Diari dad Anne Frank

Il Diari dad Anne Frank (titel original neerlandais: Het Achterhuis – ‹La chasa davos›) è in’ovra da la litteratura mundiala. Anne Frank ha manà il diari dals 12 da zercladur 1942 fin il prim d’avust 1944, l’emprim en l’abitaziun al Merwedeplein, la gronda part però en la chasa davos da l’edifizi Prinsengracht 263 (la Chasa dad Anne Frank odierna) ad Amsterdam. Là è ella sa zuppada cun sia famiglia ed enconuschents durant dus onns per mitschar da la deportaziun tras ils naziunalsocialists.

Il di ch’ils cussadents da la chasa davos èn vegnids arrestads, ha la gidantra Miep Gies mess en salv il diari, al preservond uschia da vegnir en ils mauns da la Gestapo. Suenter la guerra ha ella surdà quel al bab dad Anne, Otto Heinrich Frank, ch’aveva survivì sco sulet abitant da la chasa davos la guerra ed il holocaust. Quel ha publitgà las notizias da sia figlia, las qualas duevan gia avanzar en ils onns 1950 en la Republica federala tudestga al cudesch tastgabel vendì il pli bler ed al toc da teater giugà il pli savens.^[1] Il diari è vegnì translatà en bundant 70 linguas^[2] ed ha fatg daventar l’autura ina da las pli enconuschentas unfrendas dal holocaust. L’onn 2009 ha l’UNESCO recepì il diari sco part dal Patrimoni documentar mundial.^[3] Dal diari èn er vegnidas fatgas numerusas versiuns cinematograficas.

Furma e cuntegn

Per ses 13avel anniversari ha Anne Frank survegnì ils 12 da zercladur 1942 in pitschen carnet da notizias, il qual ella aveva mussà in pèr dis avant a ses bab en ina vitrina. Cumbain ch’il cudeschet lià en taila alv cotschna e munì davant cun in pitschen marschlos era atgnamain pensà sco album da poesias, al ha Anne duvrà sco diari. Suenter ina curta introducziun ils 12 da zercladur ha ella cumenzà dus dis suenter ses anniversari a far l’emprima inscripziun en il diari cun descriver sasezza, sia famiglia e ses amis, la vita da mintgadi en scola e plazs preferids en sia vischinanza. Sper questas remartgas che tractan sia vita privata è ella er s’exprimida – pli u main a l’ur – davart las midadas che rendevan adina pli greva la vita als Gidieus tudestgs ch’eran fugids en ils Pajais Bass. Ella ha tematisà la staila dals Gidieus che stueva vegnir purtada en la publicitad ed autras restricziuns a las qualas els eran suttamess durant l’occupaziun tudestga.

Muntada speziala ha il diari cuntanschì a partir dals 6 da fanadur 1942, cura che la famiglia Frank è sa retratga en la chasa davos en la Prinsengracht 263, nua che Otto Frank aveva manà avant la filiala ollandaisa da la firma Opekta. Pli ditg che la dimora en il zup durava e pli tendida che daventava la situaziun. La lungurella dal mintgadi e las restricziuns han manà tranter ils cussadents a conflicts adina pli intensivs. Damai che Anne na dastgava uss betg pli avair contact tar ses amis, è il diari – sco medium al qual ella pudeva confidar tut – sa sviluppà ad in impurtant accumpagnader tras quest grev temp.

A partir dal settember ha Anne scrit sias inscripziuns en il diari en furma da brev. Ella ha adressà ses patratgs a differents nums da mattas (Kitty, Conny, Emmy, Pop e Marianne)^[4], ils quals ella enconuscheva or da l’enconuschent roman en cuntinuaziuns ‹Joop ter Heul› da Cissy van Marxveldt. Joop, la protagonista da questas istorgias, è ina matta independenta e magari er in pau testarda. Ella scriva medemamain in diari e raquinta a sias amias da ses quitads e da sias relaziuns d’amur.

En ses diari noda Anne surtut eveniments ed experientschas da ses mintgadi extraordinari – la stretgezza dal zup, bellas surpraisas sco la festa da chanukka e conflicts cun ils cunabitants, surtut cun Fritz Pfeffer e cun sia mamma. Anne sa sentiva savens malchapida cura ch’ils auters la crititgavan sco sabiutta ed impertinenta. En l’introducziun surlavurada ha ella exprimì ses giavisch d’avair in ami per propi, ina persuna, a la quala ella possia confidar ses patratgs e sentiments ils pli intims. Ella ha constatà ch’ella haja plirs ‹amis› e veneraturs, ma (tenor si’atgna definiziun) nagin vair ami. Jacqueline van Maarsen pudeva ademplir be parzialmain questa pretensiun. Helmut Silberberg avess forsa pudì daventar in tal ami, er sch’ella snegava d’avair ina relaziun d’amur cun el. Uschia è il diari restà ses confident il pli intim. En il decurs da las inscripziuns en il diari scuvra Anne si’atgna sexualitad e descriva ils sentiments d’amur che sa sviluppan envers Peter van Pels; il cunabitant ch’ella aveva crititgà pli baud la dueva però trumpar. Durant ils 25 mais en il zup ha ella confidà al diari tut sias temas e speranzas. Uschia pon ins persequitar co che la matta, che sa perdeva magari en ses siemis, madira e sviluppa fermezza interna.

Anne aveva gia mussà baud in grond interess per leger e scriver, quai che ses bab ha promovì. Durant il temp en la chasa davos ha ella legì blers cudeschs, uschia che sias enconuschientschas litteraras ed abilitads sco scriptura èn sa meglieradas cuntinuadamain. Cun il temp daventan sias inscripziuns en il diari pli cumplexas ed ella s’exprima davart temas pli pretensius ed abstracts sco per exempel la cretta en Dieu. Ella menziunescha er da vulair daventar in di famusa sco scriptura. Sper ses diari ha Anne cumenzà a scriver autras ovras litteraras; la qualitad da quellas vegn giuditgada sco fitg avanzada per sia vegliadetgna.

Ses diari ha Anne cumenzà sco expressiun privata da ses patratgs e sentiments che nagin na dastgava leger, sco ch’ella accentuescha repetidamain. Ils 29 da mars 1944 ha ella però midà ses plan. Sin Radio Oranje ha ella udì co che Gerrit Bolkestein, il minister per furmaziun, art e scienza en la regenza d’exil ollandaisa, ha discurrì da vulair documentar suenter la fin da la guerra publicamain la suppressiun dals Ollandais sut l’occupaziun tudestga. A quai dueva contribuir uschè bler material dal mintgadi sco pussaivel, pia brevs, diaris etc. Quest’idea ha plaschì ad Anne, uschia ch’ella ha preparà ses diari per ina publicaziun. Il matg ha ella cumenzà a surlavurar las inscripziuns. Ella ha allontanà u midà intginas passaschas ch’eran tenor ses giuditgar memia nuninteressantas u memia intimas per la publicitad. Ultra da quai ha ella uss adressà tut las inscripziuns a moda unitara a si’amia imaginara Kitty, la quala era stada sia persuna da referiment dapi las inscripziuns en la segunda part (pia dapi il november 1942).

Areguard l’identitad da questa Kitty datti bleras supposiziuns. Il 1986 ha il criticher Sietse van der Hoech supponì che quella sa refereschia a Kitty Egyedi, in’amia dals Franks da l’avantguerra. El pudess avair sias infurmaziuns or da la scrittira ‹A Tribute to Anne Frank›, publitgada l’onn 1970 da l’Anne Frank Foundation. En la prefaziun da quella aveva il parsura da la fundaziun da quel temp, Henri van Praag, supponì che Anne haja gì in model real per quest caracter e documentà quai cun ina fotografia, sin la quala Anne è da vesair cun Sanne Ledermann, Hannah Pick-Goslar, Kitty Egyedi ed autras. Anne ha però mai menziunà la Kitty reala en sias inscripziuns. Il sulet cas cumparegliabel da brevs betg tramessas che Anne ha scrit ad ina amia reala èn stadas duas brevs da cumià dal settember 1942 drizzadas a Jacqueline van Maarsen.

Per mantegnair l’anonimitad da las persunas participadas, ha Anne inventà per tut ils cussadents da la chasa davos pseudonims. Uschia è la famiglia van Pels – Hermann van Pels, Auguste van Pels e Peter van Pels – daventada la famiglia van Daan, e Fritz Pfeffer ha ella numnà Albert ‹Dussel› – ord spir malaveglia ch’il dentist disturbava sia sfera privata. Enstagl da Frank planisava ella da duvrar ils pseudonims van Aulis u Robin; cun edir il diari è Otto Frank però sa decidì da duvrar per sia famiglia ils nums reals.

Publicaziuns

La davosa inscripziun en il diari porta la data dal prim d’avust 1944, trais dis avant l’arrestaziun dals cussadents. Arrivond Karl Josef Silberbauer dal servetsch da segirezza en la chasa davos per arrestar ils Gidieus tradids, ha el sternì per terra ils fegls cun las notizias dad Anne senza far stim da quels. Miep Gies, ch’aveva gidà ils zuppads e che n’era betg vegnida messa a ferm dals naziunalsocialists – cuntrari als collavuraturs da la firma Kugler e Kleiman – ha chattà ils fegls suenter ses return a la Prinsengracht ed als ha mess en salv en in truclet per als returnar ad Anne u a sia famiglia suenter la fin da la guerra.

Otto Frank ha survivì sco sulet abitant da la chasa davos ed è returnà ad Amsterdam. Là è el vegnì a savair che sia dunna Edith saja morta e ch’ins haja deportà sias duas figlias en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen. El sperava che Anne e Margot hajan survivì, ma il fanadur 1945 ha la Crusch cotschna confermà la mort da las duas figlias. Pir lura al ha Miep Gies surdà il diari. Otto al ha legì ed ha ditg pli tard ch’el na saja betg stà conscient dal fatg che Anne haja conservà ina descripziun talmain accurata e bain scritta da lur temp communabel en la chasa davos. Dumandà onns pli tard co che saja stada si’emprima reacziun, ha el respundì: «Jau na saveva gnanc che mia pitschna Anne saja uschè profunda.» Muventà tras il giavisch da sia figlia da daventar scriptura, ha el cumenzà a planisar ina publicaziun dal diari.^[5]

Per l’emprima ediziun publitgada è Otto Frank sa servì dal diari oriund dad Anne, il qual ins designescha oz sco versiun a, e da la versiun repassada dad Anne sezza (versiun b), la quala è avant maun en furma da 324 fegls singuls. La versiun oriunda cumpiglia trais cudeschets u carnets: L’emprima part tanscha dals 12 da zercladur fin ils 5 da december 1942. Damai che la segunda part cumenza pir in onn pli tard e tanscha fin ils 17 d’avrigl 1944, ston ins supponer che las inscripziuns dal december 1942 fin il december 1943 sajan idas a perder. La perioda che manca vegn però cuverta tras la versiun surlavurada dad Anne. Ils originals che mancan pudessan esser ids a perder durant u suenter l’arrestaziun. L’ultima part cumpiglia las inscripziuns dals 17 d’avrigl fin il prim d’avust 1944.

Otto Frank ha allontanà intginas passaschas, en las qualas Anne è s’exprimida a moda critica envers sia mamma, e parts che sa refereschan a la sexualitad da sia figlia. El ha surpiglià la gronda part dals pseudonims che Anne aveva inventà, ha però restabilì l’identitad da l’atgna famiglia. Il material cumpiglia sper l’emprim cudesch da notizias che Anne aveva survegnì sin ses anniversari ulteriuras carnets e numerus fegls singuls. Las inscripziuns en il diari n’eran oriundamain betg structuradas tenor la successiun cronologica da datas sco ch’ellas èn cuntegnidas en las versiuns stampadas. Dapi il 2001 cumpiglian las ediziuns er las inscripziuns ch’il bab aveva oriundamain betg publitgà per motivs privats. Per part, per exempel da Laureen Nussbaum, vegn crititgà che tant Otto Frank sco er Mirjam Pressler sajan sa basads vaira ferm sin la versiun a ed hajan uschia stimà memia pauc il svilup vers in’autura independenta che Anne haja fatg en il manuscrit B.^[6]

Suenter avair tramess ina copia dal text a ses parents en Svizra, ha Otto Frank surdà il diari a l’istoriografa Anne Romein, la quala ha empruvà senza success da publitgar quel. Ella ha dà vinavant il diari a ses um Jan Romein, il qual ha scrit in artitgel en la gasetta ‹Het Parool›. Quel è cumparì ils 3 d’avrigl 1946 sut il titel ‹Kinderstem› (‹vusch d’uffant›). Tranter auter remartga Romein: «Quest diari d’uffant apparentamain banal, quest de profundis balbegià cun la vusch d’in uffant, represchenta la sgarschur dal faschissem meglier che tut ils mussaments da Nürnberg ensemen.»^[7]

L’artitgel ha sveglià l’interess dals editurs da Contact Publishing ad Amsterdam. L’onn 1947 han els publitgà il diari sut il titel ‹Het Achterhuis: Dagboekbrieven van 12 Juni 1942 – 1 Augustus 1944› e reedì quest’ediziun il 1950. Sin giavisch dad Otto Frank avev’ins stritgà intginas passaschas davart la sexualitad dad Anne (pervi dals protests che fissan uschiglio stads da spetgar da vart da circuls conservativs). Quest’ediziun vegn designada oz sco versiun c.

Questa terza versiun è daventada in grond success ed ha furmà la basa per numerus films, inscenaziuns da teater e.a. La translaziun tudestga è cumparida l’onn 1950 sut il titel ‹Das Tagebuch der Anne Frank› en la chasa editura Lambert Schneider ed è vegnida translatada da Barbara Mooyaart-Doubleday en englais (‹The Diary of a Young Girl›, 1952). Damai ch’il diari finescha a moda andetga cun l’arrestaziun l’entschatta d’avust 1944, gioga il bab survivent en las elavuraziuns litteraras da pli tard la rolla dal narratur. Ma er Anne aveva gia cumenzà a rescriver in pau il diari per ina documentaziun previsa pli tard. Intginas publicaziuns ch’illustreschan las circumstanzas e porschan ulteriurs fatgs secundars derivan da Miep Gies, d’amias dad Anne sco Hannah Goslar e Jacqueline van Maarsen sco er da scripturs ed istoriografs.

Il 1986 ha l’Institut ollandais per documentaziun da guerra (Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, NIOD), al qual Otto Frank aveva testamentà ils dretgs, publitgà in’ediziun istoric-critica dals diaris. Quella preschenta tut las versiuns ch’èn enconuschentas, edidas u betg, en cumparegliaziun. En pli cumpiglia il cudesch ina discussiun davart l’autenticitad da l’ovra ed ulteriuras infurmaziuns istoricas davart la famiglia ed il diari.

A basa da questas lavurs (ediziun cumplessiva) ha il Fond dad Anne Frank incumbensà Mirjam Pressler d’elavurar ina versiun extendida dal diari (versiun d), la quala furma dapi il 1991 l’ediziun lianta, autorisada. Quella cumpiglia l’entir text da la versiun c, il qual ins ha amplifitgà per radund in quart cun ulteriuras passaschas or da las versiuns a e b. Mirjam Pressler ha mess ensemen il text ollandais ed er procurà – sco gia il 1988 tar l’ediziun cumplessiva – per la translaziun en tudestg.

L’onn 1999 ha Cornelis Suijk, in anteriur directur dal Fond dad Anne Frank e president da l’U.S. Center for Holocaust Education Foundation, fatg a savair ch’el saja en possess da tschintg paginas che Otto Frank aveva allontanà avant l’ediziun dal diari. Suijk ha pretendì che Otto Frank al haja dà questas paginas curt avant sia mort l’onn 1980. Las inscripziuns en il diari cuntegnevan remartgas criticas dad Anne davart la lètg da ses geniturs e mussan sia relaziun tendida cun la mamma.^[8] Cur che Suijk ha pretendì il dretg da publicaziun per las tschintg paginas ed ha annunzià da las vulair vender per gudagnar daners per sia fundaziun, èsi vegnì tar in conflict. Sco possessur formal dal manuscrit ha il NIOD pretendì da surdar las paginas. L’onn 2000 è il ministeri per furmaziun, cultura e scienza dals Pajais Bass sa declerà pront da far a la fundaziun da Suijk ina donaziun da 300 000 dollars ed il 2001 èn las paginas vegnidas returnadas. Dapi lura èn ellas cuntegnidas en ediziuns pli novas dal diari (versiun d cumplettada).

L’onn 2015 èn danovamain vegnida pledentadas dumondas giuridicas. Il Fond dad Anne Frank a Basilea ha fatg valair che Otto Frank saja da resguardar sco cunautur dal diari, damai ch’el haja elavurà ed edì quel. Uschia na spireschian ils dretgs d’autur sin l’ovra betg la fin dal 2015 – pia 70 onns suenter la mort dad Anne Frank – mabain restian vinavant en vigur.^[9] A quest puntg da vista ha percunter cuntraditg Ronald Leopold, il directur da la Chasa dad Anne Frank ad Amsterdam: «Otto Frank n’è betg il cunautur dal diari da sia figlia.»^[10] Suenter ina sentenzia giudiziala vala be per las parts ch’èn cumparidas l’emprima giada il 1986 in termin da protecziun da 50 onns, pia fin il 2036. La Fundaziun dad Anne Frank ad Amsterdam e l’Academia da las scienzas dals Pajais Bass dastgan però far diever da las parts respectivas per elavurar in studi davart ils manuscrits. En il fratemp è la versiun originala ollandaisa accessibla libramain en l’internet.^[11]

L’onn 2018 ha la Fundaziun dad Anne Frank ad Amsterdam publitgà duas paginas or dal diari che Anne sezza aveva surcollà cun palpiri da pacs e rendì uschia illegiblas. Cun agid da tecnica da fotografar digitala èsi reussì da render visiblas questas paginas, ellas cuntegnan sgnoccas da caracter vulgar ed ina passascha davart sexualitad.^[12]

Influenza politica e culturala

En si’introducziun tar l’emprima ediziun dal diari ch’è cumparida en ils Stadis Unids ha l’anteriura first lady Eleanor Roosevelt scrit ch’i sa tractia «d’in dals pli sabis e commovents commentaris tar la guerra e si’influenza sin l’uman che jau hai legì insacura». E l’autur sovietic Ilja Ehrenburg ha ditg pli tard: «Ina vusch discurra per sis milliuns – betg la vusch d’in sabi u d’in poet, mabain quella d’ina mattatscha ordinaria.»^[13]

En il decurs dals onns è la reputaziun dad Anne Frank sco scriptura ed umanista creschida pli e pli fitg. En il fratemp vegn ella savens tematisada sco simbol dal holocaust e da la persecuziun insumma, quai che lubescha da trair parallelas tar eveniments actuals. In’ulteriura first lady, Hillary Clinton, ha cità il 1994 or dal diari tar la surdada da l’Elie Wiesel Huminatarian Award, suttastritgond che Anne Frank «avra noss egls per la stupiditad da l’indifferenza ed il terribel tribut che quella pretenda da nossa giuventetgna»; en quest connex ha ella tratg parallelas tar eveniments actuals a Sarajevo, Somalia e Ruanda.^[14] Il medem onn è Nelson Mandela vegnì onurà cun ina contribuziun umanitara dal Fond dad Anne Frank. En ses pled ch’el ha tegnì davant la populaziun da Johannesburg ha Mandela ditg ch’el haja legì il diari durant ses temp d’arrest en la praschun da Robben Island e ch’el haja «gudagnà or da quel bler curaschi». El ha cumpareglià il cumbat dad Anne Frank cunter il naziunalsocialissem cun ses cumbat cunter l’apartheid ed è sa mussà persvas che pussanzas ch’ageschian cunter tut dretg sajan destinadas a lunga vista a la disditga, e quai gist pervi dad umans sco Anne Frank. «Perquai che questas ideas èn evidentamain faussas e perquai ch’ellas vegnan adina puspè messas en dumonda da persunas sco Anne Frank ston ellas inevitablamain far naufragi.»^[15]

Valitaziun litterara

Il diari vegn er stimà per sias qualitads litteraras. Meyer Levin ha lavurà curt suenter la publicaziun da quel cun Otto Frank vi d’ina adattaziun dramaturgica ed ha manegià ch’il diari haja «la tensiun d’in roman construì cun inschign».^[16] Il scriptur John Berryman ha scrit ch’i sa tractia tar il diari «dal process fundamental misterius co ch’in uffant daventa in creschì, co ch’i succeda propi».^[17] E la biografa dad Anne Frank Melissa Müller accentuescha ch’ella scrivia «en in stil precis, segir, economic, dal qual la sinceradad fa surstar».^[18]

En ina buna part da ses texts descriva Anne Frank il caracter da las persunas che vivan cun ella en la chasa davos. Ella fa quai cun in’egliada perspicazia e senza far cumpromiss; betg adina è ella libra da pregiudizis e magari po ella esser vaira severa u schizunt crudaivla, surtut cura ch’i sa tracta da Fritz Pfeffer e da si’atgna mamma. Müller explitgescha ch’ella chanaliseschia en ses scriver «il carussel d’emoziuns sco ch’el è tipic per ils onns da giuventetgna». Ma Anne n’excluda er betg sasezza, mabain s’exprima en las passaschas introspectivas savens a moda fitg autocritica. Surtut en muments da frustraziun discurra ella d’in cumbat intern tranter la «buna Anne», la quala ella vul esser, e la «nauscha Anne», la quala ella ha savens il sentiment dad esser.

Ses studi analitic maina Anne sur in lung spazi da temp, uschia ch’il lectur survegn preschentà in’entira paletta d’impressiuns e valitaziuns da las singulas persunas e da la moda da viver en la chasa davos. Otto Frank sa regorda co che ses editur haja respundì sin la dumonda, daco ch’il diari vegnia legì dad uschè blers umans: «Il diari cumpiglia uschè bleras varts da la vita che mintga lectur chatta insatge ch’al muventa persunalmain.»^[19]

Examinaziuns forensicas

Dapi la publicaziun dal diari hai adina puspè dà vuschs ch’han mess en dumonda l’autenticitad da quel e ch’han empruvà da discreditar sia muntada sco document e perditga dal temp dal holocaust. Questas emprovas stattan en connex cun tendenzas revisionisticas, surtut cun la snegaziun dal holocaust, e derivan per gronda part d’extremists da dretga.

L’onn 1958, en rom d’ina represchentaziun da ‹The Diary of Anne Frank› a Vienna, è Simon Wiesenthal stà confruntà cun ina gruppa da demonstrants ch’han pretendì che Anne Frank n’haja mai existì e ch’al han dumandà – sco cuntraprova – da chattar l’um ch’haja arrestà a ses temp ils cussadents da la chasa davos. Wiesenthal ha la finala chattà Karl Josef Silberbauer l’onn 1963. Quel ha identifitgà Anne Frank sin ina fotografia sco ina da las persunas ch’el aveva arrestà ed è sa regurdà d’avair svidà ora giun plaun ina tastga plain palpiri. Sias testimonianzas han confermà quai ch’avevan gia explitgà autras perditgas sco Otto Frank e Miep Gies.

Otto Frank sez è ì l’emprima giada l’onn 1959 a Lübeck avant dretgira cunter in snegader; quel ha la finala revocà sias pretensiuns. Ulteriurs cas da dretgira en ils quals Otto Frank è stà involvì han gì lieu ils onns 1976 fin 1979. En rom da quests process è l’Uffizi federal criminal da la Germania vegnì incumbensà l’onn 1979 d’intercurir il palpiri e la tinta ch’è vegnida duvrada per scriver il diari. Questas retschertgas han confermà che tant il palpiri sco er la tinta da tut ils diaris e fegls singuls sajan vegnids producids avant il 1950 e possian esser stads en diever tranter il 1941 e 1944. Sin singuls fegls han ins però remartgà notizias posteriuras scrittas cun culli (en diever dapi il 1945) che derivian d’ina colur che saja pir en vendita dapi il 1951. L’expertisa da quatter paginas na vegn betg pli concreta en questa dumonda, quai che dueva manar en il decurs dals proxims onns ad ulteriuras speculaziuns.

Suenter la mort dad Otto Frank l’onn 1980 ha il NIOD sco nov possessur dal diari incumbensà il laboratori forensic dals Pajais Bass d’intercurir da rudent il document original. Sin duas paginas han ins chattà en tut 26 correcturas ortograficas fatgas dal medem maun. La finala èsi sa mussà che questas pitschnas retuschas – che na tangheschan en nagina furma il cuntegn dal text – eran vegnidas agiuntadas pli tard en rom d’ina examinaziun dals diaris. Ils resultats da questas retschertgas han ins preschentà e resguardà en la reediziun scientifica dal diari l’onn 1986.^[20]

Ediziuns (tscherna)

Anne Frank. Het Achterhuis. Dagboekbrieven 14 Juni 1942 – 1 August 1944. Amsterdam: Contact 1947.
Das Tagebuch der Anne Frank. Translatà da l’ollandais dad Anneliese Schütz, cun in’introducziun da Marie Baum. Heidelberg: Lambert Schneider 1950.
- Das Tagebuch der Anne Frank. Francfurt a.M.: S. Fischer 1955. (Ediziun da licenza da la chasa editura Lambert Schneider, cun in’introducziun dad Albrecht Goes, senza l’introducziun da Marie Baum).
- Das Tagebuch der Anne Frank. Berlin (DDR): Union 1957. (Ediziun da licenza da la chasa editura Lambert Schneider, senza introducziun).
Rĳksinstituut voor Oorlogsdocumentatie: De Dagboeken van Anne Frank. Staatsuitgeverij, Amsterdam 1986, emprima ediziun cumpletta, critica e commentada.
- Rĳksinstituut voor Oorlogsdocumentatie: Die Tagebücher der Anne Frank. Ediziun critica cumpletta. Introducziun da Harry Paape, Gerrold van der Stroom e David Barnouw. Translatà da l’ollandais da Mirjam Pressler. Francfurt a.M.: Fischer 1988, ISBN 3-10-076710-1 (translaziun da l’ediziun dal 1986).
Anne Frank Tagebuch. Versiun dad Otto H. Frank e Mirjam Pressler. Translatà da l’ollandais da Mirjam Pressler. Francfurt a.M.: Fischer Taschenbuchverlag 1991, (suletta versiun autorisada e cumplettada; Fischer Taschenbuch, nr. 11377); ediziun cumplettada 2001, ISBN 978-3-596-15277-3 (Fischer Taschenbuch, nr. 15277) e ISBN 978-3-10-076713-4.
Anne Frank Fonds (ed.): Anne Frank. Gesamtausgabe. Translatà da l’ollandais da Mirjam Pressler. Cun contribuziuns da Gerhard Hirschfeld, Mirjam Pressler e Francine Prose. S. Fischer, Francfurt a.M. 2013, 816 p., ISBN 978-3-10-022304-3 (ediziun cumpletta da tut ils texts dad Anne Frank, cun brevs e scrittiras fin qua betg publitgadas e bleras fotografias, cuntegna tut las versiuns dal diari).

L’autura

→ Artitgel principal: Anne Frank

La famiglia

Otto Heinrich Frank

Otto Heinrich ‹Pim› Frank è naschì ils 12 da matg 1889 a Francfurt a.M. Ses bab Michael, in impressari bainstant, derivava da Landau en il Palatinat; l’arber genealogic da sia mamma Alice Stern sa lascha persequitar enavos en ils registers da Francfurt fin en il 16avel tschientaner. Otto Frank ha visità il gimnasi a Francfurt e fatg il 1908 l’abitur. Da la stad 1915 fin la fin da l’Emprima Guerra mundiala è el stà en guerra a la front dal vest, a la fin sco aspirant d’uffizier. Per sia valurusadad è el vegnì onurà cun la Crusch da fier.

Otto ed Edith Frank-Holländer han maridà ils 12 da matg 1925. Edith è ida a star cun Otto l’emprim en la chasa dals geniturs da quel al Beethovenplatz a Francfurt. Suenter la naschientscha da la figlia Margot il 1926 ha la famiglia affittà la stad 1927 in’abitaziun al Marbachweg 307 a Francfurt. Là ha ella vivì fin il 1933/34. L’onn 1929 è naschida la segunda figlia Anne. Suenter ch’ils naziunalsocialists èn arrivads a la pussanza, ha la famiglia dischlocà ad Amsterdam per mitschar da las repressalias antisemiticas che sa faschevan valair en Germania.

Erich Elias, in ami da Robert Feix ch’ha inventà il med da schelifitgar Opekta, ha intermedià il 1933 a ses quinà Otto Frank la pussaivladad d’endrizzar ad Amsterdam la filiala ollandaisa da la firma tudestga Opekta. Otto Frank è l’emprim sa rendì persul ad Amsterdam per sclerir las premissas per l’interpresa e chattar ina pussaivladad d’abitar per sia famiglia. Fin il favrer 1934 al èn suandadas sia dunna e las duas figlias.

Il matg 1940, durant ils emprims dis da la campagna militara en il vest, han truppas tudestgas occupà ils Pajais Bass. Ils 6 da fanadur 1942 è la famiglia Frank sa zuppada en la chasa davos da l’edifizi a la Prinsengracht 263, en la chasa davant dal qual sa chattava il domicil da la ‹Nederlandsche Opekta›.

Radund dus onns pli tard èn la famiglia ed ils ulteriurs Gidieus ch’eran sa zuppads en la chasa davos – uschia vegn almain supponì – vegnids tradids tras persunas nunenconuschentas. Ils 4 d’avust 1944 han ils naziunalsocialists arrestà ils abitants ed interrogà els en l’edifizi da la Gestapo. L’auter di als han ins manà en la praschun fullanada Huis van Bewaring en la Weteringschans. Dus dis pli tard è Otto Frank vegnì manà cun sia famiglia en il center transitoric Westerbork e deportà pli tard en il Champ da concentraziun Auschwitz. Sia dunna Edith è morta là ils 6 da schaner 1945 sutnutrida; Otto è vegnì liberà la fin schaner 1945 da l’armada sovietica. El è stà il sulet da sia famiglia ch’ha survivì il holocaust.

Otto Frank ha refusà da puspè retschaiver suenter la guerra la naziunalitad tudestga, la quala al era vegnida annullada l’onn 1941. L’onn 1949 è el daventà burgais dals Pajais Bass. Suenter esser sa cusseglià cun intgins amis, ha el decidì da publitgar il diari da sia figlia Anne.

L’onn 1953 ha Otto Frank maridà ad Amsterdam Elfriede Markovits ch’aveva medemamain pers ad Auschwitz ses um Erich Geiringer e ses figl, entant che la figlia Eva ha survivì la praschunia. Otto ed Elfriede avevan emprendì d’enconuscher in l’auter en il champ da concentraziun. Ensemen èn els emigrads il 1952 a Basilea, nua ch’el ha er retschet la naziunalitad svizra. La figlia Eva Geiringer (pli tard Eva Schloss) aveva gia appartegnì dal temp da scola ad Amsterdam tar il circul d’amis pli vast dad Anne e Margot. Il destin da sia famiglia mussa bleras parallelas tar quel dals Franks: Er els eran sa zuppads ad Amsterdam, eran vegnids chattads e deportads. Pli tard ha Eva scrit si’autobiografia ed è sa participada vi dad ulteriuras ovras che tractan il temp da la persecuziun naziunalsocialistica.

Il 1966 ha Otto Frank fundà il Fond dad Anne Frank a Basilea, suenter ch’era gia vegnida stgaffida il 1957 ad Amsterdam la Fundaziun dad Anne Frank per mantegnair la chasa a la Prinsengracht 263. Otto Frank è mort ils 19 d’avust 1980 a Birsfelden sper Basilea.

Edith Frank-Holländer

Edith Holländer è naschida ils 16 da schaner 1900 ad Aachen, e quai sco pli giuven dals quatter uffants dal commerziant Abraham Holländer e da sia dunna Rosa Stern. Ses perdavants avevan vivì en ils Pajais Bass ed eran vegnids vers il 1800 en Germania. Il bab era «in commember prominent da la cuminanza gidieua ad Aachen»^[21] ed er Edith è vegnida educada a moda religiusa. Tranter la rauba ch’ella ha prendì il 1942 cun sai en il zup en la chasa davos sa chattava er ses cudesch d’uraziun. Ad Aachen ha ella visità l’institut evangelic per giuvnas Victoria e terminà quel il 1916 cun l’abitur. L’onn 1925 ha ella maridà en la sinagoga dad Aachen Otto Frank ch’era indesch onns pli vegl ch’ella. Edith è ida a star cun ses um a Francfurt, nua ch’èn naschidas las duas figlias Margot (1926) ed Anne (1929).

Suenter ch’ils naziunalsocialists èn vegnids a la pussanza è Edith Frank l’emprim ida a star cun sias figlias ad Aachen tar sia famiglia; ils 5 da december 1933 è ella sa rendida ad Amsterdam tar ses um; Margot è suandada da Nadal 1933, Anne il favrer 1934. Per Edith Frank ha la fugia en ils Pajais Bass muntà in grev temp. Ella viveva separada da tut ses parents ch’eran restads enavos en Germania, en relaziuns d’abitar plitost restrenschidas e senza agid en il tegnairchasa. Ultra da quai na discurriva ella a l’entschatta nagin ollandais. In curs da lingua ha ella interrut anticipadamain. Anne Frank menziunescha anc il 1942 en ses diari che sia mamma discurria «in terribel ollandais». Be darar ha Edith Frank pudì far viadis, uschia per exempel il december 1935 cun la famiglia tar ils parents dad Otto Frank a Basilea, la stad 1936 cun las figlias a Segl-Maria en Engiadina ed in pau pli tard il medem onn persula a Francfurt a.M. a visitar in’amia.

Stretg contact ha Edith Frank surtut tgirà tar sia mamma Rosa Holländer ch’era restada ad Aachen. Gia durant ils pogroms da november dal 1938 eran vegnids arrestads ils frars da Frank-Holländer, Julius e Walter Holländer. Entant che Julius è vegnì liber suenter curt temp sco veteran da guerra, han ins deportà l’impressari Walter en il Champ da concentraziun Sachsenhausen. Il december 1938 è el vegnì exilià en ils Pajais Bass, nua ch’el viveva en in champ da fugitivs en relaziuns fitg simplas. Pir il december 1939 ha el pudì emigrar en ils Stadis Unids. Sin fundament da l’ordinaziun dal 1938 che dueva excluder ils Gidieus da la vita economica en Germania è sia societad commerziala B. Holländer vegnida schliada il schaner 1939. A Julius Holländer èsi medemamain reussì d’emigrar en il decurs dal 1939 en ils Stadis Unids. Rosa Holländer è stada ina da las paucas Gidieuas ch’ha pudì emigrar il mars 1939 en ils Pajais Bass. Là ha ella vivì en il tegnairchasa da la famiglia da sia figlia. Ils 29 da schaner 1942 è ella morta da cancer ed è vegnida sepulida sin il santeri da la cuminanza gidieua a Hoofddorp.

Abitadi oriund da la famiglia Frank al Merwedeplein 37

Il 5 da fanadur 1942 ha Edith Frank prendì en consegna ina brev adressada a sia figlia Margot ch’obligava quella da sa preschentar al servetsch da lavur en Germania. En absenza da ses um ha ella infurmà la famiglia van Pels che las duas famiglias stoppian uss sa render il pli spert pussaivel en il zup; quel avev’ins cumenzà a preparar la stad 1941, ma n’era anc betg dal tut a fin cun las lavurs. A Margot ed Anne ha ella ditg che l’appel da sa preschentar al servetsch da lavur saja drizzà ad Otto Frank.

Il temp en la chasa davos è stà grev per Edith Frank. «A mai è dà en egl che Edith Frank fascheva ils emprims dis en la chasa davos in’impressiun spussada e deprimida, e quai senza che la situaziun sa megliereschia», scriva Miep Gies en sias regurdientschas.^[22] Uschiglio l’è Frank-Holländer restada en memoria sco «amiaivla, cun senn per urden, fitg ruassaivla, ma ina buna observatura a la quala na mitschava betg uschè svelt insatge». Durant il temp en la chasa davos – uschia rapporta Mies Gies vinavant – saja Edith Frank daventada dapli che tut ils auters cussadents trista e deprimida: «Edith Frank pativa pli fitg che tut ils auters da nauschas novitads. Cura che l’enviern [1942] è s’avischinà, è ella plaunsieu sfundrada en ina luna adina pli decuraschada. (...) Nagina novitad, e saja ella anc uschè empermettenta, pudeva svegliar en ella in radi da speranza. (...) Per ella existiva be il lung stgir tunnel, senza nagina sclerida a l’orizont.»

Ils 4 d’avust 1944 èn las otg persunas en il zup vegnidas arrestadas. Edith Frank han ins manà ensemen cun sia famiglia en il stabiliment d’arrest en la Weteringschans e da là en il Champ transitoric Westerbork. Qua è ella vegnida per l’emprima giada en contact cun Lenie de Jong-van Naarden. Lezza descriva Edith Frank pli tard sco «ina dunna tut speziala»: «Ella s’occupava fitg da ses uffants. Da tut temp era ella fatschentada cun las mattas.» Ils 3 da settember han ins deportà ils otg cussadents da la chasa davos ad Auschwitz. Là èn Edith Frank e sias figlias vegnidas separadas dals umens e manadas en il Champ da dunnas dad Auschwitz-Birkenau. Durant quest temp èn ellas adina restadas ensemen, sco ch’ha descrit pli tard Bloeme Evers-Emden ch’enconuscheva Margot ed Anne Frank nà dal liceum gidieu ad Amsterdam: «La discordia che resorta per part dal diari era crudada davent pervi da la miseria existenziala. Ellas eran adina en trais ed han segir dà ina a l’autra bler sustegn. (...) Tras lur agid vicendaivel èn ellas sa mantegnidas en vita – er sche nagin na dumogna il cumbat cunter il tifus.»

E Lenie de Jong-van Naarden scriva davart il temp dad Edith Frank ensemen cun sias duas figlias ad Auschwitz-Birkenau: «Ils dus mais che nus essan stadas ensemen ad Auschwitz ha dunna Frank sa dà gronda fadia da mantegnair en vita ses uffants, da restar tar els, d’als proteger.» Cura che Anne ha survegnì in eczem ed è vegnida dischlocada en il ‹bloc da gruscha›, l’è Margot suandada da libra voluntad. Edith Frank da sia vart deva da quel temp vinavant a sias figlias las pitschnas raziuns da paun, e quai sut ina fora sut la paraid da lain da la baracca da pazients ch’ella sezza aveva chavà. Entant che Anne e Margot èn vegnidas transferidas la fin october 1944 en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen, è Edith Frank restada enavos sco suletta dals otg cussadents da la chasa davos en il Champ da dunnas dad Auschwitz-Birkenau.»

Durant quest temp ha ella fatg amicizia cun Rosa de Winter. Quella scriva en sias memorias: «Trasora selecziuns... Edith, ina buna enconuschenta, è er tar mai; ella ha stuì dar nà duas figlias da 15 e 18 onns. Nus consolain ina l’autra e daventain amias, nus ans preparain sin il pir... Edith ed jau essan adina ensemen.» Il november 1944 ha Edith Frank survegnì auta fevra. Malgrà la tema da vegnir gasifitgada en cas d’ina selecziun tras Josef Mengele, ha ella sa laschà manar tras Rosa de Winter en la baracca da malsauns. Vegnind de Winter pli tard sezza malsauna, è il contact rut giu. L’entschatta schaner 1945 vegnan manadas novas pazientas en la baracca da malsauns nua che sa chatta de Winter. Quella rapporta vinavant: «Tuttenina enconusch jau Edith, ella vegn d’ina autra partiziun da malsauns. Ella è be pli ina sumbriva. Intgins dis pli tard mora ella, spussada dal tuttafatg.»^[23]

Suenter la liberaziun dal champ da concentraziun ha de Winter inscuntrà sin il viadi da return Otto Frank ed al ha rapportà da la mort da sia dunna.

En il diari menziunescha Anne Frank bain er situaziuns, en las qualas Otto ed Edith Frank la protegian ensemen cunter critica da vart dals van Pels. Ma per gronda part era la relaziun tranter Anne e sia mamma tendida, entant ch’ella aveva ina buna relaziun tar ses bab. En quest connex sto segir er vegnir resguardà ch’i na deva en la chasa davos per la mamma e sia figlia en la fasa da la pubertad nagina pussaivladad da sa retrair e d’ir uschia or da via a conflicts. Il diari dad Anne aveva en quest connex ina tscherta funcziun da ventil. Tranteren, sfegliond en sias atgnas notizias, è Anne sezza stada surstada da la nauschezza dals pleds ch’ella dovra en connex cun sia mamma.

Damai che be Otto Frank ha survivì e ch’il focus è sa drizzà suenter la guerra sin Anne e ses diari, èn Margot e surtut Edith vegnidas sur lung temp in pau a la curta en la recepziun. L’emprima giada ha Melissa Müller empruvà en ses cudesch ‹Das Mädchen Anne Frank› «da finalmain attribuir a la mamma ed a sias ragischs la muntada che quellas han senz’auter gì per il svilup dad Anne».^[24]

Margot Frank

Margot Betti Frank è naschida ils 16 da favrer 1926 a Francfurt a.M. sco emprim uffant dad Otto Frank ed Edith Frank-Holländer. Il num Betti ha ella survegnì en regurdientscha da la sora da la mamma ch’è morta gia baud.

A Francfurt ha Margot l’emprim frequentà la Ludwig-Richter-Schule, pli tard la Varrentrapp-Schule ed ha survegnì supplementarmain instrucziun da religiun gidieua.

Suenter che la famiglia Frank è ida a star il 1934 ad Amsterdam, ha Margot frequentà la scola publica en la Jekerstraat. Cura ch’ils Tudestgs han occupà il 1940 ils Pajais Bass, han Margot ed Anne frequentà il liceum gidieu, damai ch’igl era scumandà a Gidieus da visitar scolas betg gidieuas.

Da blers survivents vegn Margot Frank descritta sco la figlia ‹perfetga›. Ella era brava, ruassaivla e survegniva bunas notas en scola. Suenter la guerra aveva ella en il senn d’emigrar en la Palestina per daventar là spendrera.

Ils 5 da fanadur 1942 ha Margot survegnì l’appel da s’annunziar per il transport en in champ da lavur en Germania. Sinaquai è la famiglia sa rendida en il zup. Là è Margot adina sa cuntegnida fitg calma e discreta, uschia che Miep Gies ha be pudì dir pli tard dad ella: «Ella era preschenta e quai era tut.»

Ils 4 d’avust 1944 è il zup vegnì scuvert, saja quai tras tradiment u en rom da retschertgas en connex cun commerzi clandestin. Ils cussadents èn vegnids manads a Westerbork e deportads da là cun l’ultim transport en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau.

Margot ed Anne èn la finala vegnidas manadas l’october 1944 en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen. Là è Margot morta il mars 1945, intgins dis avant sia sora e paucas emnas avant la liberaziun dal champ da concentraziun.

Tuttina sco Anne ha er Margot scrit durant la guerra in diari; quel n’han ins però betg chattà.

Ulteriurs commembers da las famiglias Frank e Holländer

Tant Otto Frank sco er Edith Frank-Holländer avevan gì mintgamai trais fragliuns. La sora dad Edith, Bettina, era gia morta l’onn 1914 en la vegliadetgna da 16 onns. Ils ulteriurs fragliuns duevan tuts surviver il temp dal holocaust: Ils dus frars dad Edith, Julius e Walter, èn emigrads en ils Stadis Unids, il frar vegl dad Otto, Robert Hermann, era emigrà en il Reginavel Unì, entant che ses segund frar Herbert – ch’era l’emprim fugì a Paris – e la mamma dad Otto duevan la finala sa reunir a Basel tar la famiglia da lur sora resp. figlia Helene ‹Leni› Elias-Frank.

Quest’ultima aveva maridà Erich Elias ch’aveva surpiglià il 1929 a Basilea la filiala d’Opekta. Da la lètg èn naschids ils dus sulets cusrins dad Anne, Stephan e Bernhard Paul ‹Buddy› Elias (1929–2015). Buddy Elias ha fatg carriera sco patinader e sco actur da teater e da film. Pli tard è el stà president dal Fond dad Anne Frank a Basilea. Cun sia dunna Gerti Elias, nata Wiedner – medemamain in’actura – ha el gì dus figls. Ils augs e las ondas dad Anne Frank èn morts ils onns 1950 (Robert Hermann Frank), 1960 (Julius e Walter Holländer) resp. 1980 (Herbert Frank e Leni Elias-Frank sco er il figl da quella Stephan). Sur blers onns è uschia il cusrin Buddy Elias stà sper ses dus figls l’ultim parent vivent dad Anne. Ses dus figls Patrick ed Oliver Elias èn medemamain daventads acturs. Patrick Elias (* 1966) ha tranter auter giugà en il film ‹Inglourious Basterds› da Quentin Tarantino la rolla da Jakob Dreyfus.^[25]

Amias ed amis dal temp da scola

Hannah Pick-Goslar

Hannah Elisabeth Pick-Goslar è naschida ils 12 da november 1928 a Berlin-Tiergarten. Ses bab Hans Goslar era il manader dal servetsch da pressa en il ministeri dal stadi prussian. Suenter ch’ils naziunalsocialists èn vegnids a la pussanza, è la famiglia emigrada ad Amsterdam. Là ha Hannah Goslar emprendì a conuscher Anne Frank e frequentà ensemen cun ella la scola. Sco «Anne, Hanne e Sanne» ha ella furmà a partir dal 1934 cun Anne Frank e Sanne Ledermann in trio ch’era enconuschent sco las pli stretgas amias.

L’october 1942 dueva nascher en la famiglia Goslar il terz uffant, ma mamma ed uffant n’han betg survivì la pagliola. Il zercladur 1943 è ‹Hanneli›, sco ch’ella vegn numnada dad Anne en ses diari, vegnida arrestada ensemen cun ses bab, la sora giuvna Gabi e tat e tatta da la Gestapo e deportada a Bergen-Belsen. Là ha ella inscuntrà il mars 1945 si’amia Anne, curt avant la mort da quella. L’entschatta avrigl 1945 è Hannah vegnida chatschada cun blers auters en il tren ch’è vegnì enconuschent pli tard sco ‹tren pers›. Suenter in’odissea da 13 dis tras la Germania dueva ella la finala surviver il holocaust, e quai ensemen cun sia sora sco sulettas da la famiglia.

Hannah Goslar ha maridà Walter Pinchas Pick, ha trais uffants e diesch biadis ed ha la finala passentà la gronda part da sia vita a Jerusalem.

Sanne Ledermann

Susanne ‹Sanne› Ledermann è naschida ils 7 d’october 1928 a Berlin sco segunda figlia da l’advocat d’economia e notar Franz Ledermann (1889–1943) e da la pianista ollandaisa Ilse Luise Ledermann-Citroën (1904–1943). Sia sora Barbara era trais onns pli veglia ch’ella.

Suenter il 1933 ha Franz Ledermann pers blers clients. Sco advocat gidieu dastgava el be pli represchentar Gidieus ed ha la finala stuì serrar sia chanzlia. Anc il medem onn è el emigrà cun sia famiglia en ils Pajais Bass, nua che vivevan parents da sia dunna. Ensemen cun Hans Goslar ha Ledermann avert ad Amsterdam in post da cussegliaziun per emigraziun gidieua. Sanne è daventada scolara a la scola da Montessori publica, nua ch’ella ha fatg amicizia cun Hanneli, la figlia da Hans Goslar, e cun l’amia da scolina da lezza, Anne Frank. Il zercladur 1934 ha Sanne tutgà tar las conscolaras che Anne Frank ha envidà a ses tschintgavel anniversari – quatter mais suenter che Anne era arrivada dad Aachen ad Amsterdam. Er sia sora Barbara era sco amia da Margot Frank regularmain sin visita en la chasa dals Franks.

Sanne Ledermann e Hanneli Goslar eran las meglras amias dad Anne Frank. Tar ils conscolars ed amis valevan las trais mattatschas sco amias intimas che gievan ina cun l’autra tras dir e rar: «Anne, Hanne e Sanne aveva quest trio num tar ils auters uffants che sa scuntravan per giugar al Merwedeplein. (...) Sa chapescha che mintgina da las trais (...) aveva er anc autras amias. Ma en sasez eran ellas nunseparablas – ed èn er restadas quai cura ch’ellas èn vegnidas pli veglias.» Mintga sonda passentavan Anne Frank e Sanne Ledermann ensemen, entant che Hanneli Goslar che vegniva educada a moda ortodoxa, sa participava al sabat e passentava persuenter la dumengia cun Anne. Sanne Ledermann – che vegniva numnada da ses geniturs ‹Susi›, dad Anne però ‹Sanne› – valeva sco uffant ruassaivel ed intelligent, ma era pli seriusa che Anne. «Er sch’ella rieva, derasavan ils gronds egls brin stgirs da la mattatscha gracila ina tscherta seriusadad.» Fotografias ch’èn sa mantegnidas mussan ella cun sia sora, Hanneli Goslar, Anne Frank ed autras amias en la sablunera, persula cun Anne cun tschertgel e trottinet u sper Anne a chaschun dal 10avel anniversari da lezza.^[26]

L’onn 2008 è vegnì enconuschent in «chat sensaziunal or da la butia da rauba da segund maun»: A Naarden en ils Pajais Bass han ins scuvert en ina butia da rauba veglia ina carta postala che Anne Frank aveva scrit ils 31 da december 1937 dad Aachen a Sanne Ledermann, la giavischond tut il bun per l’onn nov.^[27]

Suenter che l’armada tudestga ha occupà il 1940 ils Pajais Bass, han Sanne Ledermann ed Anne Frank stuì midar en scolas gidieuas. Cumbain ch’ellas han frequentà differentas scolas, han ellas mantegnì in stretg contact. Il fanadur 1941 è Sanne ida cun ses geniturs ed Anne Frank en vacanzas a Beekbergen sper Apeldoorn ed ha er partì là ina chombra cun Anne. Silsuenter ha il contact però laschà suenter in pau, damai che Anne è vegnida pli baud en la pubertad che Sanne. Quella è sa lamentada tar sia sora tranter auter pervi da las «istorgias cun giuvens» dad Anne Frank (las qualas quest’ultima tira er a strada en ses diari).^[28] Davart problems persunals sa barattava Anne da quel temp gia cun sia nova persuna da confidenza Jacqueline van Maarsen. Il circul da stretgas amias dad Anne Frank cumpigliava la stad 1942 sper Sanne Ledermann e Hanneli Goslar er Jaqueline van Maarsen ed Ilse Wagner. Ellas tschintg han fundà il club da pingpong Urs pitschen minus dus ed han giugà ensemen en l’abitaziun dad Ilse Wagner.

Sanne Ledermann e ses geniturs èn vegnids arrestads ils 20 da zercladur 1943 e manads en il Champ transitoric Westerbork. Damai ch’els figuravan sin l’uschenumnada ‹glista da la Palestina› da la Crusch Cotschna Internaziunala èn els stads protegids per in temp da vegnir deportads. Ils 16 da november 1943 als han ins però manà en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau e mazzà trais dis pli tard, immediat suenter l’arrivada, en la chombra da gas.

A Barbara Ledermann duevi reussir da mitschar dals nazis. Cun documents sfalsifitgads è ella s’engaschada sut il num Barbara Waarts en la resistenza. L’onn 1947 è ella emigrada en ils Stadis Unids ed è daventada actura. Il 1950 ha ella maridà il biochemicher Martin Rodbell ch’è vegnì onurà il 1994 cun il Premi Nobel da medischina.

Jacqueline van Maarsen

Jacqueline Yvonne Meta van Maarsen – numnada dad Anne Frank en ses diari ‹Jackie› resp. ‹Jopie› – è naschida ils 30 da schaner 1929 ad Amsterdam. Ses bab Samuel (numnà Hijman) van Maarsen era gidieu, sia mamma Eline cristiana. Pertutgada er ella da la discriminaziun tras ils naziunalsocialists, ha Jacqueline stuì midar sin il liceum gidieu. Là ha ella emprendì a conuscher Anne Frank, ma er autras mattas sco Nanette Blitz, Sanne Ledermann e Hanneli Goslar. Anne Frank ha pli tard scrit en ses diari: «Jacqueline van Maarsen hai jau pir emprendì a conuscher sin il liceum gidieu. Ella è uss mia meglra amia.» «Sco in pèr inamurà» sajan ellas duas stadas, è sa regurdada la mamma da van Maarsen: «Tge che quellas duas n’han betg cuà or tut e scutinà ina cun l’autra e telefonà tuttadi, e quai cumbain ch’ils Franks abitavan paucas chasas davent da nus.»^[29]

Cura ch’ils Franks èn sa rendids il fanadur 1942 en la chasa davos, na saveva Jacqueline van Maarsen nagut da quai. Ella aveva pensà ch’ils Franks sajan emigrads tar parents en Svizra. Il settember ha Anne scrit en ses diari duas brevs da cumià drizzadas a si’amia Jacqueline.

Jacqueline van Maarsen e sia sora Christiane èn er stadas en privel da vegnir deportadas. Sco ‹mez Gidieu› valeva numnadamain tenor la doctrina da razza tgi ch’era maridà cun in Gidieu u era commember d’ina cuminanza gidieua. E Jacqueline e sia sora eran commembras da la cuminanza gidieua. Quai avevan ils geniturs inditgà explicitamain uschia il schaner 1940 sin in formular d’annunzia. Duevan lur uffants vegnir spendrads, stueva questa registraziun urgentamain vegnir midada. Perquai èn ils geniturs van Maarsen sa drizzads il december 1941 a Hans Calmeyer, in giurist da l’occupaziun tudestga che manava il post da decisiun per «cas da dubi da razza». En plirs milli cas ha quel disponì midadas da register a favur da Gidieus, uschia che quels n’èn betg vegnids deportads. Per ses engaschament è el pli tard vegnì onurà dal center commemorativ Yad Vashem a Jerusalem sco ‹Gist tranter ils pievels›. En lur scriver han ils geniturs fatg valair che lur uffants sajan be vegnids registrads per sbagl sco commembers da la cuminanza gidieua; en vardad sajan els però vegnids educads catolic-roman. Al scriver avevan els agiuntà ina decisiun da la dretgira civila dad Amsterdam che confermava quest fatg. Atgnas retschertgas n’ha Calmeyer betg fatg: in’invista en ils cudeschs da las cuminanzas gidieuas u en auters registers ch’avessan tgunschamain pudì dar scleriment davart l’appartegnientscha religiusa dals uffants n’ha betg gì lieu.

Suenter la guerra è Jacqueline van Maarsen vegnida a savair tras Otto Frank da la mort dad Anne. Ella è stada ina da las emprimas ch’ha pudì leger il diari, anc avant che quel vegnia publitgà il 1947.

L’onn 1954 ha ella maridà ses ami da giuventetgna Ruud Sanders. Il pèr ha vivì ad Amsterdam e gì trais uffants e set biadis. Dapi il 1990 ha van Maarsen scrit plirs cudeschs davart si’istorgia e l’amicizia cun Anne Frank.^[30]

Ilse Wagner

Ilse Wagner è naschida ils 26 da schaner 1929. Jacqueline van Maarsen sa regorda dad ella sco «mattatscha bella e sensibla». Anne Frank menziunescha Ilse Wagner pliras giadas en l’emprima part dal diari. La famiglia dad Ilse aveva ina maisa da pingpong ed Anne e Margot gievan savens tar ella a giugar. Ilse Wagner è stada l’emprima or dal circul d’amis dad Anne ch’è vegnida deportada. Ensemen cun sia mamma e cun sia tatta l’han ins manà il schaner 1943 a Westerbork; da là èn ellas vegnida deportadas en il Champ d’exterminaziun Sobibór e gasifitgadas tuttas trais il di da lur arriv, ils 2 d’avrigl 1943.

La sinagoga ad Amsterdam che vegniva t.a. frequentada dals Franks

Nanette Blitz

Nanette ‹Nanny› Blitz è naschida ils 6 d’avrigl 1929. Ella era in’ulteriura camarata da scola dad Anne. Ad ella sa refereschan, tenor agen dir, las inizialas ‹E. S.› cuntegnidas a l’entschatta dal diari. Cumbain che Nanette ed Anne n’eran betg adina las pli stretgas amias – lur persunalitads eran memia sumegliantas – è Nanny stada envidada al 13avel anniversari dad Anne. E la finala duevan ellas puspè sa revair en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen. Damai ch’ils praschuniers stuevan però adina puspè dischlocar entaifer las differentas parts dal vast champ, ha ella la finala pers ord vista Anne. Nanny è stada il sulet member da sia famiglia ch’ha survivì la guerra. Durant ch’ella sa revegniva suenter la guerra en in ospital da la tuberculosa, l’ha contactà Otto Frank ed ella al ha pudì scriver e dar intginas infurmaziuns davart ses inscunter cun Anne a Bergen-Belsen. Pli tard è Nannette emigrada a São Paulo en Brasilia.

Helmut Silberberg

Helmut Silberberg è naschì ils 8 da zercladur 1926 a Gelsenkirchen. Suenter ils pogroms da la notg dals 9 sin ils 10 da november 1938 cunter ils Gidieus en Germania è el fugì ad Amsterdam, nua ch’el è creschì si tar tat e tatta en il quartier da la citad Rivierenbuurt. La fatschenta da ses bab era vegnida donnegiada dals nazis durant ils pogroms e sia mamma maltractada grevamain. Pli tard èsi reussì als geniturs da fugir or da la Germania en Belgia.

Ad Amsterdam ha Helmut Silberberg frequentà il liceum gidieu, nua ch’el ha, tras sia cusrina Wilma, emprendì a conuscher il zercladur 1942 Anne Frank. Ils 5 da fanadur 1942, in di avant che la famiglia Frank è sa zuppada en la chasa davos, ha el manà il davos discurs persunal cun Anne.

L’entschatta avust 1942 è Hello Silberberg mitschà la deportaziun be per pauc. A las 20 uras aveva cumenzà per ils Gidieus il scumond da sortir; Hello è vegnì sin via en ina razzia da la polizia. L’ultim mument è el vegnì da siglir giu dal camiun che steva gist per partir. Paucs dis pli tard ha el danovamain gì fortuna. La Gestapo aveva barricadà il quartier en il qual Hello abitava ed aveva cumenzà a tschertgar en quel a moda sistematica suenter giuvens umens gidieus che duevan vegnir sfurzads a prestar servetsch da lavur. Zuppà davos ina stgaffa n’è Hello betg vegnì scuvert.

Be in’emna pli tard ha el pudì fugir or dals Pajais Bass en Belgia. Malgrà il scumond è el ì cun trais auters Gidieus cun il tren fin a Roermond; là al èsi reussì da passar il cunfin. Suenter quatter onns ha el puspè pudì s’unir qua cun ses geniturs; ensemen èn els sa zuppads en vischinanza da la chapitala beltga Brüssel. Grazia a documents sfalsifitgads è Helmut Silberberg daventà Edmond Mertens. 25 mais dueva durar il temp en il zup.

Ils 3 da settember 1944, precis il di ch’il tren cun Anne Frank ed ils auters cussadents da la chasa davos è partì da Westerbork en direcziun dad Auschwitz, ha Hello Silberberg dastgà vesair la liberaziun tras ils Alliads.

Suenter la guerra ha el l’emprim lavurà in curt temp en ina fabritga da mobiglias a Brüssel. Apaina che er ils Pajais Bass èn vegnids liberads, è el sa rendì ad Amsterdam, e quai sco persuna senza naziunalitad e senza esser en possess d’in visum. Qua ha el chattà tat e tatta ch’avevan survivì, zuppads si surchombras, la persecuziun da la populaziun gidieua. Da ses proxims parents aveva be si’onda betg survivì il holocaust; il schaner 1942, curt avant la deportaziun previsa en il champ da concentraziun, aveva ella fatg suicidi cun tragutter tablettas.

Il december 1947 è Hello Silberberg emigrà en ils Stadis Unids; ses geniturs al èn suandads pauc pli tard. Qua ha el salvà il prenum Edmond ed or da la schlattaina Silberberg è daventada la furma americanisada Silverberg. L’onn 1948 è Edmond Silverberg daventà burgais dals Stadis Unids. Dal 1950 fin il 1952 è el stà sco schuldà en la Guerra da Corea.

Suenter ses return en ils Stadis Unids è el maridà. Cun sia dunna Marylise ha el gì dus uffants, Jacqueline e Robert. Silberberg ha fatg ses da viver sco cumpossessur d’ina societad da distribuziun per apparats da labor.

Fin sia mort il zercladur 2015 ha Hello Silberberg tegnì referats davart il temp dal naziunalsocialissem e sia curta amicizia cun Anne Frank.

Lutz Peter Schiff

Peter Schiff, per il qual Anne dovra en il diari per part la furma affectiva ‹Petel›, è naschì ils 9 da settember 1926 a Berlin. Il 1939 è sia famiglia emigrada ad Amsterdam. Là è el vegnì en contact cun Anne e cumpara pli tard en il diari sco si’emprima gronda amur. Peter Schiff è vegnì deportà il settember 1943 cun sia mamma e ses padraster en il Champ transitoric Westerbork. Sur Bergen-Belsen al han ins manà ad Auschwitz e davent da là l’october 1944 en il champ exteriur da Dachau Kaufering. El è mort curt suenter la liberaziun, probabel ils 31 da matg 1945.

L’onn 2008 ha Ernst Michaelis enconuschì en il Diari dad Anne Frank ses ami da scola dal temp a Berlin. Cura che Peter era emigrà en l’Ollanda, aveva el dà a Michaelis sia fotografia cun ina dedicaziun, uschia che ‹Petel› ha finalmain survegnì ina fatscha – bundant 60 onns suenter ch’il diari è cumparì.

Mary Bos

Mary Bos era ina camarata da scola dad Anne dal temp che quella frequentava la scola da Montessori. Ella è stada envidada al 10avel anniversari dad Anne, nua ch’ella cumpara ensemen cun autras amias sin ina fotografia ch’è sa mantegnida. Mary Bos aveva in talent artistic e sias conscolaras l’admiravan per ses bels dissegns e maletgs. Ella vegn menziunada a l’ur en il diari dad Anne, cura che quella siemia ch’ella e Peter Schiff contemplian in cudesch cun dissegns da Mary Bos. Il favrer 1940 èn Mary e ses geniturs emigrads en ils Stadis Unids. Cura ch’els èn partids, l’ha Anne surdà ina pitschna poesia ed in per pleds da cumià. Pir suenter ch’il diari è vegnì publitgà il 1947 è Mary vegnida a savair dal destin dad Anne.

Ils cussadents da la chasa davos

Hermann van Pels

Hermann van Pels^[31] è naschì ils 31 da mars 1898 a Gehrde sper Osnabrück sco in da sis uffants da l’Ollandais Aron van Pels e da la Tudestga Lina van Pels, nata Vorsänger. Van Pels ha visità la scola primara gidieua ed a partir dal 1908 la scola media evangelica. Suenter ses temp da scola è el daventà ad Osnabrück cumiss en la fatschenta da ses bab; quel fascheva commerzi a l’engrossa cun artitgels per mazlarias (t.a. spezarias e beglia per la producziun da liongias). Ils 5 da december 1925 ha van Pels maridà la Gidieua tudestga Auguste Röttgen. Il 1926 è naschì lur sulet figl Peter van Pels.

L’onn 1933, en rom dal boicot da fatschentas gidieuas tras ils naziunalsocialists, ha Aron van Pels stuì dar si ses affar. Ils 26 da zercladur 1937 è Hermann van Pels la finala fugì cun sia famiglia en ils Pajais Bass. Gia il 1935 era la sora da van Pels, la cusunza Henny van Pels, emigrada ad Amsterdam. La famiglia van Pels ha retratg in’abitaziun en la Zuider Amstellaan. A partir dal 1938 lavurava Hermann van Pels per ses vegl ami da fatschenta Otto Frank en la firma Opekta. Entaifer la filiala da quella, la firma Pectacon ch’è vegnida fundada da Victor Kugler, è van Pels stà engaschà sco cussegliader ed expert per spezarias. Entant che la firma Opekta era sa spezialisada sin la producziun da marmelada, era Pectacon ina firma per maschaidas da spezarias, tranter auter per la producziun da liongias. «Sin ses champ era van Pels in vair campiun; el duvrava be savurar curt e pudeva alura dir co che mintga spezaria haja num», scriva Miep Gies en sias memorias.^[32] A partir dal december 1940 sa chattavan ils biros da las firmas Opekta e Pectacon en la Prinsengracht 263.

Hermann ed Auguste van Pels avevan er ordaifer il temp da lavur contact cun ils Franks e vegnivan savens la sonda suentermezdi tar quels a café. A partir da la stad 1941 han las duas famiglias endrizzà in zup en la chasa davos da la firma dad Otto Frank, e quai per cas ch’in commember da las duas famiglias fiss en privel da vegnir deportà. Da la partida a chaschun da las caferladas era savens er Miep Gies, la gidantra da pli tard. En sias memorias ha ella descrit van Pels sco «um grond, corpulent, bain vestgì, cun pass levamain sgobà, ina fatscha masculina, averta, paucs chavels ed adina ina cigaretta en bucca. (...) Per in skerz chattava Hermann van Pels adina temp. Ditg curt: el era in tip empernaivel e da buna cumpagnia.» Pli tard en sias reminiscenzas cumplettescha ella sia descripziun da van Pels e di ch’el haja adina raquintà gugent sgnoccas, ma ch’el era plitost pessimist ed in pau senza paus.

Ils 5 da fanadur 1942, suenter avair retschet l’appel al servetsch da lavur drizzà a sia figlia Margot, ha Edith Frank-Holländer immediat infurmà la famiglia van Pels. Cun van Pels è ella sa cussegliada davart ils proxims pass ed el èsi lura er stà ad infurmar Miep Gies. Entant che la famiglia Frank è gia sa rendida ils 6 da fanadur 1942 en il zup, è la famiglia van Pels suandada ils 13 da fanadur 1942. Auguste e Hermann van Pels abitavan en ina chombra en la segunda auzada. Da di serviva lur chombra da durmir a tut ils cussadents sco stanza da mangiar e local da cuminanza. L’abitaziun da la famiglia van Pels en la Zuider Amstellaan han ils naziunalsocialists rumì l’october 1942.

Ils 4 d’avust 1944 èn ils cussadents da la chasa davos vegnids arrestads. Ensemen cun las set autras persunas zuppadas han ins deportà Hermann van Pels sur il Champ transitoric Westerbork en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau. Là ha el – cuntrari a la constataziun posteriura da la Crusch cotschna ollandaisa – dumagnà la selecziun sco in da 258 umens. Ensemen cun Otto Frank e Fritz Pfeffer è el vegnì attribuì al bloc 2 dal Champ Auschwitz I. Tuts trais umens faschevan part dal servetsch extern. Probablamain l’entschatta october è van Pels sa fatg mal vi d’in maun ed ha supplitgà da vegnir attribuì l’auter di al servetsch intern; alura ha la SS fatg ina selecziun e Hermann van Pels è vegnì mazzà l’entschatta october en la chombra da gas. Suenter ses return ha Otto Frank raquintà a Miep Gies ch’el haja vis van Pels «cun ses agens egls sin via en la chombra da gas».

Dapi il 2007 regordan ad Osnabrück avant la chasa dals van Pels craps da stgarpitsch al destin da la famiglia.

En il diari aveva Anne dà a tut ils zuppads pseudonims. Or da Hermann van Pels è uschia daventà Hans van Daan. Anne rapporta da las bunas enconuschientschas da la politica da van Pels e da l’eveniment excepziunal cura che quel aveva pudì far liongias en la chasa davos. Tratg a strada vegn però er sia nauscha luna pervi da la mancanza da cigarettas, sia testardezza e las dispitas permanentas tranter il pèr van Pels.

Auguste van Pels

Auguste Röttgen è naschida ils 29 da settember 1900 a Buer che furma oz ina part da la citad da Gelsenkirchen. Ses bab era commerziant. Suenter las nozzas cun l’Ollandais Hermann van Pels è ella daventada automaticamain burgaisa dals Pajais Bass. La lingua ollandaisa n’ha ella però mai propi dumagnà bain, scriva Anne Frank gea en il diari che sia mamma ed Auguste van Pels discurrian «in ollandais terribel». Il pèr van Pels è sa domicilià ad Osnabrück e là è er naschì il 1926 lur sulet figl Peter van Pels.

La stad 1937 è la famiglia fugida dals naziunalsocialists en ils Pajais Bass ed è ida a star ad Amsterdam. Là ha ses um lavurà en la firma Pectacon che vegniva manada dad Otto Frank ed ils van Pels sa scuntravan er en il temp liber savens cun la famiglia Frank (cf. survart). Miep Gies, la gidantra da pli tard, descriva Auguste van Pels sco «dunna bella, (...) in pau cochetta».

Dunna van Pels valeva en pli sco dominanta, extrovertida e lunatica, ma a medem temp sto er vegnir ditg che quest maletg deriva per gronda part da la descripziun subjectiva en il Diari dad Anne Frank. En dumondas d’educaziun para ella savens dad esser stada surdumandada: uschia serrava ella Peter van Pels si surchombras u al deva fridas; savens dumandava ella er Edith Frank-Holländer per cussegl. Adina puspè hai dà nauschas dispitas tranter ella e ses um – a las qualas pudevan però er suandar reconciliaziuns betg main exaltadas. Cura ch’igl è sa mussà adina dapli ch’ils cussadents en la chasa davos na vegnian betg a pudair bandunar uschè spert lur zup, è van Pels daventada pli e pli desperada. Ella ha reagì cun attatgas istericas ed ha smanatschà «ad auta vusch da sa suicidar – ina giada cun sa pender, in’autra cun sa sajettar ina balla tras il chau».^[33]

Suenter lur arrestaziun e deportaziun è Auguste van Pels stada ils 6 da settember 1944 tranter las 212 dunnas (da total 442) dal transport da Westerbork ad Auschwitz-Birkenau ch’han survivì la selecziun; medemamain fatg part da quellas han Edith, Margot ed Anne Frank. Tranter l’october ed il november 1944 è van Pels vegnida transportada, probablamain ensemen cun Anne e Margot Frank, en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen. En il champ han las trais dunnas mantegnì il contact. L’entschatta da favrer 1945 è van Pels fruntada en il champ da concentraziun sin ina dunna ch’ella enconuscheva da pli baud, e quella aveva da sia vart contact cun Hannah Goslar. La dunna ha raquintà a Goslar ch’i sa chattian auters Ollandais en il champ e tranter quels Anne Frank, si’amia dal temp da scola. Ella duaja empruvar da clamar Anne al fildarom cun spinas. Hannah Pick-Goslar rapporta vinavant: «Quai hai jau sa chapescha fatg. Jau ma sun postada la saira sper la saiv da filfier ed hai cumenzà a clamar in pau. E per casualitad era dunna van Daan propi puspè là. Jau l’hai dumandà: ‹Pudessas clamar Anne?› Ella ha ditg: ‹Gea, gea, spetga in mument, jau fatsch vegnir Anne; Margot na poss jau betg far vegnir, ella è muribunda e giascha en letg.›»^[34] Anne Frank e Hannah Goslar èn sinaquai s’entupadas pliras giadas a la saiv da filfier ed ina giada ha Hannah pudì bittar ad Anne sur la saiv in pitschen pachet cun mangiativas.

Gia ils 6 da favrer 1945 è van Pels vegnida deportada en il Champ da concentraziun Raguhn che furmava in champ exteriur dal Champ da concentraziun Buchenwald. Durant in transport en il Champ da concentraziun Theresienstadt è ella morta ils 9 d’avrigl 1945.

Peter van Pels

Peter Aron van Pels è naschì ils 8 da november 1926 ad Osnabrück sco sulet uffant da Hermann van Pels ed Auguste van Pels nata Röttgen. Suenter la scola ha el fatg in emprendissadi sco scrinari. La suletta mobiglia or da la Prinsengracht 263 ch’è sa mantegnida fin oz è probablamain vegnida fatga da Peter van Pels. Suenter esser fugì il 1937 cun sia famiglia ad Amsterdam ed esser sa zuppads il 1942 en la chasa davos, dueva Peter giugar in’impurtanta rolla en il Diari dad Anne Frank: era lur relaziun segnada a l’entschatta da dischinteress, ha Anne sviluppà cun il temp affecziun per el.

Dal temp suenter l’arrestaziun e deportaziun ad Auschwitz è enconuschent ch’el provediva regularmain Otto Frank cun mangiativas. Cura che l’Armada cotschna è s’avischinada al champ da concentraziun, è Peter van Pels vegnì tramess la notg dals 17 sin ils 18 da schaner 1945 sin in ‹marsch da la mort›. Sur plirs champs ha la colonna a la quala Peter van Pels appartegneva cuntanschì ils 25 da schaner 1945 il champ da concentraziun austriac Mauthausen. Quatter dis suenter si’arrivada, ils 29 da schaner 1945, al han ins manà da Mauthausen a Melk en in dals champs exteriurs. Schebain Peter van Pels è vegnì per la vita qua u a Mauthausen n’è betg enconuschent. Tenor las glistas dal champ duai el esser mort ils 5 da matg 1945, precis il di ch’il champ è vegnì liberà.

Dad Anne, ma per exempel er da Max van Creveld – ch’ha vivì il 1940/41 sco sutlocatari tar la famiglia van Pels – u da Bertel Hess – ina cusrina da Hermann van Pels – vegn Peter descrit sco gentil e fitg ruassaivel.

Peter van Pels è pli tard daventà la figura principala dal roman ‹The Boy Who Loved Anne Frank› (2005) dad Ellen Feldman. En quel vegn l’istorgia d’amur tranter Peter ed Anne cumplettada a moda ficziunala. Ultra da quai – en ina part dal tuttafatg inventada – lascha l’autura surviver el il champ da concentraziun ed emigrar en ils Stadis Unids; là scuvra el a moda traumatica ses passà ch’el aveva l’emprim supprimì.^[35]

Fritz Pfeffer

Fritz Pfeffer è naschì ils 30 d’avrigl 1889 a Giessen en ina famiglia gidieua sco in da sis uffants. El ha studegià medischina dentala a Berlin ed ha manà là a partir dal 1922 in’atgna pratica da dentist. Da la lètg cun Vera Bythiner ch’el aveva maridà il 1921 deriva il figl Werner (1927–1995). La lètg è vegnida schliada il 1933, Pfeffer è stà dapi lura educatur sulet. Pauc pli tard ha el emprendì a conuscher la catolica Charlotte Kaletta (1910–1985, naschida ad Ilmenau); er ella aveva davos sai ina lètg ch’aveva fatg naufragi. Ses emprim um Ludwig Löwenstein e lur figl communabel duevan medemamain vegnir deportads il 1942 da Berlin-Charlottenburg a Raasiku (Estonia) e daventar unfrendas dal holocaust.

Fritz Pfeffer e Charlotte Kaletta han fatg ensemen divers viadis. Pervi da las leschas da razza da Nürnberg da l’onn 1935 n’han els betg dastgà maridar. Suenter ils pogroms dal november 1938 han els bandunà la Germania ed èn sa rendids en ils Pajais Bass. Il figl Werner è stà da quel temp in dals paucs fugitivs che la Gronda Britannia ha recepì cun in transport d’uffants; là dueva el viver tar Ernst Pfeffer, il frar da ses bab che lavurava medemamain sco dentist.

Ad Amsterdam ha Fritz Pfeffer danovamain lavurà sco dentist. Ensemen cun Charlotte Kaletta era el regularmain giast tar la famiglia Frank a chaschun da las sentupadas da la sonda suentermezdi. Là ha el er emprendì a conuscher l’onn 1939 Miep Gies, la quala è sinaquai daventada sia pazienta. Quella ha pli tard sa laschà tractar dad el malgrà che quai era scumandà: «A cristians eri gia scumandà dapi in temp da sa laschar tractar da medis u dentists gidieus. Ma jau hai refusà d’ir davent da mes excellent dentist. [Fritz Pfeffer] era schizunt spezialist da la missella, ed ultra da quai m’era el simpatic.»^[36]

Cura che Pfeffer ha dumandà l’atun 1942 sia pazienta Gies sch’ella enconuschia in zup per el, è ella sa cussegliada cun las famiglias Frank e van Pels che sa tegnevan gia zuppadas dapi l’entschatta fanadur 1942. Quels han dà lur consentiment e dapi ils 16 da november 1942 ha er Fritz Pfeffer vivì en la chasa davos a la Prinsengracht 263. El parteva la chombra cun Anne Frank. Cun Charlotte Kaletta steva el ultra da quai en contact per brev (quellas vegnivan spedidas da Miep Gies); Pfeffer era uschia il sulet dals zuppads ch’aveva contact en scrit cun il mund exteriur. Suenter la fin da la guerra planisava el d’emigrar ensemen cun Kaletta en l’America dal Sid; perquai emprendeva el en il zup spagnol. Medemamain ha el fatg en la chasa davos da dentist per ils cussadents – quai ch’ha tranter auter manà a la scena comica cun dunna van Pels che Anne Frank descriva en ses diari.

Sco ils ulteriurs cussadents è er Fritz Pfeffer arrivà suenter lur arrestaziun sur Westerbork en il Champ da concentraziun Auschwitz (ils 6 da settember 1944). Sur Buchenwald u Sachsenhausen è Pfeffer vegnì manà vinavant en il Champ da concentraziun Neuengamme sper Hamburg; là è el mort ils 20 da december 1944 da la disentaria. Charlotte Kaletta e ses figl Werner han survivì la guerra. Ils 9 d’avrigl 1953 è la lètg tranter Charlotte e Fritz vegnida renconuschida cun vigur retroactiva per ils 31 da matg 1937.

Sur lung temp ha il maletg negativ dad Anne Frank influenzà la recepziun da Pfeffer en la publicitad. Suenter avair surlavurà ses diari il mars 1944 al numnava ella be pli «Albert Dussel» (= tabalori). Curt temp suenter ch’il diari è cumparì, ha Kaletta interrut il contact cun Otto Frank, probablamain pervi da la descripziun unilaterala da Fritz Pfeffer en il diari. Ed er la chasarina ch’aveva lavurà bundant in onn per ils Pfeffers è sa distanziada dal maletg da Pfeffer che vegnia preschentà a la publicitad en il diari. En ina brev dal 1957 drizzada ad Otto Frank scriva ella tranter auter: «Manegiais Vus ch’in veritabel tabalori fiss vegnì da far ses dr. med e ses dr. dent.? Jau betg. Dal reminent, avais Vus ponderà ina giada, daco che Fritz è daventà durant ses temp en il zup in tugn? Tant Vus sco er la famiglia van Pels essas stads ensemen fin il tradiment ed avais pudì supportar la pitra sort communablamain. Fritz seseva tranteren sco ester. Vus savais tge quitads ch’han tribulà Fritz e sia dunna; el stueva vegnir a frida cun quai tut persul.»^[37]

Charlotte Kaletta è morta il 1985 ad Amsterdam. L’atun 1987 è Joke Kniesmeijer, ch’era da quel temp collavuratur da la Fundaziun dad Anne Frank, fruntà sin in martgà da pileschs ad Amsterdam sin brevs, cudeschs e fotografias or dal relasch da Kaletta (tranter las qualas na sa chattavan però naginas dal temp or da la chasa davos). Questa collecziun è vegnida edida il 1990 sut il titel ‹De kamergenoot van Anne Frank›, ensemen cun in’intervista fictiva cun Kaletta e fotografias or dal possess da Werner Pfeffer. La publicaziun ha gidà a curreger en la publicitad il maletg negativ da Pfeffer cuntegnì en il Diari dad Anne Frank.

Dapi il 2007 regorda a Berlin davant la chasa Lietzenburger Strasse 20b, da quel temp Passauer Strasse 33, in crap da stgarpitsch a Fritz Pfeffer.

Ils gidanters

Bep Voskuijl

Elisabeth (numnada ‹Bep› u er ‹Elly›) Voskuijl^[38], maridada pli tard van Wijk, è naschida ils 5 da fanadur 1919 ad Amsterdam. Ella era la veglia dad otg uffants da Johannes Hendrik Voskuijl e sia dunna; tar ses fragliuns pli giuvens han tranter auter tutgà Willy, Nelly e Diny. Sco commembers da la baselgia refurmada han Bep e ses fragliuns visità scolas cristianas. Suenter la scola populara ha ella l’emprim lavurà sco fantschella, pli tard en ina cusunzaria ed en in restaurant. Tenor sia sora Willy na l’ha questa lavur betg plaschì; perquai è ella sa perfecziunada en curs da la saira a l’emploiada da biro.

Il 1937 è Bep Voskuijl vegnida engaschada en la firma Opekta. Cun 18 onns era ella la giuvna en l’entira firma. Pauc pli tard ha er ses bab cumenzà a lavurar là sco manader dal magazin. En la firma ha Bep emprendì a conuscher ils ulteriurs gidanters da pli tard: Johannes Kleiman, Miep Gies e Victor Kugler, ils quals eran tuts, sco ella sezza, collavuraturs da las interpresas Opekta e Pectacon. Ils 16 da fanadur 1941 ha ella prendì part da la festa da nozzas da Miep e Jan Gies.

Cura che Otto Frank ha cumenzà a transfurmar la chasa davos da la firma en in zup, na saveva Bep l’emprim nagut da quai. Tenor atgnas indicaziuns aveva ella bain vis ch’i vegnivan manadas regularmain mobiglias en l’edifizi, ma senza che quai l’avess dà da pensar. Pir la fin da zercladur 1942 l’ha Otto Frank mess al current ed ella è sa mussada pronta da gidar las persunas che sa zuppavan. Ils gidanters agivan sut privel da vita, pertge che la pussanza d’occupaziun smanatschava en quest cas cun la paina da mort. Bep aveva mintgamai da manar clandestinamain en il zup il latg ch’il vendalatg furniva en il biro. Ultra da quai è ella sa registrada sut ses agen num per curs per correspundenza da Margot ed Anne Frank (t.a. stenografia e latin). Savens ha ella er gentà u tschanà cun ils cussadents da la chasa davos. En in’intervista cun il magazin ollandais ‹Rosita› ha ella ditg l’onn 1960:

«Ina giada hai jau durmì en la chasa davos. Per dir la vardad: Jau hai gì ina terribla tema. Uschespert che jau udiva a rumper in rom u in auto che gieva sur il chanal tschiffava jau tema. Jau sun stada engraziaivla cura ch’igl ha fatg di ed jau ha puspè pudì ir a la lavur. Pir uss chapesch jau tge che la famiglia Frank ha fatg tras e sut tge tensiun ch’ella ha stuì viver.»^[39]

Tar Anne Frank ch’era stgars diesch onns pli giuvna ha Bep sviluppà ina relaziun fitg cordiala. Pervi da ses bab ch’era malsaun da cancer ed ina relaziun d’amur disfortunada aveva Bep blers quitads e sa discurriva gugent cun Anne. Tenor atgnas indicaziuns era Anne per ella sco ina sora giuvna e «mintgatant bunamain in pau ina mamma». Anne sezza descriva Bep sco «cuntenta e da buna luna, obedaivla e da bun cor». Al giavisch dad Anne da trametter ad ina gasetta ina da sias istorgias curtas sut ses num, n’ha ella bain betg dà suatientscha; ma Bep metteva adina sin la vart per ella palpiri da copiar or da la provisiun dal biro. Era deva ella ad Anne da sia vestgadira, damai che lezza è svelt creschida or dal resti ch’ella aveva sezza prendì cun sai.

Il fanadur 1944 è Bep vegnida pledentada da Lena Hartog-van Bladeren, ina nettegiunza da la firma: Sch’ella sappia ch’i sajan zuppads Gidieus en chasa. Ses um Lammert Hartog lavurava sco gidanter da magazin ed ella temeva che quel saja medemamain en privel sch’ils zuppads vegnian scuverts. Bep ha sinaquai immediat infurmà Victor Kugler, ma ad els n’è vegnida endament nagina alternativa a la chasa davos en la Prinsengracht. Pauc pli tard, ils 4 d’avust 1944, è Bep stada preschenta, cura che la Gestapo è vegnida ad arrestar ils cussadents da la chasa davos. Durant che quels eran en la chasa davos, ha Kleiman dà a Bep adascus sia bursa e l’ha tramess davent cun in messadi per sia dunna. Ad in droghist ami, al qual ella ha dà en consegna la bursa, ha Bep ditg che ses collegas hajan salvà cunter l’instrucziun da la pussanza d’occupaziun in radio e sajan vegnids traplads. Suenter l’arrestaziun dals deportads ha ella gidà Miep Gies a conservar ils documents persunals che quels avevan laschà enavos, tranter auter il Diari dad Anne Frank.

Bep sezza ha adina suspectà il collavuratur dal magazin van Maaren sco traditur. Pussaivel èsi però er che sia sora Nelly haja contribuì a la scuverta dal zup. En la biografia da Bep, scritta da Jeroen de Bruyn e dal figl da Bep Joop van Wijk, vegn menziunà che Nelly haja collavurà quatter onns a la lunga, tranter ses 19avel e 23avel onn da vita, cun ils nazis. Tranter auter duai ella avair ditg ina giada a ses bab ed a Bep: «Sche giai be, giai tar voss Gidieus!», cumbain ch’ella na saveva uffizialmain nagut da lur existenza. Er duai la vusch ch’ha tradì als Tudestgs al telefon il zup esser stada quella d’ina dunna. Ma malgrà tut na datti fin oz naginas cumprovas segiras.

Il november 1945 è mort il bab da Bep, Johannes Hendrik Voskuijl, ed Otto Frank, il sulet survivent dals anteriurs cussadents da la chasa davos, è stà preschent a la sepultura il prim da december. Dal reminent aveva er il bab da Bep gidà, surtut a l’entschatta, ils cussadents da la chasa davos. El ha per exempel planisà e construì la curuna da cudeschs movibla che zuppava l’entrada tar la chasa davos. Suenter al han però problems da sanadad impedì da cuntinuar a dar agid a las persunas zuppadas.

Ils 15 da matg 1946 ha Bep maridà Cor van Wijk, cun il qual ella ha gì ils uffants Ton, Cor, Joop ed Anne-Marie. In onn suenter sias nozzas ha ella bandunà la firma Opekta. L’onn 1959 ha ella dà perditga davant la dretgira civila e penala a Lübeck da l’autenticitad dal Diari dad Anne Frank. Il contact tar Otto Frank ha Bep mantegnì sur 35 onns; ina gronda part da la correspundenza cun el manca però. De Bruyn e van Wijk supponan ch’i vegniva fatg allusiun en las brevs che mancan a la collavuraziun da Nelly, la quala sto esser stada per Bep fitg dolurusa. Otto Frank ha laschà enavos ad ella, precis sco a Miep e Jan Gies, 10 000 francs.

En rom da las inquisiziuns cunter Lammert Hartog e sia dunna l’onn 1948 n’è Bep betg vegnida interrogada sco perditga, quai che Miep Gies ha numnà in «nausch sbagl da la polizia». Lena Hartog-van Bladeren ha zuppentà a la polizia ch’ella haja gia gì il zercladur 1944 enconuschientscha dals zuppads; ella è però morta paucs mais avant ch’il cas vegnia danovamain tractà. En rom da las inquisiziuns cunter il manader dal magazin van Maaren l’onn 1963 ha Bep dà perditga davant dretgira, n’è però puspè betg vegnida dumandada davart il pèr Hartog. Durant tut sia vita ha ella be dà navidas intervistas en connex cun ses temp en la resistenza.

L’onn 1971 è Bep Voskuijl vegnida onurada en il lieu commemorativ Yad Vashem sco ‹Gista tranter ils pievels›. Bep è morta ad Amsterdam ils 6 da matg 1983 d’ina malsogna dals gnirunchels.

Miep e Jan Gies

Miep Gies è naschida ils 15 da favrer 1909 a Vienna sco Hermine Santrouschitz. Ella è creschida si en relaziuns fitg povras; perquai l’han ses geniturs tramess l’onn 1920 a Leiden en ils Pajais Bass, e quai en rom d’in project da sustegn per uffants sutnutrids. Là è ella vegnida en ina famiglia ospitanta, tar la quala ella ha gì ina fitg buna relaziun, e nua ch’ella ha er survegnì il surnum ‹Miep›. L’onn 1922 è ella ida a star cun sia famiglia ospitanta ad Amsterdam. Il 1933 è ella s’annunziada per la plazza sco secretaria en la filiala ollandaisa da la firma Opekta dad Otto Frank. Ella ha survegnì il post ed igl è sa sviluppada ina relaziun ordvart amicabla tar Otto Frank, sia dunna Edith e las figlias Anne e Margot.

L’onn 1940 èn ils Pajais Bass vegnids occupads da truppas tudestgas. Gies era in’adversaria da la politica dad Adolf Hitler e discurriva er avertamain da quai cun Otto Frank. Damai ch’ella aveva refusà d’entrar en ina partida nazistica ollandaisa per dunnas han ins declerà sco nunvalaivel ses document persunal austriac e pretendì ch’ella returnia en l’Austria. Ella è sa stentada da maridar in Ollandais; quai era sia suletta schanza da pudair restar en il pajais. Ad ella èsi reussì entaifer ils trais mais restants da procurar da l’Austria – che tutgava da quel temp gia tar il Reich tudestg – l’act da naschientscha necessari. Ils 16 da fanadur 1941 ha ella maridà Jan Gies, uschia ch’ella è daventada burgaisa dals Pajais Bass.

Cura ch’il privel per la populaziun gidieua è er daventà en ils Pajais Bass adina pli grond, ha Otto Frank infurmà Miep Gies davart ses plans da vulair sa zuppar cun l’entira famiglia. Malgrà il privel ch’existiva er per ella, ha ella immediat consentì da sa gidar. L’entschatta fanadur 1942 ha Miep Gies accumpagnà mintgin dals quatter commembers da la famiglia Frank persunalmain en il zup.

Ils proxims dus onns ha Miep Gies gidà las famiglias Frank e van Pels sco er Fritz Pfeffer cun furnir mangiativas e gasettas, ma er cun als dar sustegn e curaschi.

Ils 4 d’avust 1944 è il zup vegnì scuvert. Miep Gies era medemamain preschenta, ma ad ella sezza èsi reussì da prevegnir a l’arrestaziun cun declerar al cummissari Karl Josef Silberbauer ch’ella saja – sco el – medemamain da Vienna. Sinaquai ha el desistì da far annunzia, smanatschond però ch’el la vegnia ad ir a tschertgar per cas ch’ella veglia fugir. Pli tard ha ella empruvà da corrumper Silberbauer cun daners per cuntanscher che las famiglias Frank e van Pels vegnian relaschadas da l’arrest, bain savend che quel muntia per ordinari la mort. Il policist ha però refusà quest’emprova damai ch’el na saja «betg en la posiziun da pudair decider quai».

Anc il suentermezdi suenter l’arrestaziun è Miep Gies returnada en la chasa davos ed ha mess en salv las chaussas persunalas da las famiglias deportadas, tranter quellas il Diari dad Anne Frank. Il 1945 ha ella surdà quest material ad Otto Frank ch’aveva pudì returnar sco sulet dals anteriurs cussadents da la chasa davos.

Ses um futur Jan Gies (* 18 d’october 1905 ad Amsterdam) aveva Miep emprendì a conuscher il 1933 cun entrar en la firma dad Otto Frank. Il 1941, suenter l’occupaziun dals Pajais Bass tras ils Tudestgs, è Jan Gies daventà il directur nominal da las interpresas Pectacon ed Opekta. Pervi da la demissiun sfurzada dad Otto Frank è la firma Pectacon vegnida manada vinavant sut il num Gies & Co.; il num Opekta han ins mantegnì. Suenter la guerra han ins manà vinavant tuttas trais interpresas a la Prinsengracht 263. Sco collavuratur da la resistenza ollandaisa ha Jan Gies gidà diversas gruppas da persequitads a chattar zups ed als ha provedì cun cartas da victualias ed autra rauba che fiss strusch stada accessibla senza questas colliaziuns clandestinas.

L’onn 1950 è naschì lur sulet figl Paul. Jan e Miep han la finala passentà la saira da la vita en lur chasa a Hoorn en la provinza Ollanda dal Nord. Jan Gies è mort il 1993, Miep Gies è morta en la vegliadetgna da 100 onns ils 11 da schaner 2010 suenter curta maldispostadad. Ella è stada l’ultima dals gidanters ch’avevan enconuschì persunalmain Anne Frank. Fin sia mort ha ella dà intervistas, publitgà sias regurdientschas en furma da cudesch e respundì brevs da tut il mund che vegnivan scrittas da lecturas e lecturs dal Diari dad Anne Frank.

L’onn 1972 èn Jan e Miep Gies vegnids onurads sco ‹Gists tranter ils pievels›. Ultra da quai ha Miep Gies retschet diversas ulteriuras onuraziuns, betg be en ils Pajais Bass, mabain er en ils Stadis Unids, en Germania ed en ses pajais d’origin Austria. A Vienna exista dapi il 2011 il Parc da Miep Gies, e quai en proxima vischinanza da la chasa, en la quala Hermine Santrouschitz aveva vivì d’uffant.

Victor Kugler

Victor Kugler è naschì ils 5 u 6 da zercladur 1900 a Hohenelbe ch’appartegneva da quel temp a la monarchia da l’Austria-Ungaria. Suenter avair terminà sia furmaziun professiunala è el entrà durant l’Emprima Guerra mundiala en l’armada austro-ungaraisa. L’onn 1918 han ins relaschà Kugler suenter che quel era vegnì blessà; el è ì a star en Germania ed ha lavurà là sco electricist.

L’onn 1920 è Victor Kugler ì ad Utrecht per vender pektin (in med da schelifitgar a basa vegetala), e quai sco represchentant commerzial da la firma Pomosin a Francfurt a.M. Plirs onns ha el lavurà tar ina firma dad Utrecht ch’aveva s’acquistà la licenza da vender petkin per la producziun da marmelada. Questa firma al aveva incumbensà d’endrizzar ad Amsterdam ina filiala da la firma Opekta. Cura ch’igl è sa mussà che quai n’al dueva betg reussir – uschia Miep Gies – haja Otto Heinrich Frank surpiglià quest’incumbensa. Il 1933 è Viktor Kugler daventà in dals emprims collavuraturs en la firma dad Otto Frank e pli tard ses maun dretg. Er la firma per maschaidas da spezarias Pectacon ha Otto Frank endrizzà cun sustegn da Viktor Kugler.

L’onn 1938 è Kugler daventà burgais dals Pajais Bass. Quai ed il fatg ch’el n’era betg Gidieu ha gidà il 1940 ad impedir che la firma Pectacon vegnia expropriada. El ha schlià Pectacon e surpiglià la direcziun da la nova firma Gies & Co.

Victor Kugler e sia dunna Laura Maria Buntenbach-Kugler (* 10 da matg 1895; † 6 da december 1952) vivevan durant la Segunda Guerra mundiala ed il temp d’occupaziun tras las truppas tudestgas a Hilversum, en ina distanza da ca. 25 kilometers dad Amsterdam.

Dal fanadur 1942 fin l’avust 1944 ha el gidà ensemen cun ses collegas Miep e Jan Gies, Johannes Kleiman e Bep Voskuijl a zuppar ils otg Gidieus en la chasa davos en la Prinsengracht 263.

Ils 4 d’avust 1944 ha in infurmant nunenconuschent tradì il zup a la Gestapo. Victor Kugler è vegnì interrogà en la centrala da la Gestapo en la Euterpestraat ad Amsterdam e manà il medem di en ina praschun per Gidieus e ‹praschuniers politics› che spetgavan sin lur deportaziun. Ils 7 da settember al han ins mess en la praschun a Weteringschans en ina cella cun persunas ch’eran vegnidas sentenziadas a la mort. Quatter dis pli tard al han ins manà en il Champ transitoric Amersfoort, nua ch’igl era previs d’al transportar vinavant en Germania. Ils 17 da settember è la staziun dal tren dad Amersfoort vegnida destruida tras in attentat cun bumbas. Ils 26 da settember han ins manà Kugler ensemen cun radund 1100 ulteriurs umens a Zwolle, nua ch’els han stuì chavar ora foss cunter chars armads.

Kugler è danovamain vegnì manà dals 30 da december 1944 fin ils 28 da mars 1945 a Wageningen a far lavur sfurzada sut surveglianza da la SA. Cura che 600 praschuniers èn marschads en direcziun dal cunfin per vegnir manads l’auter di en Germania, hai dà in’attatga or da l’aria e Kugler ha profità da la confusiun per fugir. El è vegnì zuppà intgins dis d’in pur ed è silsuenter returnà a Hilversum. Là è el sa zuppà fin la liberaziun dals Pajais Bass ils 5 da matg 1945 tras truppas englaisas ed americanas.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han las firmas Opekta e Gies & Co existì vinavant a la Prinsengracht 263 ad Amsterdam. Damai che las liquidaziuns da firmas dal temp da l’occupaziun èn vegnidas revocadas, han Frank, Kleiman e Kugler puspè pudì prender en possess la firma Pectacon; er Gies & Co han els manà vinavant.

Laura Kugler è morta ils 6 da december 1952. Trais onns pli tard ha Victor Kugler maridà Lucie (Loes) van Langen ed è emigrà en il Canada, nua che vivevan er gia sia mamma, ses frar e sia sora.

L’onn 1973 è Victor Kugler vegnì onurà da Yad Vashem sco ‹Gist tranter ils pievels›. Er en il Canada ha el retschet in premi per avair gidà a zuppar dal temp da guerra Gidieus en la Prinsengracht. Victor Kugler è mort ils 16 da december 1981 a Toronto.

Johannes Kleiman

Johannes Kleiman è naschì ils 17 d’avust 1896 a Koog aan de Zaan. El enconuscheva Otto Frank dapi che quel aveva fundà l’entschatta dals onns 1920 ina filiala da banca ad Amsterdam. L’onn 1923 è Kleiman daventà procurist en questa filiala ch’aveva sia sedia en la Keizersgracht 604. Gia il 1924 ha la filiala però chalà d’exister; sinaquai ha el lavurà a partir dal 1925 en il manaschi da ses frar Willy che distribuiva dischinfectants. Kleiman ha maridà il 1927; da la lètg è naschida ina figlia.

L’onn 1933 ha Otto Frank danovamain fundà ina firma ad Amsterdam; il 1938 ha quella fatg midada en la Prinsengracht 263. Là è Kleiman daventà contabilist da las firmas Opekta e Pectacon. Ils 18 da december 1941 è el daventà uffizialmain successur da Frank en la direcziun dad Opekta, damai che quel, sco Gidieu, na dastgava betg pli manar la firma. A partir dal fanadur 1942 ha Kleiman gidà a proveder las persunas ch’eran sa zuppadas en la chasa davos. Kleiman pativa però da gronds problems cun il magun, dals quals er Anne Frank rapporta en ses diari; ils 31 da mars 1943 ha el gì ina hemoragia dal magun ed il settember dal medem onn ha el stuì vegnir operà.

Ils 4 d’avust 1944 è Kleimann vegnì arrestà ensemen cun ils cussadents da la chasa davos e cun ses collega Kugler. Dal quartier general a la Euterpestraat ad Amsterdam èn Kleiman e Kugler l’emprim vegnids manads en la praschun al Amstelveenseweg e dals 7 fin ils 11 da settember èn els stads empraschunads a la Weteringschans ad Amsterdam. Sinaquai als han ins transferì en il Champ transitoric Amersfoort; sin dumonda da la Crusch cotschna è Kleiman vegnì relaschà da là ils 18 da settember 1944.

En il suenterguerra è Kleiman s’engaschà per mantegnair la chasa Prinsengracht 263–267 ad Amsterdam sco lieu da commemoraziun. Dal 1952 fin sia mort ils 28 u 30 da schaner 1959 en ses biro ha Kleiman manà la firma Opekta. El ha er guidà numerus visitaders tras la Chasa dad Anne Frank. Il 1971 è el vegnì onurà sco ‹Gist tranter ils pievels›.

La chasa

La Chasa dad Anne Frank (ollandais Anne Frank Huis) a la Prinsengracht 263–267 ad Amsterdam exista dapi ils 3 da matg 1960 en furma da museum.^[40]

Istorgia da la chasa

La chasa Prinsengracht 263 – sco er la chasa daspera cun il numer 265 ch’è pli tard vegnida acquistada dal museum – ha Dirk van Delft laschà eriger il 1635. La fatschada da la vart dal chanal deriva da l’onn 1740, cura ch’ins ha spazzà la part davos e remplazzà quella tras la chasa davos odierna, pli gronda. Oriundamain era la chasa ina residenza privata, pli tard ha ella servì sco magasin. En la part davant cun ses vasts ischs che regordan ad ina stalla eran mess sut tetg en il 19avel tschientaner chavals. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è sa stabilì en l’edifizi in producent da rauba dal tegnairchasa. Ad el è suandà il 1930 in producent da rodas da clavazins, il qual ha dà si la producziun il 1939.

Il prim da december 1940 han las firmas Opekta e Pectacon che vegnivan manadas dad Otto Frank fatg midada da la Singel en la Prinsengracht 263.

Il plaunterren sa cumponiva da trais parts. Davant sa chattava il magasin e l’entrada dals furniturs, davos quel ils mulins da spezarias ed en la part davos il magasin, en il qual ils bains vegnivan pachetads per il commerzi. Sin l’emprim plaun sa chattavan ils biros da Frank e da ses emploiads: Miep Gies, Bep Voskuijl e Johannes Kleiman (davant), Victor Kugler (amez) ed Otto Frank sez (davosvart).

Tar la chasa davos sa tracti d’ina prolungaziun da l’edifizi. Entras autras chasas è quella protegida sin tuttas quatter varts da vegnir vesida nà da la via. Perquai ha ella furmà in zup adattà per il temp da la persecuziun dals Gidieus durant l’occupaziun tras ils naziunalsocialists. Las famiglias dad Otto Frank e Hermann van Pels sco er Fritz Pfeffer han vivì bundant dus onns ed in mais sin radund 50 meters quadrat en stanzas stgirentadas. Be la saira e durant las fins d’emna, cura ch’ils emploiads da la firma avevan bandunà l’edifizi, pudevan las persunas zuppadas er sa render en la part davant da l’edifizi.

Suenter che la Gestapo ha arrestà e deportà ils cussadents ils 4 d’avust 1944, èn la vestgadira, las mobiglias ed ils objects persunals vegnids confiscads; collavuraturs da la Gesatpo han rumì la chasa davos e spedì l’inventari en Germania per al reparter a famiglias tudestgas ch’avevan pers lur dachasa tras ils bumbardaments. Avant la rumida han Miep Gies e Bep Voskuijl però pudì spendrar tranter auter il Diari dad Anne Frank.

Gia pauc temp suenter la publicaziun dal diari èn arrivads ils emprims visitaders, ils quals ils anteriurs gidanters han manà en rom da guidas privatas tras l’anteriur zup. L’onn 1954, suenter che la firma Opekta aveva fatg midada, è l’entir bloc vegnì vendì ad in agent d’immobiglias; quel aveva l’intenziun da spazzar las chasas e d’eriger là ina fabrica.

Ils 23 da november 1955 ha la gasetta ollandaisa ‹Het Vrije Volk› lantschà ina campagna cun l’intenziun da mantegnair la chasa e da la tschentar sut protecziun. Il di da la demoliziun previsa han represchentants da la campagna protestà davant la chasa ed han cuntanschì ina protecziun provisorica. L’onn 1957 ha il possessur da quel temp, in fabritgant da mantels, transcrit sco segn da buna voluntad la chasa a la Fundaziun dad Anne Frank che Otto Frank e Johannes Kleiman avevan fundà ils 3 da matg dal medem onn. Cun agid dals daners da donaziun ch’eran vegnids libers ha la fundaziun sinaquai cumprà la chasa cunfinanta nr. 265. Uschia è il zup sa mantegnì fin oz en ses stadi original.

Il museum

En las chasas davant han ins endrizzà l’onn 1960 in museum davart la persecuziun e suppressiun naziunalsocialistica. Il museum è vegnì renovà ed engrondì pliras giadas, tranter auter il 1970 e 1999.

Tar la Prinsengracht 263 sa tracti dal vegl edifizi da la firma Opekta (1940–1955); a dretga da quel sa chatta (cun stgalims) la chasa 265, Keg’s Koffiehandel, ch’è enconuschenta or dal diari e che fa oz medemamain part dal museum. Las ulteriuras chasas fin al chantun da la via èn vegnidas spazzadas ils onns 1950 e remplazzadas tras novs edifizis. En la chasa 267 sa chatta oz l’entrada dal museum; a l’intern traversan ins la chasa 265 ed arriva en il vegl edifizi 263.

Sin giavisch dad Otto Frank èn las stanzas en la chasa davos restadas nunmobigliadas. Intginas chaussas persunalas èn anc da vesair: la collecziun da fotografias cun stars dal film (sco Heinz Rühmann, Greta Garbo, Ginger Rogers) en la chombra dad Anne Frank, la tapeta, sin la quala Otto Frank nudava la creschientscha da sias figlias ed ina carta sin la quala el marcava l’avanzament dals Alliads durant la Segunda Guerra mundiala. Da la pitschna stanza en la quala viveva Peter van Pels mainan sulers en las chasas vischinas ch’èn medemamain vegnidas acquistadas da la fundaziun. Là vegnan preschentadas sper ils diaris originals exposiziuns che documenteschan divers aspects dal holocaust e cas actuals d’intoleranza per motivs da razza.

La Chasa dad Anne Frank furma oz ina da las attracziuns turisticas principalas dad Amsterdam. L’onn da l’avertura èn arrivads 9000 visitaders; entaifer in decenni è questa cifra sa dublegiada. L’onn 1999 ha regina Beatrix reavert il museum suenter ina renovaziun cumplessiva. Quel cumpiglia uss l’entir cumplex d’edifizis e cuntegna er in café ed ina libraria. Las localitads da biro han ins mess enavos en il stadi dals onns 1940. Mintg’onn visitan radund in milliun persunas il museum.

La Chasa dad Anne Frank datti er sco museum digital. Per quest intent han ins mobiglià per curt temp las localitads en la chasa davant e davos e fotografà quellas. A basa da questas fotografias han ins generà ina tura virtuala tras las localitads. Sin il gir tras la chasa sa laschan consultar infurmaziuns en furma da text, maletg e tun.

Ulteriurs museums e lieus da commemoraziun

L’onn 1998 han ins avert a Berlin il Center dad Anne Frank; quel furma l’organisaziun partenaria da la Chasa dad Anne Frank en Germania. Qua vegn mussada dapi il 2006 l’exposiziun permanenta ‹Anne Frank. hier & heute› che documentescha il diari e las staziuns da vita dad Anne Frank. En furma da tun e da video vegnan er a pled giuvenils da Berlin che sa confruntan cun dumondas actualas e fan uschia la punt al temp preschent. Ultra da quai vegn purschida ina vasta paletta d’occurrenzas sco prelecziuns, discurs cun perditgas dal temp, projecziuns da film, seminaris e discussiuns da podium.

A Francfurt a.M., il lieu d’origin dad Anne Frank, èn sa mantegnidas las duas chasas nua ch’ha vivì la famiglia avant la fugia en ils Pajais Bass: al Marbachweg 307 (fin il 1931) ed a la Ganghoferstrasse 24 (omaduas en il quartier Dornbusch). Las duas chasas n’èn però betg accessiblas a la publicitad.

Annotaziuns

↑ Stephan Scholz: ‹Seltsamer Triumphzug›. Zu den Ursachen des bundesdeutschen Erfolges des ‹Tagebuches der Anne Frank› in den 1950er Jahren. En: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht 62, 2011, carnet 1/2, p. 77–91.
↑ Ediziuns en diversas linguas sin annefrankguide.net.
↑ Kurier, 31 da fanadur 2009: Anne Franks Tagebuch ist UNESCO-Welterbe (PDF).
↑ annefrank.org: Ein Tagebuch als beste Freundin.
↑ annefrank.org: Otto Frank liest Annes Tagebuch.
↑ Laureen Nussbaum: Endlich als Schriftstellerin ernst genommen?, sin annefrank.org. En il fratemp (il 2013) è però cumparida l’ediziun cumpletta dals texts dad Anne Frank che lubescha da cumparegliar las singulas versiuns dal diari.
↑ annefrank.org: Das Tagebuch wird veröffentlicht.
↑ Ralph Blumenthal (New York Times, 10 da settember 1998): Five precious pages renew wrangling over Anne Frank.
↑ Copyfraud: Anne Frank Foundation claims father was «co-author», extends copyright by decades, Cory Doctorow, 14 da november 2015.
↑ Hat der Vater Rechte als Koautor?, en: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 23 da november 2015, p. 9.
↑ Cf. t.a. il link a la fin da quest artitgel.
↑ Die Anne-Frank-Stiftung veröffentlicht zwei bisher unbekannte Seiten aus dem berühmten Tagebuch Franks. Deren Inhalt: «derbe Witze». faz.net, 15 da matg 2018.
↑ Biografia curta sin Women’s Lives.
↑ The White House.gov: Remarks by the First Lady – Elie Wiesel Humanitarian Awards, New York City, April 14, 1994.
↑ ANC.org: Address by President Nelson Mandela at the Johannesburg opening of the Anne Frank Exhibition at the Museum Africa, 15 August 1994, Johannesburg.
↑ Jacob B. Michaelsen: Remembering Anne Frank (Judaism, Spring, 1997).
↑ John Berryman: The Development of Anne Frank. En: Sandra Solotaroff-Enzer, Hyman Aaron Enzer: Anne Frank: Reflections on her life and legacy. University of Illinois Press, 2000, ISBN 0-252-06823-8, p. 78.
↑ Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank: Die Biografie. List Tb., 2007, ISBN 3-548-60730-6.
↑ Solarnavigator.net: Ann Frank Diaries.
↑ Netherlands Institute for War Document (ed.): The Diary of Anne Frank: The Revised Critical Edition. Doubleday, Amsterdam 2003, ISBN 0-385-50847-6, p. 167.
↑ Cf. annefrank.org.
↑ Tut ses citats tenor Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996, p. 133.
↑ Tut ils citats tenor Willy Lindwer: Anne Frank. Die letzten sieben Monate. Augenzeuginnen berichten. Fischer, Francfurt a.M. 1997, p. 180.
↑ Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998, p. 13.
↑ Davart la famiglia dad Anne Frank cf. surtut Mirjam Pressler (ensemen cun Gerti Elias): «Grüsse und Küsse an alle». Die Geschichte der Familie von Anne Frank. Fischer Taschenbuch, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-10-022303-6.
↑ Cf. Jacqueline van Maarsen: Meine Freundin Anne Frank. Heyne, Minca 1997.
↑ Cf. Postkarte von Anne Frank aufgetaucht. einestages.spiegel.de.
↑ Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biographie. Claasen, Minca 1998, p. 178.
↑ Ernst Schnabel: Anne Frank, Spur eines Kindes. Francfurt a.M. 1958, p. 37s.
↑ T.a. Ich heiße Anne, sagte sie, Anne Frank. Francfurt a.M. Fischer, 2004 e «Deine beste Freundin Anne Frank». Erinnerungen an den Krieg und eine besondere Freundschaft. Francfurt a.M. Fischer, 2013.
↑ Infurmaziuns detagliadas davart tut ils cussadents da la chasa davos sin annefrank.org sco er en Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998.
↑ Tut ses citats tenor Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996.
↑ Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998, p. 270.
↑ Hannah Elisabeth Pick-Gooslar. En: Willy Lindwer: Anne Frank. Die letzten sieben Monate. Augenzeuginnen berichten. Fischer, Francfurt a.M. 1997, p. 46.
↑ Ellen Feldman: Der Junge, der Anne Frank liebte. DVA, Minca 2005, ISBN 3-421-05878-4.
↑ Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996, p. 133.
↑ Dunna Messmer ad Otto Frank, 1957. Cità tenor annefrank.org.
↑ Infurmaziuns davart tut ils gidanters sin www.annefrank.org.
↑ Tut ils citats tenor Intervista cun Bep sin annefrankguide.net, consultà ils 23 da settember 2017.
↑ Cf. l’istorgia da la chasa, sin www.annefrank.org, consultà ils 5 da zercladur 2014.

Litteratura

Biografia

Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. [Biografia, cun in epilog da Miep Gies], Claassen, Minca 1998, ISBN 3-546-00151-6. (L’autura examinescha a moda critica las differentas ediziuns, translaziuns ed elavuraziuns dal diari).
- Das Mädchen Anne Frank: Die Biographie. («Um unbekanntes Material erweiterte Neuauflage»), Fischer Taschenbuch, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-596-18902-1.

Analisa critica da las ediziuns

Laureen Nussbaum: Anne Frank, zur Symbolfigur erhoben, als Schriftstellerin verunglimpft. En: Helge-Ulrike Hyams, Klaus Klattenhoff, Klaus Ritter, Friedrich Wißmann (ed.): Jüdisches Kinderleben im Spiegel jüdischer Kinderbücher. Eine Ausstellung der Universitätsbibliothek Oldenburg mit dem Kindheitsmuseum Marburg. Oldenburg: BIS-Verlag, 2001, ISBN 3-8142-0766-1, p. 305–314. (L’autura evaluescha l’ediziun da Mirjam Pressler tenor criteris da la scienza litterara).
Laureen Nussbaum: Schematische Übersicht über die verschiedenen Versionen von Annes Tagebüchern. En: Inge Hansen-Schaberg (ed.): Als Kind verfolgt: Anne Frank und die anderen. Berlin: Weidler 2004, ISBN 3-89693-244-6, p. 279–282.

Recepziun

Sven Kramer: Tagebuch der Anne Frank. En: Torben Fischer, Matthias N. Lorenz (ed.): Lexikon der ‹Vergangenheitsbewältigung› in Deutschland: Debatten- und Diskursgeschichte des Nationalsozialismus nach 1945. transcript Verlag 2007, ISBN 978-3-89942-773-8, p. 107–109.
Katja Heimsath: «Trotz allem glaube ich an das Gute im Menschen»: das Tagebuch der Anne Frank und seine Rezeption in der Bundesrepublik Deutschland. Hamburg: Hamburg Univ. Press 2013, ISBN 978-3-943423-00-6.

Materialias d’instrucziun

Uta Hartwig: Literatur-Kartei ‹Anne-Frank-Tagebuch›. Verlag an der Ruhr, Mülheim an der Ruhr 1999, ISBN 3-86072-406-1.
Tilmann Siebert: Anne Frank: Tagebuch. Minca: Oldenbourg 2001, ISBN 3-486-80803-6.
Marion Siems (ed.): Erläuterungen und Dokumente: Anne Frank, Tagebuch. En: Reclams Universal-Bibliothek, nr. 16039, Reclam, Stuttgart 2003, ISBN 978-3-15-016039-8.
Sascha Feuchert, Nikola Medenwald: Lektüreschlüssel zu Anne Frank, Tagebuch. Für Schülerinnen und Schüler. En: Reclams Universal-Bibliothek, nr. 15412, Reclam, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-15-015412-0.
Walburga Freund-Spork: Erläuterungen zu: Anne Frank: Das Tagebuch der Anne Frank, (Textanalyse und Interpretation, tom 410), C. Bange Verlag, Hollfeld 2012, ISBN 978-3-8044-1974-2.
Nicola Brauch: Das Anne Frank Tagebuch: eine Quelle historischen Lernens in Unterricht und Studium. Kohlhammer, Stuttgart 2016, ISBN 978-3-17-021894-9.

Fastizs rumantschs en connex cun Anne Frank e ses diari

Carl O. Flisch: Igl diari da l’Anne Frank. En: Per mintga gi 1957, p. 102–112. [Infurmaziuns biograficas e div. passaschas or dal diari].
-a -i: Anne Frank. Ina brev ord siu diari / Anne Frank ha veramein viviu. En: Il Pelegrin 60, 1959, p. 186s. e 198–200. [Infurmaziuns biograficas e passascha or dal diari].
Anne Frank e nus. [Broschura accumpagnanta tar l’exposiziun a Cuira e Samedan il mars/avrigl 1996, cf. pdf].
Il diari dall’Anne Frank. [Versiun teatrala, translatada ed inscenada dad Erwin Caduff cun l’Uniun da teater Cuschnaus, 1996].
Maria Beer: Anne Frank – stuiu murir avon 60 onns (1945). Autura dil diari – ch’ei plogn e perdetga enina. En: Calender Romontsch 146, 2005, p. 419–422.
Il diari dad Anne Frank / Or dal diari dad Anne Frank. En: Sgurdins. (Cudesch per scolars / Commentari 4: Lingua). Cuira 2012, p. 63 / p. M4.5a–b. [Infurmaziuns biograficas e div. passaschas or dal diari].
Plinavant cumpara il destin dad Anne Frank en divers material davart il giudaissem ch’è vegnì translatà dal tudestg per l’instrucziun da religiun, p.ex. Il Giudaissem – Ils Gedius, nos frars! (1989, sursilvan), Güdeuissem – Anne Frank (2010, vallader).

Colliaziuns

Commons: Diari dad Anne Frank – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Het Achterhuis. Dagboekbrieven van 14 Juni 1942 – 1 Augustus 1944. Versiun originala ollandaisa online
Anne Frank: Het Achterhuis, text cumplet dal diari en versiun neerlandaisa sin affordance.info
Chasa dad Anne Frank ad Amsterdam
Center dad Anne Frank a Berlin
Lieu da scuntrada da giuvenils Anne Frank a Francfurt a.M.
Project da scola en l’Austria
WebGuide Anne Frank und der Zweite Weltkrieg (materialias, infurmaziuns istoricas e tips da retschertga per giuvenils)
Michael Knoke: Der kurze Sommer der Anne Frank (cronologia, citats, litteratura)

[1] Stephan Scholz: ‹Seltsamer Triumphzug›. Zu den Ursachen des bundesdeutschen Erfolges des ‹Tagebuches der Anne Frank› in den 1950er Jahren. En: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht 62, 2011, carnet 1/2, p. 77–91.

[2] Ediziuns en diversas linguas sin annefrankguide.net.

[3] Kurier, 31 da fanadur 2009: Anne Franks Tagebuch ist UNESCO-Welterbe (PDF).

[4] rank.org: Ein Tagebuch als beste Freundin.

[5] rank.org: Otto Frank liest Annes Tagebuch.

[6] Laureen Nussbaum: Endlich als Schriftstellerin ernst genommen?, sin annefrank.org. En il fratemp (il 2013) è però cumparida l’ediziun cumpletta dals texts dad Anne Frank che lubescha da cumparegliar las singulas versiuns dal diari.

[7] rank.org: Das Tagebuch wird veröffentlicht.

[8] Ralph Blumenthal (New York Times, 10 da settember 1998): Five precious pages renew wrangling over Anne Frank.

[9] Copyfraud: Anne Frank Foundation claims father was «co-author», extends copyright by decades, Cory Doctorow, 14 da november 2015.

[10] Hat der Vater Rechte als Koautor?, en: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 23 da november 2015, p. 9.

[11] Cf. t.a. il link a la fin da quest artitgel.

[12] Die Anne-Frank-Stiftung veröffentlicht zwei bisher unbekannte Seiten aus dem berühmten Tagebuch Franks. Deren Inhalt: «derbe Witze». faz.net, 15 da matg 2018.

[edwardsly-13] Biografia curta sin Women’s Lives.

[14] The White House.gov: Remarks by the First Lady – Elie Wiesel Humanitarian Awards, New York City, April 14, 1994.

[15] ANC.org: Address by President Nelson Mandela at the Johannesburg opening of the Anne Frank Exhibition at the Museum Africa, 15 August 1994, Johannesburg.

[16] Jacob B. Michaelsen: Remembering Anne Frank (Judaism, Spring, 1997).

[17] John Berryman: The Development of Anne Frank. En: Sandra Solotaroff-Enzer, Hyman Aaron Enzer: Anne Frank: Reflections on her life and legacy. University of Illinois Press, 2000, ISBN 0-252-06823-8, p. 78.

[18] Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank: Die Biografie. List Tb., 2007, ISBN 3-548-60730-6.

[19] Solarnavigator.net: Ann Frank Diaries.

[20] Netherlands Institute for War Document (ed.): The Diary of Anne Frank: The Revised Critical Edition. Doubleday, Amsterdam 2003, ISBN 0-385-50847-6, p. 167.

[annefrank.org-21] Cf. annefrank.org.

[22] Tut ses citats tenor Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996, p. 133.

[23] Tut ils citats tenor Willy Lindwer: Anne Frank. Die letzten sieben Monate. Augenzeuginnen berichten. Fischer, Francfurt a.M. 1997, p. 180.

[24] Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998, p. 13.

[25] Davart la famiglia dad Anne Frank cf. surtut Mirjam Pressler (ensemen cun Gerti Elias): «Grüsse und Küsse an alle». Die Geschichte der Familie von Anne Frank. Fischer Taschenbuch, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-10-022303-6.

[26] Cf. Jacqueline van Maarsen: Meine Freundin Anne Frank. Heyne, Minca 1997.

[27] Cf. Postkarte von Anne Frank aufgetaucht. einestages.spiegel.de.

[28] Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biographie. Claasen, Minca 1998, p. 178.

[29] Ernst Schnabel: Anne Frank, Spur eines Kindes. Francfurt a.M. 1958, p. 37s.

[30] T.a. Ich heiße Anne, sagte sie, Anne Frank. Francfurt a.M. Fischer, 2004 e «Deine beste Freundin Anne Frank». Erinnerungen an den Krieg und eine besondere Freundschaft. Francfurt a.M. Fischer, 2013.

[31] Infurmaziuns detagliadas davart tut ils cussadents da la chasa davos sin annefrank.org sco er en Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998.

[32] Tut ses citats tenor Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996.

[33] Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biografie. Claassen, Minca 1998, p. 270.

[34] Hannah Elisabeth Pick-Gooslar. En: Willy Lindwer: Anne Frank. Die letzten sieben Monate. Augenzeuginnen berichten. Fischer, Francfurt a.M. 1997, p. 46.

[35] Ellen Feldman: Der Junge, der Anne Frank liebte. DVA, Minca 2005, ISBN 3-421-05878-4.

[36] Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. 9. ed. Heyne, Minca 1996, p. 133.

[37] Dunna Messmer ad Otto Frank, 1957. Cità tenor annefrank.org.

[annefrank-38] Infurmaziuns davart tut ils gidanters sin www.annefrank.org.

[afg-39] Tut ils citats tenor Intervista cun Bep sin annefrankguide.net, consultà ils 23 da settember 2017.

[40] Cf. l’istorgia da la chasa, sin www.annefrank.org, consultà ils 5 da zercladur 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]