu vess da nescher aunc inagada, vegness jeu ina gaglina. La gaglina, cu ell' ha fatg gl'iev schon avon ch’il solver, ha fatg tut. Sch’ei fuss buca pil fein, gnanc segass jeu! Avon che murir, lasch jeu la veta! Jeu hai giu mo dus buobs, a perquei ch’igl ei stau dus buobs, vai jeu grad tratg si omisdus. Sche vus leis maridar, stueis observar ina caussa: Schar stgisar! In mattatsch ha detg al bab: «Buca sega leu! Leu vai jeu schon segau.» Il bab ha detg: «O sche schevas pia!» In buob lavava scrottas en in dutg d'aua tschuffa. In che mava speras ora ha detg: Quei ei aua tschuffa da lavar! «Il buob ha detg: «Quei fa nuot. Quei ei mo scrottas da tschetsch!»

Reglas da purs[modifitgar | modifitgar il code]

Better ad jarva la primavera da digren, arar da carschen. Metter truffels da digren. Schar ora ils vadials sin pastira da stadera. Ed ir a mises pli bugen da stadera, ch’ei mondien grad. Mazzar ils pors l'enzenna d'il bov ni dil liun. Tiella fumitgasa mazz'ins buca bugen ils tiers. Tagliar giu ils cavels alla buobanaglia da glina nera, ch'ils cavels vegnien ners. Cular pieun da digren, ch'el mondi buca surora el parlet. Tiels peschs vegn la carn eventual bletscha, tiella fumitgasa marscha.

Strias[modifitgar | modifitgar il code]

In di ch’ei era fiasta gronda a Sedrun, pertgirava in buob las vaccas sin Vons. Duront ch’ei fageva messa giu la val, ein duas bialas mattauns en resti da fiasta, vegnidas tiel buob. Il buob ha schon enconuschiu ellas. Las mattauns han risdau legramain e sturnegiau cul buob. El ha dumandau ellas, pertgei ch’ellas seigien buc idas a messa. Ellas han detg, quei astgi el buca saver ed el dueigi dir a negin carstgaun, ch'el hagi viu ellas cheu, schiglioc fetschien ellas el schi manedels, che las gaglinas sappien magliar si el. Quei paster ei ius plitard giul Schuob. Suenter plirs onns eis el turnaus a casa. El ha dumandau, sche quellas mattauns vivien aunc. Ina vivi aunc, ed ina seigi morta, han ei detg. Quei e stau avon circa tschien onns. Quei buob veva num Celestin. Miu bab ha enconuschiu el bein.

Umens ferms[modifitgar | modifitgar il code]

In um ferm era il Gion Tschamun, il Gion ferm da Rueras. Inagada levan els far la punt sul Rein giu Mila. Ei duvravan siat, otg tochen diesch umens par trer via las travs. Cun els era il Tschamun. El ha catschau il zappin en ina trav, ha tratg via sil plaz ella persuls, e lu ha el detg als auters: «Cura che tuts vulan gidar in tec - cura che mintgin rabetscha ina trav sil plaz, ei la punt gleiti fatga! » ed ha mess siu zappin si dies ed ei ius a casa.

In pur da Rueras[modifitgar | modifitgar il code]

e ius giul lag a trer lenna cun siu bov. El veva da cargar ina buora, mo quella era schelada en la neiv ed en la glatscha, ch’ei era nunpusseivel ad el da far liber ella, ed el ha stuiu vegnir a casa senza la buora. Cheu vesa el a vegnend gl'um ferm, il Gion, ed el ha dumandau: «Gion, vul ti buca gidar mei a cargar quella buora?» «Bein, bein, sco jeu pos, vi jeu schon gidar.» Ed el ha catschau en la sigir en la buora tochen moni, ed avon ch'il pur seigi pinaus da gidar, veva il Gion schon alzau la buora sin la sliusa cun glatscha a tut.

Strufientschas da Medel[modifitgar | modifitgar il code]

In da Medel era staus malsauns il settember sin murir. Denton eis ei vegnius meglier. Gl'october ei siu cumpar vegnius grev malsauns. E gl'emprem va a visitar il malsaun e damonda, co ei mondi. «O, cun mei va ei mal, jeu stoi murir.» Gl'emprem di sin quei: «O, ti has bi murir. Ti ch’has scudiu, ti eis staus ad uaul, has fatg tut. Uss has ti peda da murir. Aber jeu, che vevel fatg nuot!»

In da Medel vul far pals da clauder. El entscheiva giudem il pegn a taglia giu la roma tochen sisum. Lu tratga el: «Da vegnir engiu, savess ju far empaglia miu resti.» Parquei setila el o bluts a metta il resti giun plaun. Strusch entschiet a seruschnar dil pegn sromau giu, ch'el seleischna dil pegn giu toccadem. En dies mir'el ensi encunter il pegn, ch'era tut plein saung, e cloma: «Ti has aunc giu pli avunda che jeu!»

In da Medel vev'in' ura da Schwarzwald, ch'era rutta. El mava cul perpendechel tiegl urè o Mustér ed ha mussau ad el la caussa. Aber gl'urè leva l'entira ura per pinar. Mo il da Medel ha detg: «L'ura va schon, mo quel cheu va buc.

Inagada ei in da Medel ius a Mustér. Leu ha el fatg dar in bigliet tochen giu Sumvitg. El tren ha in camerat dumandau: «Nua vas ti?» L'auter di: «Jeu mon giu Sumvitg» Cu el ha mirau sil bigliet, ha el viu, ch’ei fuva si Turitg. Lu di el si per siu camerat: «Patratga, quella gada han quels dalla viafier pigliau la barba! Jeu hai cheu in bigliet tochen giu Turitg, aber ira mon jeu mo giu Sumvitg.»

Sontga Margretta[modifitgar | modifitgar il code]

ha fatg siat onns paster grond sill'alp Cuolm Cavorgia. Ella scheva crescher la jarva schi biala e plein latg, ch’ils pasters stuevan mulscher las vaccas treis gadas per di, inagada aunc da mesa notg. La fumeglia d'alp ha saviu nuot. Mo in di ha il paster pign viu vid il pèz, ch’il paster grond er'ina dunschala. Mo el ha scumandau ad el da dir ora, schiglioc fetschi ella sfundrar el. Mo il buob ha buca pudiu cuescher ed ha detg alla fumeglia d'alp ch’il paster grond seigi ina dunschala. Lura levan ei buca pli schar far ella paster grond sill'alp Cuolm Cavorgia. Lu eis ella ida, mo il buob ei sfundraus sco ella veva smanatschau. La jarva da Sontga Margretta e secada dapartut; mo aunc ussa eis ella medischina par glieud e tiers.

La panaglia sin la lavina[modifitgar | modifitgar il code]

A Rueras fagevan ei tscheiver e legher e lu grevan ei : «Péra mondi preit e paglia! Mo ch’ei resti la panaglia!» Lu ei vegniu giu la lavina giu dalla Pulanera ed ha mess sut la gronda part dil vitg e la panaglia era giu Mila sin la lavina. Quei ei stau la pagaglia per las beffas. Quei ei stau gl'onn 1749. Il farrer da Saedrun mava enta Rueras tier quella disgrazia ad ei vegnius en la lavina a Zarcuns. Ei schevan, che las strias da Caschlè hagien fatg vegni quella lavina, perquei ch’il farrer vevi benediu la platta da barlot.

Il gat ner[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada mava in giuven da Camischolas per ir a mattauns naven da Camischolas on Gionda e per la medema via mav'era in giat ner e greva: «Da vegnir anavos mon jeu plaunsiu! Da vegnir anavos mon jeu plaunsiu!» El ha detg quei traso tochen ch’el ei staus on Gionda. E lu cu el ei staus o leu, ei il giat svanius. Quei giat era striegn en la figura d'in giat sco quella dunna da Glion, che mav'en la figura d'in cavagl.

Engulau magnuccas[modifitgar | modifitgar il code]

In signun ei ius cun siat, otg magnuccas, ch’el veva engulau duront la stad, a casa. Suenter la mort eis el vegnius sin tetg-tegia ed ha griu. Il signun en tegia ha buca saviu tgei far. Il davos ha el dumandau quel sin tetg, tgei ch’el vegli. E sinquei ha quel detg: El hagi engulau siat magnuccas. Ils parents dueien pagar il donn. Quels han fatg quei e suenter ei il signun buca vegnius pli sin tetg-tegia.

Striegn[modifitgar | modifitgar il code]

Ils tiers vesan il barlot e teman, mo di san ei nuot. Nus pervesevan en nuegl las vaccas; mo ina tumeva, ella sestrunglava culla cadeina. Quei tier ha viu il barlot e suenter hai jeu bess aua benedida, e lu ei la vacca stada ruasseivla.

Striegn[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada da bi di suenter miezdi sun jeu vegnida da Surrein giun Cavorgia cun in bov, che treva la schliusa, a lu spegl uaul da Giepa ei il bov sespuentaus ed ei ius sur mei ora cun schlius'e tut. Jeu sun dada giu silla fatscha, mo fatg ha ei nuot. Quei ei stau ina miracla. Quei ei schon stau striegn, senz'auter. Quei e schabegiau cun mei.

Il davos castellan[modifitgar | modifitgar il code]

era nauschs cul pievel. El leva prender ina matta da Selva a Putnengia. La via vedra era in miserabel trutg pli engiu sut il stradun. Leu mava il castellan culla spusa ed il bab dalla spusa suenter. Cu els ein stai en spella buola Bullatscha, ha il bab dau al castellan cul fest, che quel ei ruclaus giu en la Bullatscha, el Rein, ed il bab e ius culla feglia a casa enta Selva.

Si Caschlè[modifitgar | modifitgar il code]

eran dus pasters. Il pign ei in di ius silla platta dil barlot ed ha fatg beffas cul barlot, il paster grond ha admoniu da buca far tuppadads cul barlot. Il pign ha detg: «Tgei va quei sidengiu a mei?» La notg ha ei tunau e camegiau, ed ils pasters tumevan, ch’ils schetgs mondien en malsegir. Ei era ina stgiraglia entuorn, entuorn! Ils pasters udevan adina a vegnend tiers, udevan ina canera, sco schei mass speras ora in'entira caschèda tiers, mo vesevan nuot; ei era stgir, stgir! e tonaton schischevan ils tiers el stavel. Quei era il castitg pil paster pign. Il barlot ha cudizzau el. E la damaun era ei stupenta bialaura, ed ils tiers eran ruasseivels.

Strias[modifitgar | modifitgar il code]

Jeu sun ius ina dumengia si Culmatsch. Lu hai jeu entupau treis mattauns. Mo quellas han scumandau a mei da di ora, tgi ch’ellas seigien, schiglioc vegn juu manizzaus empaglia, schi manedels, ch’ils tgapers sappien magliar si mei.

Zagrenders[modifitgar | modifitgar il code]

A Selva ei ina zagrendra ida en ina casa ed ha dumandau la mumma da casa in cavegl da sia buoba. La mumma ha dau in; e suenter in temps, cu ils zagrenders eran naven da Selva, ha la buoba stuiu ir suenter quels. O Sedrun ha ella pudiu suenter. Ils da Sedrun han vuliu far star anavos la buoba, mo ils zagrenders han detg: “Nus duvrein nuota la buoba, nus essan gliued avunda. Ella vegn suenter senza che nus lein.” Lu ein quels da Sedrun i dallas Cavorgias ora e stai o Mustér avon ch’ils zagrenders. Lu ein ei i sin claustra a far vegnir giu gl'avat. Lez ei vegnius giu e dau ina benedicziun alla buoba, ed aschia han ins pudiu retener ella. La buoba ha detg, ch’ella seigi buca ida voluntariamain, ella stuevi ira. Ella seigi vegnida tratga cun stermentusa forza e savevi buca star ni risdar pli. Ina zagrendra ei era ida en ina casa giu Surrein. En quella casa er'ei ina biala buoba. La zagrendra ha dumandau la mumma in cavegl da quella buoba. La mumma ha buca dubitau bien ed ei ida si surcombras. Leu vevan ei pendiu si la cua dad ina vacca, per in spuentamustgas ni per regurdientscha dad ina vacca. La mumma ha tratg or'ina zaicla e dau quella dalla cua alla zagrendra. Quella ha priu la zaicla ed ei ida. Ell'era in pulit mument naven, che la cua si surcombras ha entschiet a semuentar e mava per las surcombras entuorn a fuss ida tra las preits, sche la mumma vess buca aviert ina finiastra. E lu seigi la cua ida via da Sontg Antoni giu ed hagi suatiu ils zagrenders o sut Bugnei. Sut la caplutta veglia da Sontg Antoni giu Surrein ei in plaz, nua ch’ei resta buca si neiv igl unviern. Leu ha ina banda da zagrenders satrau ina veglia zagrendra viva. Ils da Surrein schevan: «Glieud viva setiaran ins buca. Quella lein nus salvar, quell'ei aunc vescla. »Mo ils zagrenders han detg: «Na, na, cun otgont'onns sei finiu! Ella sto dar giu.» Lu han ei satrau la veglia viva. Quei liug enconusch'ins aunc oz. Gl'unviern dat ei ina fessa en la neiv, ch'ins vesa il terren.

La baselgia da Sedrun[modifitgar | modifitgar il code]

Gl'emprem levan ei baghegiar la baselgia da Sedrun sin Cadruvi sut la via nova. Ei trevan la crappa sin Cadruvi, mo la damaun era la crappa giu sin quei prau, nua la baselgia stat oz. Ins ei secussegliai sin vischnaunca da baghagiar ella giu leu, nua ch'ella stat oz. La crappa pil clutger e crappa tagliada da natira, quella deva ei en Burganez. Per quella crappa seigien ei i en e purtau ora las dumengias suenter viaspras, tut la gliued, umens a femnas ed affons. Mintgin purtavi, sco el pudevi; ils affons prendevan in pign, e quei vegnev'ora in detg magliac crappa.

La baselgia spel Run[modifitgar | modifitgar il code]

Cu ins ha baghegiau si il clutger, levan ei metter ina crusch-fier sisum, ed in um ei ius si culla crusch sil spitg dil clutger. Allura, cu el ha vuliu metter en la crusch, ha el viu treis ruosnas, e lu ha el griu giu alla glieud, ch'eran giu sil plaz, ch’ei seigi treis ruosnas; en tgeinina el dueigi metter en la crusch? Quels giusut vevan schon saviu, ch'el hagi il schvindel, ed el vesevi treis ruosnas - ei eri mo ina - ed hagien griu si: «En quell'enamiez!» ed el ha manegiau, che la ruosna enamiez seigi la vera, ed ei seigi gartegiau. El ha mess en la crusch ed ei daus giu e staus morts.

L'ura ei cheu[modifitgar | modifitgar il code]

Duas zerclunzas eran vid il zerclar giun Dulezi sut la scola da Sedrun. Quellas han udiu ina vusch digl uaul, che greva: “L'ura ei co, mo gl'um ei buca cheu!” Lu ein dus umens vegni dil Run giu encunter gl'uaul Surrein ed han resgiau entuorn in pegn. Lu ei il pegn sederschius, ed in da quels umens ei vegnius sut il pegn en e staus morts. Quei era la mort, che greva.

Ir en sien[modifitgar | modifitgar il code]

Inagada er’ ei in um da Sedrun, ch'era ius ad uaul giun Cavorgia. Cu el ei vegnius a casa la sera sper ina gronda preit-crap vi, ha el schau dar la sigir sur la preit-crap giu ed ei era aschi spuretg, ch’ei era nunpusseivel dad ira giu per ella. Ei er'ina fetg buna sigir. El steva vieti mal. Lu eis el ius a casa. La notg ha el semiau dalla sigir, ed el ei levaus en sien ed ei ius per la sigir. E cu el ei staus puspei avon casa, eis el sedestadaus e veva la sigir enta maun. En sien sa quei schabegiar. Quei fan las olmas.

Scazis zuppai[modifitgar | modifitgar il code]

Naven da Surrein vesevan ins la sera denter stgir a clar sin in prau in tac ner, in um, che pertgirava leu siu scazi. Suenter han ins arau quei prau la primavera. Allura, tuttenina levan las mugias buca ira pli, ed il pur ha smuldiu sillas mugias e sgiavlau, e lu ha el udiu a bargend enzatgi ed in sballunar daners, e las mugias ein lu idas e tratg orasi ina manetscha dad in priel. Sch’il pur vess enstagl sgiavlar detg: «Mei el num da Diu!» vess el giu in priel plein daners a spindrau in'olma.

Ina resgia d’aur[modifitgar | modifitgar il code]

Ins ha detg, ch'orasi gl'uaul Niregl, sin la pastira, seigi ina resgia dad aur, cha las gaglinas savessen sgarsar surora. Mo ins anfla buca ella, pertgei la pastira seigi aschi gronda.

L’appariziun sper Mira[modifitgar | modifitgar il code]

In pur da Camischolas ei ius ina damaun marvegl avon ch’ei tucchi da stizzar per siu risdiv sin in prau. Lu ha el viu oragiu dador Camischolas sin in prau ina famiglia che sulveva. El ha enconuschiu la famiglia, mo mai detg ora, tgi ch’ei eri. Quels vessen fatg, che las gaglinas vessen magliau si el.

Ruchegiau tiarms[modifitgar | modifitgar il code]

Sut Bugnei mava ei pli da ditg enasi ina via da funs. La glieud, che mavan da quella via encunter Bugnei, nua che la via nova vegn en da Mustér, udevan ualti savennes ina vusch, che scheva: «Petg, petg!» e lu han ins detg quei al prer, e quel ha cussegliau da metter leu in petg, cu ei audien la vusch. Allura han ei fatg quei e mess in petg, ch’ins drova per tut las lavurs da primavera e gl'atun da cavar truffels. Allura han ins viu, co il petg ha entschiet a cavar ed ha cavau ora in tierm e mess quel en in auter liug - da bi clar di - e suenter ei il petg staus ruassaivels leu sil prau, ed ins ha puspei saviu prender el. El veva fatg sia lavur. Suenter han ins udiu nuot pli. L'olma ei stada liberada.

Fontaunas:[modifitgar | modifitgar il code]

  • http://www.thendry.ch
  • Pader Baseli Berther, Rueras/Dieni
  • Mythologische Landeskunde von Graubünden 2.part; Arnold Büchli 1970