Furma da stadi

Frontispizi dal ‹Leviathan› da Thomas Hobbes

La furma da stadi u furma statala caracterisescha la furma d’organisaziun e concepziun interna sco er l’urden da pussanza d’in stadi sco ch’el s’exprima vers anora. Elements constitutivs per la furma da stadi èn tranter auter l’elecziun e la legitimaziun dal schef da stadi, il grad da la separaziun da las pussanzas e la dumonda tgi che po exequir tge funcziuns da la suveranitad a moda persunala u sco represchentant. La furma da stadi è ina da las caracteristicas fundamentalas da l’urden statal e determinescha a moda decisiva la cumparsa dal stadi tant a l’intern sco er vers l’exteriur.

En la litteratura dal fatg pli veglia vegn la noziun ‹furma da stadi› en il stretg senn dal pled savens be duvrada per far la differenza tranter monarchia e republica. En il decurs dal 20avel tschientaner è questa bipartiziun daventada adina damain significativa. Per l’ina ha gì lieu en bleras monarchias in process da parlamentisaziun e democratisaziun; per l’autra è er la muntada dal schef da stadi sa diminuida, sche quel n’è betg a medem temp schef da la regenza. Ma er la noziun da la republica è en il fratemp – damai ch’ina gronda part dals stadis vegnan ‹regids dal pievel› – adattada be a moda limitada per differenziar tranter divers urdens statals. Perquai èn s’etablids en il decurs dal 20avel tschientaner auters criteris per classifitgar las furmas statalas. Uschia han ins per exempel introducì sco ulteriura differenziaziun da basa quella tranter il stadi federal ed il stadi unitar.

Diever da la noziun

La teoria/scienza da las furmas statalas è tant in champ classic da la filosofia politica sco er da la giurisprudenza. La noziun da la furma da stadi è oramai tant d’interess particular per la filosofia sco er per la politologia ed il dretg public. Daspera èn las furmas statalas er relevantas en autras scienzas umanas e socialas. Da resguardar è en quest connex ch’il dretg public tracta il stadi surtut sco structura normativa, entant che las scienzas socialas al vesan sco subsistem entaifer l’urden social (cf. sutvart: teoria dal sistem politica).

Svilup istoric

Entaifer la teoria da las furmas dals sistems politics han dominà fin l’entschatta dal 20avel tschientaner duas gruppas da models, l’uschenumnada tripartiziun e l’uschenumnada bipartiziun, las qualas han mintgamai mess l’accent principal sin auters aspects.

La tripartiziun vegn per ordinari colliada cun Aristoteles, sa lascha però manar enavos fin a Herodot. Quella differenziescha ils sistems politics a basa dal dumber dals regents (in, plirs, blers). Da questas trais furmas vegn mintgamai identifitgada ina ch’è nizzaivla per il bainstar public ed ina varianta degenerada.

Sutdivisiun da las furmas da stadi tenor Aristoteles Dumber dals regents Qualitad dal domini In Paucs Blers orientà al bainstar general Monarchia Aristocrazia Politeia orientà a l’interess persunal Tirannia Oligarchia Democrazia

Sut politeía chapiva Aristoteles la furma da stadi che correspunda il pli fitg a la democrazia tenor la chapientscha odierna. Quai ch’el designescha sco democrazia han ins percunter renumnà pli tard en oclocrazia (‹domini da la plebaglia›); manegià è in domini da las massas – resp. dals demagogs populistics che dirigian quellas – che n’è betg lià a reglas. Aristoteles sez ha favurisà sco furma da regenza ina cumbinaziun or da las trais furmas puras, betg degeneradas.

Pli giuvna che la tripartiziun è la bipartiziun en monarchia e republica. Quella vegn savens messa en connex cun las expectoraziuns da Machiavelli en l’introducziun tar si’ovra ‹Il principe›, tenor las qualas tut ils stadis istorics e contemporans sajan ubain stads republicas u monarchias. Questa tipologia è l’emprim vegnida recepida a moda reservada; ma cun la derasaziun creschenta dal sistem republican durant e suenter la Revoluziun franzosa è quella sa messa tras pli e pli en la litteratura.

La moda e maniera co che Machiavelli vesa la monarchia, sa differenziescha però a moda decisiva da la chapientscha odierna: El definescha ina monarchia sco furma da stadi en la quala tutta pussanza sa chatta tar il monarc, il qual regia a moda quasi autocratica, entant ch’el resguarda mintga separaziun da la pussanza statala u il transferiment da quella sin pliras persunas u organs sco furma republicana. Ozendi percunter vegn mintga stadi considerà sco monarchia, il qual ha in schef da stadi curunà, e quai independentamain da la dumonda schebain ed en tge furma che quel è participà a la pussanza statala.

In pass decisiv vers la tipologia moderna da las furmas statalas ha alura furmà la scrittira ‹Zum ewigen Frieden› dad Immanuel Kant (1795). Kant ha collià elements da la tripartiziun (sco aspect formal da la regenza) e da la bipartiziun (sco execuziun pratica da la regenza) e stgaffì uschia ina matrix da sis furmas fundamentalas dal sistem politic.

Furmas da stadi tenor Kant Furma da domini (forma imperii) Furma da la regenza (forma regiminis) In (domini dal prinzi) Intgins (domini da la noblezza) Tuts (domini dal pievel) Republican Monarchia constituziunala Aristocrazia constituziunala Stadi constituziunal democratic Despotic Monarchia absoluta Oligarchia Democrazia despotica

Vers la fin dal 20avel tschientaner han ins considerà sistems politics adina dapli sut ils trais aspects parzials da la politica, numnadamain polity (furma instituziunala), politics (la moda e maniera co che decisiuns politicas sa furman) e policy (doctrina politica, finamiras e decisiuns politicas). Tuttina han ins sviluppà vinavant sin fundament da l’istorgia dal 19avel e 20avel tschientaner (e qua surtut a basa da la transiziun a la Guerra fraida) la tipologia premoderna, empruvond d’orientar quella pli ferm a las relaziuns da pussanza realas. Decisivas èn stadas en quest connex las ponderaziuns da Karl Loewenstein, il qual ha resguardà la furma da stadi sco apparientscha formala da la constituziun, cuntrastond quella cun l’execuziun da la pussanza reala (furma guvernamentala), la quala haja de facto dapli relevanza politica. A basa da questas ponderaziuns ha Loewenstein differenzià areguard la furma statala tranter autocrazias, a las qualas el ha er attribuì reschims autoritars u totalitars, e furmas constituziunalas che sa basan sin la separaziun da las pussanzas e la surdada da pussanza a temp en furma d’elecziuns. Tenor questa chapientscha è ina dictatura republicana parentada pli fitg cun ina monarchia absoluta che cun in stadi da dretg democratic; a medem temp sumeglia ina monarchia constituziunala, surtut en la furma parlamentara, fitg ferm la republica tenor la chapientscha da Kant. Perquai ha Loewenstein concludì: «Sco furmas statalas èn la monarchia e la republica ni ‹bunas› ni ‹nauschas›, mabain en sasez neutralas, vul dir libras da tutta valitaziun politica».

Tegnend quint dals svilups numnads differenziesch’ins dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner pli e pli tranter furma da stadi, furma da pussanza e sistem da regenza (cf. sutvart).

Sistematisaziun odierna

La furma da stadi vala sco ina da las cumponentas concepziunalas centralas per determinar in sistem politic. Pervi da la gronda varietad da las furmas statalas vegnan quellas magari reducidas sin la dichotomia republica versus monarchia. Quai lubescha da cunfinar la noziun da las furmas statalas da quella da las furmas da pussanza (cf. sutvart).

Ina differenziaziun pli ampla da las furmas statalas resulta tenor la teoria dals trais elements (cf. sutvart) da la concepziun divergenta da la pussanza dal stadi, la quala sa lascha classifitgar tenor differents tips. En la pratica pon quels cumparair en differenta furma e maschaida. Tenor la scienza da las furmas statalas classica mainan las differentas metodas da sutdivider las furmas statalas a las suandantas furmas principalas e sutfurmas:

Repartiziun dals sistems da regenza (situaziun dal 2012)

Tenor ils purtaders da la pussanza statala

• Monarchia
• Aristocrazia
• Democrazia
  • Democrazia represchentativa
    • Democrazia parlamentara
    • Democrazia presidiala
  • Democrazia directa

Tenor il schef da stadi

• Monarchia
  • Monarchia absoluta
  • Monarchia constituziunala
    • Monarchia dals stans
    • Monarchia parlamentara
• Republica

Tenor l’organisaziun interna dal stadi

• Stadi unitar
• Stadi federal
  • Stadi federal unitaristic
  • Stadi federal federativ

Igl existan pia differentas furmas principalas, las qualas sa laschan mintgamai sutdivider supplementarmain. Er cumbinaziuns e sutdivisiuns alternativas èn pussaivlas, per exempel sa laschan las monarchias sutdivider en monarchias ereditaras ed en monarchias d’elecziun. Il pli tard dapi Karl Loewenstein è usitada entaifer la politologia la differenziaziun da basa tranter autocrazia e democrazia (cf. survart), e quai sa referind a la scrittira dad Immanuel Kant ‹Zum ewigen Frieden›. Autras furmas èn sistems d’ina partida, dictaturas e republicas popularas, republicas islamicas e teocrazias. In stadi real po mintgamai tuttavia avair tratgs da differentas furmas da stadi.

Terms parentads

Sco term sa lascha la ‹furma da stadi/furma statala› differenziar da la ‹furma da pussanza› e dal ‹sistem da regenza/sistem guvernamental›. Tut ils trais terms sa laschan ultra da quai integrar en la noziun pli generala dal sistem politic (cf. sutvart).

La furma da pussanza s’orientescha a las relaziuns da pussanza che regian de facto en in stadi. En la litteratura moderna reducesch’ins savens quellas sin il dualissem tranter pussanza legitima e pussanza illegitima.

Il sistem guvernamental vegn determinà a basa da la moda e maniera co che la regenza funcziunescha sco er sin fundament da la posiziun e da las cumpetenzas dal schef da stadi, dal schef da regenza e dal parlament. Entaifer republicas enconusch’ins per exempel sistems presidenzials, semipresidenzials u parlamentars; entaifer monarchias fan ins la differenza tranter la furma parlamentara, constituziunala ed absoluta.

En la litteratura pli veglia vegnivan las noziuns ‹furma da stadi›, ‹furma da pussanza› e ‹sistem guvernamental› savens duvradas sco sinonims. Uschia èsi er oz anc pussaivel da considerar la monarchia sco furma da stadi e sco furma da pussanza. Da duvrar las noziuns a moda nundifferenziada n’è però betg pli usità, e quai ni en scrittiras da dretg ni en scrittiras politologicas.

Per approfundar

Teoria dals trais elements

Georg Jellinek

Tenor la teoria dals trais elements da Georg Jellinek sa tracti tar in stadi d’in sistem social che sa lascha definir a basa da trais elements constituents: in territori circumdà da cunfins (territori statal), ina gruppa da persunas che viva en quest territori sco populaziun da tschep (populaziun dal stadi) sco er ina pussanza statala che regia sur quest territori.

En il dretg statal n’exista nagina definiziun da la noziun ‹stadi› cun valaivladad generala. Georg Jellinek è sa stentà da curreger quai cun fundar las caracteristicas da tutta statalitad sin ils trais elements territori, pievel e pussanza. Manca ina da questas trais caracteristicas, na vegn per ordinari betg discurrì d’in stadi.

En la litteratura dal fatg laschan ins bain valair che la concepziun dals trais elements haja l’avantatg d’esser simpla e pratitgabla; ma savens vegn quella crititgada sco insuffizienta e cumplettada tras ulteriurs elements. Quai po esser la constituziun statala, «senza la quala la teoria dals trais elements n’è betg abla d’explitgar pertge ch’ils trais elements da basa mainan ad in’unitad statala» (Walter Maier), ubain las relaziuns vers l’exteriur (t.a. la represchentanza a nivel dal dretg internaziunal e la renconuschientscha tras la communitad internaziunala da stadis).

Sistem politic

Sco sistem politic vegn designada la totalitad da las instituziuns, dals acturs, da las reglas e da las proceduras statalas e betg statalas ch’èn participadas entaifer in spazi d’acziun definì da structuras politicas a process cuntinuants da formular e schliar problems politics sco er da stabilir e far valair decisiuns politicas liantas per tuts. Pervi da la gronda cumplexitad da tut ils aspects relevants vegn il sistem politic per ordinari descrit en furma da model. Il sistem politic per exempel d’in stadi vegn determinà da sia constituziun, sia cultura politica e sias elitas politicas. Ma er en il cas d’organisaziuns ed instituziuns supranaziunalas, internaziunalas e transnaziunalas po vegnir discurrì d’in sistem politic. In’emprova da tschiffar formalmain sistems politics che dueva avair grond’influenza sin il svilup istoric da la noziun deriva da la teoria dal sistem politica (cf. sutvart).

A cumparegliar e classifitgar sistems politics concrets han ins gia cumenzà en l’antica; oz furma quai ina part integrala da la politologia. Da resguardar è che nagin stadi na sa lascha reducir a las normas da dretg sco talas; las vias da decisiun e relaziuns da pussanza realas pon numnadamain sa differenziar marcantamain da quellas, e quai er senza violar il dretg statal. Decisiv per valitar in sistem politic n’è perquai betg sulet la constituziun sco ch’ella è vegnida fixada (de jure), mabain adina er la realitad constituziunala (de facto). Tge instituziuns, process e decisiuns che duain vegnir resguardads e tge incumbensas che vegnan attribuidas al sistem politic dependa da la dumonda tge definiziun da la noziun politica che vegn mintgamai applitgada.

Teoria dal sistem politica

AGIL – las quatter funcziuns ch’in sistem social sto ademplir tenor Talcott Parsons

Emprovas da vart da la teoria dal sistem sociologica da descriver ed explitgar il ‹politic› èn avant maun il pli tard dapi Talcott Parsons. Parsons, che sa basa da sia vart sin la teoria d’acziun e da domini da Max Weber, descriva il sistem politic sco subsistem d’in sistem social, orientà a cuntanscher finamiras (schema AGIL).

Tranter auter ha il politolog american David Easton adaptà e sviluppà vinavant quest concept en il context da la politologia, furmond uschia la teoria dal sistem politica. Dapi lura vegn il spazi d’acziun politic surtut chapì sco sistem politic. En l’analisa d’unitads macropoliticas (sco pajais, stadis naziunals) dueva il concept dal sistem politic sa sviluppar a la pli impurtanta alternativa al concept dal stadi.

La dumonda directiva da talas retschertgas ha Easton sez formulà sco suonda: «Co pon sistems politics sa far valair en in mund ch’è a medem temp segnà da stabilitad e da transfurmaziun? La tschertga d’ina resposta vegn la finala a scuvrir quai che jau numnel il process da vita d’in sistem politic – vul dir las funcziuns fundamentalas senza las qualas nagin sistem na po exister sco er las modas da reagir tipicas, tras las qualas ils sistems tegnan en moviment quests process. D’intercurir quests process sco er las cundiziuns e la constituziun da questas reacziuns consideresch jau sco il problem central da la teoria politica.»

Easton attribuescha a sistems politics las suandantas caracteristicas fundamentalas:

1. Il sistem politic è in construct analitic.
2. Quel sa basa sin la chapientscha da la politica sco model dad input ed output.
3. Il sistem politic furma ina part dal sistem da l’entira societad.
4. Quel cumpiglia la totalitad da las instituziuns, dals process e dals acturs che produceschan decisiuns liantas per la societad.

Litteratura

• Uwe Andersen, Wichard Woyke: Handwörterbuch des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland. 5. ed. actualisada, Leske + Budrich, Opladen 2003.
• Michael Becker, Johannes Schmidt, Reinhard Zintl: Politische Philosophie. 2. ed. curregida, Schöningh, Paderborn 2009, ISBN 978-3-825-22816-3.
• Thomas Bernauer, Detlef Jahn, Patrick Kuhn, Stefanie Walter: Einführung in die Politikwissenschaft. Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2009, ISBN 978-3-832-93807-9.
• Alexander Gallus, Eckhard Jesse (ed.): Staatsformen. Modelle politischer Ordnung von der Antike bis zur Gegenwart. Ein Handbuch. Böhlau, Cologna/Weimar/Vienna 2007, ISBN 978-3-8252-8343-8.
• Jürgen Hartmann: Westliche Regierungssysteme: Parlamentarismus, präsidentielles und semi-präsidentielles Regierungssystem. 2. ed. actualisada, VS Verlag, Wiesbaden 2005, ISBN 3-5311-4221-6.
• Alfred Katz: Staatsrecht. Grundkurs im Staatsrecht. 18. ed., C.F. Müller Verlag, Heidelberg 2010, ISBN 978-3-8114-9778-8.
• Manfred G. Schmidt: Demokratietheorien. Eine Einführung. VS Verlag, Wiesbaden 2010, ISBN 978-3-531-17310-8.
• Markus Soldner: ‹Semi-präsidentielle› Regierungssysteme? Überlegungen zu einem umstrittenen Systemtyp und Bausteine einer typologischen Rekonzeptualisierung. En: Klemens H. Schrenk, Markus Soldner (ed.): Analyse demokratischer Regierungssysteme. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2010, ISBN 978-3-531-16309-3, p. 61–82.
• Winfried Steffani (ed.): Zur Unterscheidung parlamentarischer und präsidentieller Regierungssysteme. En: Zeitschrift für Parlamentsfragen, 14. ed. (1983), carnet 3, p. 390–401.

Colliaziuns

 Commons: Stadis – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio