Revoluziun franzosa

La Revoluziun franzosa (1789 fin 1799) ha effectuà ina midada radicala da las cundiziuns da basa politicas e socialas en Frantscha. Ella tutga tar ils eveniments cun las pli grondas consequenzas en l’istorgia dal temp modern europeic insumma. Cun la Revoluziun è vegnì abolì il stadi corporativ da l’absolutissem feudal. Plinavant ha ella gidà a moda essenziala a derasar las valurs ed ideas fundamentalas da l’illuminissem. La proclamaziun dals dretgs da l’uman ha furmà la basa per midadas sociopoliticas en tut l’Europa ed ha determinà la chapientscha moderna da la democrazia. Sco stadi constituziunal liberaldemocratic recurra la Republica Franzosa moderna – sco blers auters stadis occidentals d’ozendi – directamain a las prestaziuns da la Revoluziun franzosa.

Las midadas revoluziunaras e la furmaziun da la naziun franzosa èn stads process ch’han percurrì trais fasas. L’emprima fasa dal 1789 al 1791 è stada sut l’ensaina dal cumbat per ils dretgs da libertad burgais e per la fundaziun d’ina monarchia constituziunala. En vista a smanatschas cuntrarevoluziunaras a l’intern ed a l’exteriur ha la segunda fasa dal 1792 al 1794 manà a la fundaziun d’ina republica cun tratgs radicaldemocratics ed a la furmaziun d’ina regenza da revoluziun che persequitava ils ‹inimis da la revoluziun› cun mesiras da terrur e cun la guillotina. En la terza fasa, il temp directorial dal 1795 al 1799, ha ina direcziun politica cun interess burgais pudì defender sia pussanza cunter iniziativas dal pievel per egualitad sociala d’ina vart e cunter finamiras restaurativas da l’autra vart.

En quest’ultima fasa è l’armada da burgais, ch’era naschida en las Guerras da la revoluziun, daventada in factur adina pli impurtant per mantegnair l’urden e la pussanza. Al sustegn da quest’armada ha Napoleun Bonaparte d’engraziar sia carriera a l’intern e la realisaziun da sias ambiziuns politicas lunsch sur la Frantscha ora.

In dals eveniments cun las pli grondas consequenzas en l’istorgia europeica

En manuals d’istorgia vegn la Revoluziun franzosa definida sco act da fundaziun cun in’influenza sco strusch in auter sin l’istorgia moderna.^[1] L’impurtanza da questa revoluziun n’è betg mo conscienta als Franzos. Cun la ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais› dals 26 d’avust 1789 han ins confermà en l’Europa e mess en posiziun cunter monarchias absolutisticas princips fundamentals als quals la decleraziun d’independenza dals colonists nordamericans fascheva gia allusiun ed ils quals vegnan propagads e pretendids ozendi da las Naziuns unidas en tut il mund.

Per ils stadis cun ina constituziun scritta e cun garanzias da dretg per burgais ha la Revoluziun cun sias trais fasas stgaffì plirs models cun differents accents en las domenas libertad, egualitad e differenziaziun da facultad (p.ex. en connex cun il dretg d’eleger). Contemporans da la Revoluziun han gia manegià paucs dis suenter ils 14 da fanadur 1789 (Assagl sin la Bastille): «Nus avain traversà en trais dis il temp da trais tschientaners.»^[2]

Era en il futur vegn la Revoluziun franzosa ad esser in champ da studi redaivel grazia a ses caracter d’object d’experientscha e da studi per la dinamica da process revoluziunars e da guerra (civila). Plinavant furnescha la Revoluziun franzosa material da studi per interacziuns da la politica da l’intern ed exteriura e per ils privels e la labilitad d’in urden democratic.

La crisa prerevoluziunara da l’absolutissem franzos

Areguard ils motivs che duain avair mess ad ir la Revoluziun franzosa differenziescha l’istoriografia tranter tals cun effect a curta vista e tals cun effect a lunga vista. Tar ils motivs cun effect a lunga vista tutgan ils midaments da structura socio-economics sco per exempel il chapitalissem naschind. La burgaisia chapitalistica sa sentiva numnadamain liada ed impedida en ses svilup tras l’ancien régime da caracter feudal-absolutistic. La midada en la conscienza politica che sa fascheva valair grazia a l’illuminissem ha la burgaisia sustegnì tras a tras e per part er (mal)duvrà sco instrument per far passar agens interess economics e socials. Per la naschientscha da la situaziun revoluziunara l’onn 1789 èn dentant stads decisivs anc ulteriurs facturs: la crisa finanziala da la chasa roiala, l’opposiziun da l’aristocrazia che bloccava impurtantas refurmas e la miseria da paun a Paris chaschunada tras la chareschia.

Miserias finanzialas sco problem permanent

Cura ch’il controllader general da las finanzas Jacques Necker ha publitgà per l’emprima giada las cifras dal budget statal franzos (compte rendu) l’onn 1781, era si’intenziun da procurar per ina prontadad per refurmas en ina crisa finanziala senza soluziun. Ses antecessurs en uffizi avevan gia empruvà pliras giadas adumbatten da stabilisar las finanzas statalas. Las cifras che Necker ha preschentà èn stadas schoccantas. Sper entradas da 503 milliuns livres figuravan expensas da 620 milliuns, da las qualas la mesadad vegniva duvrada per pajar tschains e per amortisar ils enorms debits statals. 25 % da las expensas consumava il militar, 19 % l’administraziun civila e radund 6 % la curt roiala. Aparti scandalusa era la summa da 36 milliuns livres per festas curtaisas e pajaments da pensiun per curtisans.^[3]

Ina part essenziala dals debits aveva chaschunà la participaziun franzosa a la Guerra d’independenza dals colonists americans cunter la patria englaisa. Il pretsch per indeblir quest rival da commerzi e pussanza coloniala ha il reschim da Louis XVI dentant pajà dublamain: sper las finanzas statalas ch’èn vegnidas engrevgiadas fermamain, ha la participaziun activa dal militar franzos a las guerras d’independenza dals colonists americans e l’interess dal public vi da lur pretensiuns er indeblì ideologicamain la pussanza absolutistica.

Bloccada da refurmas tras ils privilegiads

Cun ses plans da vulair augmentar las entradas fiscalas dal stadi è Necker – sco gia ses antecessurs en uffizi – fruntà sin grond’opposiziun, en spezial entaifer ils stadis provinzials ed ils parlements. La resistenza energica ha la finala sfurzà l’absolutissem gia indeblì da trair las consequenzas.

Il sistem d’incassament e d’administraziun da l’ancien régime n’era betg omogen e per part ineffectiv, era sch’igl existivan tendenzas centralisticas, en spezial da vart dals intendants incumbensads cun l’administraziun roiala en las provinzas. Sper questas provinzas cun in sistem da taglia directa, incassada da funcziunaris roials (pays d’élection), devi era autras provinzas, en las qualas ils stadis provinzials cundecidevan davart las leschas da taglia (pays d’états).

Ils emprims stans (l’aristocrazia ed il clerus) eran exclus da questas taglias directas. La gronda part da la chargia fiscala purtavan ils purs ch’avevan en pli da sbursar tributs al signuradi feudal ed a la baselgia. Chargià cun incassar eran ils fittadins da taglia. Quels stuevan surdar ina summa fixa a la curuna ed avevan il dretg da tegnair enavos il surpli per els sezs – in invit instituziunalisà per abus. L’entrada principala consistiva da la taglia da sal (gabelle) – suenter auzaments era ella dentant a medem temp la taglia la pli odiada dal pievel.

In frain principal per refurmas furmavan la fin finala ils tribunals suprems (parlements) ch’avevan la pussanza da metter en vigur, da far remartgas u era da refusar las leschas roialas tras enregistrar ellas. Ils tribunals eran ina domena da la noblezza titulara (noblesse de robe). Tar quests nobels sa tractavi per regla d’arrivists ch’eran per part daventads nobels tras cumpra d’uffizis. L’engaschament per defender lur privilegis e lur interess era dentant il medem sco tar la noblezza da spada veglia (noblesse d’épée).

La tendenza dals tribunals da refusar pli e pli las leschas da taglia roialas ha er il pievel sustegnì. Ma numerusas emprovas d’intimidar la publicitad èn stadas tuttina invanas sco la finamira da persvader ils privilegiads en ina radunanza extraordinaria da notabels l’onn 1788. Per calmar la crisa da las finanzas statalas ha Louis XVI la finala stuì convocar ils Stans generals che n’eran betg pli vegnids reunids dapi l’onn 1614.

Il pensar illuministic e la politisaziun

L’absolutissem franzos d’avant la Revoluziun n’era betg mo debel sin il champ central da la politica pratica e sin il sectur instituziunal. Il pensar illuministic e politic ha en pli mess en dumonda sia basa da legitimaziun e preschentà novas opziuns per in’organisaziun da la pussanza.

Grazia a lur impurtanza en las differentas fasas da la Revoluziun deschi en spezial da tematisar dus pensaders da l’illuminissem. In da quels è Montesquieu cun ses model da la separaziun da las pussanzas (legislativa, executiva e giudicativa) ch’è vegnì applitgà durant l’emprima fasa da la Revoluziun e ch’ha manà a la creaziun d’ina monarchia constituziunala.

Per la segunda fasa radicaldemocratica ha Jean-Jacques Rousseau furnì impurtants impuls. Tranter auter ha el declerà il possess sco motiv da l’inegualitad tranter ils umans e crititgà las leschas che protegian relaziuns da possess malgistas. El ha propagà la submissiun dal singul a la voluntad generala (volonté generale), ha desistì da la separaziun da las pussanzas, ma vuleva in’elecziun dals derschaders tras il pievel.

Il pensar illuministic è sa derasà en il 18avel tschientaner en ils clubs da debattar ed en la loscha dals framassuns; plinavant en gruppas da lectura en saluns e cafés ch’envidavan a leger e discutar en in rom divertent, ma che devan tuttavia er spazi al barat d’opiniuns davart actualitads politicas. Diever da questas purschidas fascheva en spezial la burgaisia cultivada sco per exempel giurists, medis, magisters e professers.

In product cun grond effect sin la massa ha plinavant furmà l’‹Encyclopédie› ch’è vegnida edida tranter il 1751 ed il 1772 da Denis Diderot e Jean-Baptiste le Rond d’Alembert. A la burgaisia cultivada en l’Europa ha quest cumpendi, ch’è vegnì translatà en differentas linguas, intermedià il pensar illuministic quasi adascus: «Zuppentà tranter maletgs ed artitgels davart la tecnica, l’artisanat ed il commerzi sa chattavan artitgels davart las scienzas umanas cun ideas modernas ed in material explosiv che fiss stà abel da sutminar pli che be in ancien régime.»^[4]

La chareschia mobilisescha il pievel

La gronda part dal pievel en l’ancien régime na s’interessava betg pli ch’in tant per la politica actuala ed il pensar illuministic, ma tuttavia per il pretsch dal paun. Ina nauscha racolta ed in dir enviern l’onn 1778 avevan tutgà malamain ils purs che faschevan ora quatter tschintgavels da la populaziun. Entant ch’els n’avevan betg avunda per viver, eran ils graners dals signurs feudals profans e clericals che retschavevan lur contribuziuns anc adina plains. Questa stgarsezza da graun ha manà a protests e pretensiuns per ina vendita da graun ‹a pretschs gists›.

Anc pli problematica era la situaziun per la glieud paupra en las citads. Per quels furmava il paun l’aliment principal. Vers la mesadad da l’onn 1789 custava il paun dapli ch’en l’entir 18avel tschientaner e trais giadas dapli ch’en ils megliers onns. Quai vuleva dir ch’il mastergnant en la citad duvrava var la mesadad da sia paja be per cumprar paun. Mintg’augment dals pretschs smanatschava l’existenza e reduciva la dumonda suenter rauba da mintgadi. Uschia ha la malcuntentientscha era cuntanschì quels che n’avevan fin ussa betg mussà interess per la debatta publica davart la miseria economica e l’incapacitad dal stadi. La miseria economica che concerneva tras la chareschia e la sutproducziun tant ils consuments urbans sco il commerzi e l’industria, ha mobilisà la massa.^[5]

1789 – in onn da revoluziun cumplex

En la conscienza generala furma il 1789 l’onn ch’è collià il pli ferm cun la Revoluziun. El ha marcà il cumenzament d’in grond process da midadas politicas e socialas e stgaffì las premissas decisivas per sviluppar ina cuminanza naziunala da tut ils Franzos. Quai è d’attribuir a trais svilups revoluziunars parallels ch’han influenzà e cumplettà in l’auter: ils represchentants dal pievel èn s’opponids a la monarchia absolutistica, ils citadins als organs da pussanza e d’administraziun antiquads ed ils purs al reschim feudal sin la champagna. Senza questas acziuns dal pievel n’avessan ils represchentants da la burgaisia cultivada cun lur ideas politicas betg reussì.

Dals Stans generals a l’Assamblea naziunala

La convocaziun dals Stans generals è vegnida provocada tras la bloccada ed il squitsch dals privilegiads en ils parlaments e stadis provinzials. Grondas spetgas avevan dentant surtut ils commembers dal terz stan, al qual appartegnevan 95 % da la populaziun. En ils quaderns da plant che vegnivan scrits per talas occasiuns, han ils purs pretendì levgiaments da las contribuziuns e dals dretgs spezials da lur signurs feudals. La part da la burgaisia cun ideas illuministicas aveva dentant gia en vista la transfurmaziun da la monarchia tenor il model englais. Sco pretensiun communabla han questas duas gruppaziuns insistì sin ina revalitaziun dal terz stan entaifer ils Stans generals. Tar lur davosa reuniun l’onn 1614 era mintga stan anc stà represchentà da mintgamai radund 300 chaus ed il votum da mintga stan stueva esser unitar. Quai vul dir ch’i resultava per il pli ina decisiun da 2:1 per ils stans privilegiads.

Sin questas pretensiuns ha Louis XVI reagì cun tactica. Il terz stan ha bain survegnì duas giadas uschè blers represchentants sco pli baud, il modus da vuschar en ils Stans generals han ins dentant laschà avert. La ceremonia d’avertura ils 5 da matg 1789 a Versailles n’è betg gist stada empermettenta. Ils emprims dus stans en gardaroba da festa avevan lur sezs reservads, ils represchentants dal terz stan dentant, en il vestgì nair prescrit, eran sezs responsabels per in plaz da seser. Ed en ils pleds d’avertura evitava la curt stinadamain da tematisar l’urden da fatschenta. Dapli ch’in mais han ins debattà senza success. Ils stans privilegiads insistivan sin il modus da dieta e da votaziun tradiziunal, vul dir sin discussiuns separadas entaifer ils stans e sin ina vusch communabla per mintga stan tar las singulas votaziuns.

Cur ch’insaquants represchentants dal clerus bass, ils reverendas da vischnanca, èn s’alliads a partir dals 12 da zercladur al terz stan, èn ils eveniments sa precipitads. Sin la proposta d’Abbé Sieyès èn ils represchentants dal terz stan sa declerads sco represchentants d’almain 96 % da la populaziun franzosa. Els èn sa numnads Assamblea naziunala ed han dumandà ils auters stans d’als seguir. Ils 19 da zercladur ha il clerus acceptà questa vieuta cun ina pitschna maioritad. L’aristocrazia percunter ha tschertgà il sustegn dal retg per pudair conservar l’urden vegl.

Louis XVI ha convocà per ils 23 da zercladur ina dieta roiala ed ha sbarrà fin lura la sala da sesida. Ils 20 da zercladur han ils deputads però organisà ina reuniun en la Sala da bal ed engirà da betg sa separar fin ch’els hajan creà ina nova constituziun. En la sesida dals 23 da zercladur han els resistì a tut las smanatschas dal retg. Il president da l’assamblea Jean-Sylvain Bailly ha refusà la pretaisa dal retg da schliar la radunanza cun la remartga che la naziun unida na prendia encunter nagins cumonds. Perfin ina part da l’aristocrazia ha la finala refusà il diever d’armas cunter il terz stan. Suenter ch’il duca d’Orléan, in cusrin dal retg, è sa mess sin la vart da l’Assamblea naziunala, ha Louis XVI capitulà ils 27 da zercladur ed ordinà als stans privilegiads da cooperar.

Da l’Assagl sin la Bastille al cumbat cunter il reschim feudal

Ils success politics dal terz stan eran dentant mo provisorics. Novas truppas militaras requiridas dal retg, il pretsch da paun aut sco anc mai e la relaschada dal minister da finanzas popular Necker ils 11 da fanadur han inquietà e vilentà la populaziun. L’advocat Camille Desmoulins è daventà portavusch dal pievel agità: «La demissiun da Necker è il zain d’alarm per ina notg da Baltramieu dals patriots! Ils battagliuns dals Svizzers e Tudestgs vegnan a far flucs cun nus. I dat mo ina soluziun: a las armas!»^[6] Sinaquai èn numerusas chasas da duana citadinas vegnidas demolidas ed ils daziers roials èn vegnids stgatschads.

En vista a quest’atmosfera han ils electurs elegids dal terz stan ch’eran gia integrads en l’administraziun municipala da Paris creà ina milissa citadina – la futura Garda naziunala – per metter en urden la situaziun. Il pievel però ha pretendì in armament. Ils 14 da fanadur èn radund 5000 persunas sa radunadas avant la Bastille per procurar per armas e pulvra e per laschar or lur ravgia cunter quest simbol dal reschim absolutistic. En la chasaforz da la citad sa chattavan da quel temp dentant be set praschuniers e nagin n’era empraschunà per motivs politics. Il cumandant da la Bastille Launay ha laschà entrar ils revoluziunaris en la curt – per als prender là sut il fieu. A la fin dal di eran 98 dals occupaders morts e 73 ferids. Suenter che la massa ha mess sut squitsch l’administraziun municipala, ha Launay capitulà. Ses chau e quel dal suprastant da l’administraziun municipala roiala, Flesselles, han ins prendì sin la lantscha ed exponì.

Sin quest’attatga han ils exponents da l’ancien régime reagì en moda defensiva. Las truppas militaras da Paris èn vegnidas retratgas e l’Assamblea naziunala ha survegnì protecziun e renconuschientscha. Jean-Sylvain Bailly è daventà suprastant da la nov’administraziun municipala da Paris (ch’ha remplazzà la prefectura dals martgadants da pli baud) ed il liberal Marquis de Lafayette è vegnì elegì nov cumandant da la garda naziunala. En medema maniera èn era las administraziuns municipalas da las provinzas franzosas vegnidas reorganisadas (en rom da l’uschenumnada revoluziun municipala). Ils 17 da fanadur ha il Cont d’Artois, il frar dal retg, bandunà sco emprim emigrant il pajais. Louis XVI sez è ì a Paris ed ha purtà la cocarda blau-alv-cotschna^[7] sco segn da ses consentiment per ils eveniments.

Fin ils 14 da fanadur na discurriv’ins betg dals purs, di l’istoricher Lefèbvre. Però senza lur sustegn, manegia el, n’avess la Revoluziun betg gì success.^[8] Ils purs possedevan da quel temp 30 % dal terren e la sclavitid existiva mo pli en singulas regiuns. La part dals purs ch’aveva da sbursar in tribut a lur signur feudal variava tranter 30 e 75 %. En general aveva il possessur il dretg sin la mesadad da la racolta e da l’augment dal muvel, dentant ha el dumandà suenter adina dapli contribuziuns supplementaras.^[9] En il decurs dal 18avel tschientaner ha il signuradi feudal pretendì e registrà repetidamain dretgs ch’eran per part gia emblidads. In’interpretaziun pli nova da questa ‹reacziun feudala› di ch’il capitalissem saja passà tras las sfessas da l’urden vegl e sa saja servì da sias pussaivladads.^[10]

Onns da nauschas racoltas e da chareschia avevan spussà en spezial ils purs pitschens. Per l’ina na bastavan las racoltas betg per subsister, per l’autra reduciva la chareschia las pussaivladads da gudogn supplementar en citad. La primavaira èn cumparidas bandas da murdieus che gievan smanatschond e terrorisond da puraria tar puraria.^[11] En l’atmosfera tendida da las elecziuns dals Stans generals e sco reacziun sin ils eveniments a Versailles ed a Paris è sa sviluppada sin la champagna l’uschenumnada Gronda anguscha (grande peur) d’in ‹cumplot aristocratic›. Quel faschevan ins responsabel per tut ils svilups negativs e la miseria generala. Tranter la mesadad da fanadur e l’entschatta d’avust 1789 era il fenomen da la grande peur preschent en bunamain tut la Frantscha ed ha per part manà ad attatgas dals purs sin chastels e claustras. Quests assagls avevan la finamira da destruir ils archivs cun documents da dretgs feudals e da sfurzar ils signurs da renunziar a lur dretgs feudals.^[12]

La fin da la societad da stans, la decleraziun dals dretgs da l’uman ed il cortegi triumfal da las dunnas parisianas

La vehemenza da la Revoluziun sin la champagna ha era alarmà la curt e l’Assamblea naziunala a Versailles. Suenter ils eveniments dals 14 da fanadur aveva l’Assamblea surpiglià tut l’autoritad politica; dad ella pretendev’ins ch’ella reorganiseschia il sistem. Ussa era l’Assamblea sut squitsch: blers spetgavan dad ella ina decleraziun dals dretgs da l’uman gia avant ch’hajan lieu las tractativas davart ina nova constituziun.

Var 100 deputads dal terz stan ch’eran sa reunids per ina discussiun en il club bretonic han organisà en l’Assamblea in culp da surpraisa. Cun quel vulevan els rumper la resistenza dals stans privilegiads che spetgavan sin megliers temps per pudair salvar lur dretgs acquistads. La manevra è gartegiada en la sesida dals 4 als 5 d’avust grazia ad aristocrats liberals ch’han renunzià cun grond gest a lur pretensiuns. Questa renunzia cumpigliava tut ils servetschs liads ad ina persuna, ils servetschs da maun e da metter sut, la giurisdicziun bassa, l’acquist d’uffizis privilegià, l’aboliziun da l’acquist d’uffizis cumprabel e da la dieschma ed ils privilegis da chatscha e da tegnair columbas. La sclavitid, la liberaziun da taglia dals stans privilegiads ed era tut ils dretgs spezials da las provinzas e citads èn vegnids abolids. Entaifer paucas uras aveva l’Assamblea reconstituì davant il dretg l’unitad da la naziun, faschond urden cun il sistem feudal ed il reschim da l’aristocrazia sin la champagna ed abolind l’element ch’als separava da la burgaisia – numnadamain lur ritgezza. En pli aveva ella inizià refurmas economicas, ecclesiasticas e giudizialas.^[13] Tut quai ha muntà la fin da l’ancien régime organisà tenor stans.

L’emprim punct dal decret correspundent pretendeva solennamain: «L’Assamblea naziunala sfratga cumplettamain l’entir reschim feudal.»^[14] Per ils purs na cuntegneva questa proclamaziun dentant betg l’entira vardad. La sclavaria e la lavur tributara eran bain abolidas dal tuttafatg, ils dretgs da la signuria èn dentant stads da cumprar ora cun 3,3 % tschains l’onn. La calculaziun politica era quella da stgomiar ils vegls dretgs signurils en daners solids e d’adossar il pajament da tschains fin al sbursament dal chapital. L’aristocrazia salvava uschia tut quai ch’ins pudeva salvar ed ils possessurs da terren dal terz stan profitavan tras l’egualisaziun da bains aristocratics e burgais.^[15]

Suenter avair calmà en quella moda la massa, ha l’Assamblea naziunala lavurà vi da la ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais›. Quella è vegnida proclamada ils 26 d’avust 1789 e stabilescha ch’ils umans èn libers ed eguals en lur dretgs a partir da la naschientscha.^[16] Garantids èn tranter auter era il possess, la segirtad ed il dretg da resistenza cunter l’oppressiun, ils princips dal stadi da dretg, la libertad da religiun, d’opiniun e da pressa sco era la suveranitad dal pievel e la separaziun da las pussanzas. Furet/Richet giuditgeschan: «Quests 17 artitgels curts d’in stil grondius e d’ina spessezza mentala n’èn betg pli l’expressiun dal tactar precaut e da la tema burgaisa. Cun definir libramain sias prestaziuns e finamiras sa dat la Revoluziun franzosa ina bandiera che sto vegnir respectada da l’entir mund.» L’individualissem burgais ha survegnì qua tras sia Magna Charta da dretg public.^[17]

Confurm al spiert da quel temp concerneva questa decleraziun mo ils umens. Per la filosofa e scriptura Olympe de Gouges n’era quai betg acceptabel. Ella ha preschentà il 1791 la ‹Déclaration des droits de la femme e de la citoyenne› (‹Decleraziun dals dretgs da la dunna e da la burgaisa›) e pretendì l’egualitad tranter dunna ed um.

Per che lur decrets giajan en vigur, era l’Assamblea naziunala dependenta da la suttascripziun dal retg. Lez ha nizzegià la chaschun per pretender ina posiziun preponderanta, per exempel en furma d’ina ferma vusch da veto entaifer la constituziun futura. Ultra da quai ha el ordinà in regiment or da la Flandra a Versailles. Là han ils uffiziers zappitschà il prim d’october la cocarda. Quest incident ha fatg la runda a Paris ed ha danovamain stgaudà l’atmosfera. Jean-Paul Marat, il fundatur da la gasetta ‹L’Ami du Peuple›, infurmava il pievel davart ils eveniments actuals e la ‹conspiraziun aristocratica› e gidava uschia a mantegnair il fieu revoluziunar.

Ils 5 d’october è sa radunada ina massa da dunnas davant la chasa communala cun l’intenziun da marschar cunter Versailles e da proclamar là lur pretensiuns. Pli tard las èn seguids 15 000 gardists naziunals e dus represchentants da l’administraziun municipala. Quels avevan l’incumbensa da manar il retg a Paris. Louis XVI ha retschavì las dunnas, empermess da furnir mangiativas e suttascrit ils decrets da l’Assamblea naziunala.

Il proxim di èn las dunnas ed ils represchentants da la citad entrads ensemen cun ils gardists en il chastè ed han sfurzà il retg e l’Assamblea naziunala da dischlocar a Paris. Il suentermezdi è il cortegi sa mess en viadi vers Paris. Davant marschava la garda naziunala; sin mintga baionetta era fitgà in paun. Alura suandavan las dunnas armadas cun piccas e flintas e sventulond frastgas da papla; ellas escortavan ils chars da graun ed ils chanuns. Davos ellas marschava la schuldada roiala discharmada ed ornada cun la cocarda tricolora da la garda sco er il regiment da la Flandra e la Garda svizra. Silsuenter charrotschavan la famiglia roiala ed ils deputads e la finiziun furmava la massa dal pievel cun la gronda part da la garda naziunala. Il pievel clamava: «Nus manain il furner, la dunna dal furner ed il giuven furner!», ed exprimiva uschia la speranza en in meglier provediment da vivonda ch’enfin qua.^[18] Insumma duevan il monarc e l’Assamblea naziunala esser exponids da qua davent a la controlla e la pressiun dal pievel.

La monarchia constituziunala

La dischlocaziun da la curt roiala a Paris, suandada d’ina restricziun dals meds finanzials che l’Assamblea naziunala metteva a disposiziun a la curuna, han bain indeblì vinavant la posiziun dal retg. Tuttina è el restà ina figura centrala entaifer l’actualitad politica. En l’Assamblea naziunala vuleva nagin, u be ina pitschna minoritad, abolir la monarchia. Ma areguard l’influenza che dueva vegnir concedida al monarc entaifer la nova constituziun divergiavan las opiniuns. D’in fatg eran dentant tut las partidas conscientas: dal retg vegnivi la finala a depender, schebain la construcziun constituziunala pudeva funcziunar u betg. Pertge ch’en cas da sia refusaziun stueva mintga versiun da la monarchia constituziunala far naufragi.

L’Assamblea naziunala sin via a la Constituziun

La *Fête de la Fédération* sin il Champ da Mars, ils 14 da fanadur 1790

L’onn 1790 è stà in ‹onn fortunà›: suenter ils tumults dal 1789 è seguida ina buna racolta ed ina meglieraziun da la situaziun dal provediment. Questa fasa euforica ha chattà ses punct culminant en la Festa da la federaziun sin il Champ da mars per l’anniversari da l’attatga sin la Bastille. Davant tschientmillis d’aspectaturs givlants èn 60 000 gardists naziunals sa fraternisads cun la naziun franzosa ed han engirà avant l’‹altar da la patria› lur fidaivladad per la patria, la lescha ed il retg.^[19]

Las discussiuns constituziunalas da l’Assamblea naziunala – ch’era sa dividida en differentas cumissiuns tematicas – progredivan bain. Gia avant la fin da l’onn 1789 avev’ins discutà il problem da la sanaziun da las finanzas statalas. Il resultat è stà ch’ins ha secularisà e transfurmà tut ils bains ecclesiastics en bains naziunals. La summa dals bains naziunals serviva da qua davent sco segirtad per ina nova valuta da bancnotas, ils assegnats. Damai ch’il clerus na disponiva pli da naginas entradas or dal possess ecclesiastic, era el uss dependent dal salari statal. La constituziun civila dal clerus ha ultra da quai fixà l’elecziun dals reverendas a moda analoga a quella dals funcziunaris, ed in decret als ha prescrit da preleger e commentar las ordinaziuns da l’Assamblea naziunala giu da la scantschala.^[20]

Las singulas provinzas da la Frantscha possedevan enfin qua structuras politicas fitg differentas. L’entschatta da l’onn 1790 èn ellas vegnidas partidas en 83 departaments cun sutdivisiun e structura administrativa unitara. Ils dazis a l’intern dal stadi han ins eliminà dal tuttafatg. Ed entaifer la giustia ha l’elecziun libra dals derschaders remplazzà la cumpra d’uffizis. Per arrestads valeva da nov l’audiziun giudiziala entaifer 24 uras e la defensiun obligatorica tras in advocat.

Concernent il dretg d’eleger eran las resalvas da la burgaisia cun possess stadas decisivas en l’Assamblea. Mo l’uschenumnà burgais activ cun ina tscherta entrada fiscala dastgava eleger. L’idea davos questa posiziun era quella che be in burgais independent e nuncumprabel dueva pudair eleger. Unicamain l’advocat Maximilien de Robespierre ha crititgà quest’idea sco cuntravenziun cunter l’egualitad giuridica garantida en la ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman›.

La dumonda co integrar Louis XVI en il nov sistem politic è dentant restà il grond problem da la constituanta. Las opiniuns divergentas han manà a la furmaziun da differentas gruppas politicas che duevan fundar il schema da dretga-sanestra da pli tard. Sin las loschas d’onur a dretga dal president dal parlament sesevan ils ‹aristocrats›, commembers dals emprims dus stans ed aderents da l’ancien régime. Els vulevan surlaschar a Louis XVI la pussanza executiva ed in veto absolut en la legislaziun. En direcziun da la mesadad da la sala e vers sanestra suandavan lura en diversas graduaziuns quels deputads ch’approvavan la participaziun dal retg a la procedura legislativa mo en furma minimala u la refusavan dal tuttafatg. En quest process da mediaziun tranter l’Assamblea ed il retg èn s’engaschadas differentas persunalitads sco per exempel il president da l’Assamblea naziunala Bailly, Mounier e Mirabeau, il cumandant da la garda naziunala La Fayette ed il ‹triumvirat› Barnave, Duport e Lameth.

La finala ha il retg survegnì in dretg da veto suspensiv cun il qual el pudeva bloccar in project da lescha per duas periodas legislativas. Sco chau da l’executiva era el dentant restrenschì en si’influenza, damai che la giustia e l’administraziun vegnivan elegidas senza dretg da cundecisiun da vart dal retg e da ses ministers. Ed er las perscripziuns administrativas vegnivan relaschadas da l’Assamblea naziunala. Entaifer l’armada è il retg bain restà a la testa. Il dretg d’eleger aveva el dentant sulettamain per ils grads d’uffiziers ils pli elevads, entant che la schuldada simpatisava savens cun la Revoluziun e fraternisava cun ils revoluziunaris.^[21]

Las forzas da la cuntrarevoluziun

Entaifer ils stans privilegiads avevan ils eveniments ch’han gì lieu tranter il fanadur e l’october da l’onn 1789 effectuà undas d’emigraziun. Lieus da rimnada furmavan las curts dals prinzis a Turin, Magonza e Trier. Da là davent vegnivan organisadas activitads cuntrarevoluziunaras per destabilisar il nov urden en Frantscha ed obtegnair in’intervenziun da l’exteriur. La Russia, la Spagna e la Svezia han bain exprimì il giavisch da reconstituir l’ancien régime – dapli na vulevan quests pajais dentant betg empermetter per il mument.

L’aboliziun dal feudalissem en Frantscha ha per part tutgà interess da prinzis esters, sco per exempel tar bains papals en Frantscha dal Sid e tar bains da prinzis imperials tudestgs en l’Alsazia. Ni lur appel d’intervegnir ni l’inscunter persunal cun il cont d’Artois, il frar da Louis XVI, han dentant pudì motivar l’imperatur habsburgais Leopold II, il frar da la regina franzosa Marie-Antoinette, d’entrar en acziun cun ses militar. Betg mo el n’aveva nagin interess vi d’ina guerra cunter la Frantscha; la Russia e l’Austria eran involvids en la guerra cunter l’Imperi osmanic da l’onn 1790 e fatschentads cun la revolta naziunala en Pologna. Las activitads militaras dals emigrants franzos, lantschadas da puncts da sustegn sco per exempel Koblenz e Worms, n’han betg gì l’effect giavischà, era sche l’ost da la Frantscha temeva ussa anc pli ferm ina conspiraziun dals aristocrats.

In decret da l’Assamblea naziunala en connex cun la constituziun civila dal clerus ha dentant manà ad in’opposiziun energica, perfin ad ina rebelliun averta e finalmain ad ina guerra religiusa. Quest decret dals 27 da november 1790^[22] aveva prescrit als spirituals d’engirar sin la nova Constituziun. Papa Pius VI perencunter aveva scumandà l’engirament, smanatschond cun l’excommunicaziun. Mo la mesadad dals spirituals, per gronda part commembers dal clerus bass, ha lura engirà. La consequenza è stada ina spartiziun religiusa da la Frantscha. La populaziun rurala sustegneva en general ils ‹buns› spirituals, quai vul dir ils refusaders da l’engirament. La Revoluziun ha cun quai quasi provedì il stab general da la cuntrarevoluziun – ch’era senza truppas – cun l’infantaria necessaria: ils sacerdots refusants e lur nursettas.^[23]

La fugia dal retg disturba l’equiliber

Era per Louis XVI signifitgava la politica ecclesiastica da la constituanta ina nova sfida. Giond en il Chastè da las Tuilerias al cult divin tenor la metoda tradiziunala, era el sfurzà d’obtegnair la communiun da spirituals ch’avevan refusà l’engirament. Ma la curt roiala fascheva dapli che be resistenza simbolica cunter la resoluziun. Il favrer 1791 ha Marie-Antoinette appellà Leopold II da far frunt a la Revoluziun che pareva da sa derasar sur ils Pajais Bass austriacs.

Cur che la massa ha impedì Louis XVI da bandunar Paris per far ina cura a Saint-Cloud, ha la famiglia roiala decis da fugir. La notg dals 20 als 21 da fanadur 1791 èsi reussì ad ella d’engianar la garda naziunala che survegliava il chastè. Dals Pajais Bass anora sperava il retg da pudair returnar en Frantscha cun sustegn militar e da restaurar ses reschim absolutistic. Fitg precaut n’è il retg dentant betg stà durant sia fugia: l’entira societad da viadi è vegnida identifitgada, fermada a Varennes en vischinanza dal cunfin beltg e manada enavos a Paris.

L’Assamblea naziunala che temeva per sia lavur constituanta, tegneva cuntradictoricamain vi dal retg. D’ina vart crajev’ins ch’il retg saja vegnì rapinà, da l’autra vart al han ins dispensà da tut sias funcziuns monarchicas fin che la Constituziun saja pronta per sia suttascripziun. Barnave ha admonì en la debatta dals 15 da fanadur 1791: «Vulain nus terminar la Revoluziun u vulain nus danovamain cumenzar cun ella? Cun anc in pass essan nus culpaivels e chaschunain disgrazia: in pass sin la via da la libertad vul dir destrucziun da la monarchia, in pass sin la via da l’egualitad vul dir destrucziun dal possess.»^[24]

Tar sia fugia aveva Louis XVI laschà enavos ina proclamaziun cuntrarevoluziunara, senza che quella fiss dentant vegnida enconuschenta per il mument tar il pievel. Sia critica sa drizzava tranter auter encunter la rolla desastrusa dals clubs politics e lur influenza sin las decisiuns da la constituanta. Quai ch’el n’aveva dentant betg considerà era l’effect da sia fugia. Quella ha numnadamain gist manà ad ina nova furmaziun e radicalisaziun da las organisaziuns politicas ordaifer il parlament.

Il club bretonic manava tras sias sesidas a Paris sco ‹cumpagnia dals amis da la Constituziun› en la claustra giacubina e vegniva per consequenza numnà ‹club dals giacubins›. Gia la fin da l’onn 1790 disponiva el da 150 filialas cun grond’influenza, repartidas en tut il pajais; a Paris aveva el schizunt in’influenza cusseglianta sin las decisiuns da l’Assamblea naziunala.

Concernent la destituziun da Louis XVI ha la fugia da la famiglia roiala spartì il club giacubin. Cun quai che la sanestra cun Robespierre pledava per la destituziun dal retg, è la gronda part dals commembers da la lingia da Lafayette e Barnave sortida ed ha fundà il club dals feuillants en la claustra dals feuillantins. Era tar las cumpagnias affiliadas hai dà spartiziuns; però èsi reussì als giacubins parisians da tegnair ina predominanza entaifer las filialas e quai grazia ad ina campagna per il dretg d’eleger general.

Cun quai che las contribuziuns da commember dal club giacubin eran relativamain autas, èn pauc temp suenter suandads ulteriurs clubs e cumpagnias popularas cun access pli simpel. Il club cun la pli grond’influenza era il club dals Cordeliers en la claustra franciscana, in club da discussiun e lutga per la realisaziun dals dretgs da l’uman e per la scuvrida d’abus da la pussanza publica. Il pled decisiv manavan Marat, Desmoulins e Danton.

Suenter la fugia dal retg è vegnida da qua la pretensiun d’abolir la monarchia e da furmar ina republica. Ils 14 da fanadur 1791 han gì lieu grondas demonstraziuns sin il Champ da Mars e collecziuns da suttascripziuns per la destituziun dal retg. Lafayette ha cumandà l’expulsiun da la reuniun cun in’acziun da la garda naziunala ch’ha chaschunà plirs morts. La sfessa tranter l’Assamblea naziunala e las cumpagnias popularas parisianas n’era uss betg pli da survesair.

Ina guerra cun differentas motivaziuns

Las curts supplitgadas per sustegn han reagì pir suenter in mais. L’imperatur Leopold II ed il retg prussian Friedrich Wilhelm II han designà en la Decleraziun da Pillnitz la situaziun da Louis XVI sco interess general da tut ils retgs europeics. Omadus monarchs han empermess intervenziuns militaras a favur da la monarchia franzosa sch’i vegniss a dar ina coaliziun da las pussanzas europeicas cun questa finamira. En Frantscha è l’effect da questa smanatscha dentant be stà ina ravgia anc pli gronda cunter il ‹cumplot aristocratic›.

Il settember 1791 è l’ovra constituanta entrada en vigur, en preschientscha da Louis XVI ch’ha engirà sin la Constituziun. Il prim d’october è sa constituida la nova legislativa. En cumparegliaziun cun ils giacubins avevan ils feuillantins ina maioritad visibla, la gruppa da deputads dominanta na fascheva dentant part da nagina da questas duas gruppas.

Il tema central ed il motiv che la legislativa ha existì mo in onn è stada la guerra revoluziunara. Quella n’era dentant betg vegnida provocada tras las pussanzas europeicas, mabain iniziada en Frantscha sez. Tenor la nova Constituziun era la cooperaziun dal retg e da la legislativa necessaria per far quest pass. Suenter la fugia impedida furmava questa guerra l’unica via per Louis XVI e Marie-Antoinette da restabilir circumstanzas acceptablas. Els faschevan quint cun ina sconfitta da l’armada franzosa e vulevan annullar cun l’agid dals victurs tut ils midaments chaschunads tras la Revoluziun.

En la legislativa devi auters motivs ed arguments, però la medema finamira: la guerra. Tranter ils feuillantins regnava l’idea ch’ina curta guerra rinforzia ils generals per stabilisar la Revoluziun.^[25] In veritabel entusiassem revoluziunar ha exprimì il deputà sanester Brissot: «La forza dal pensar e dals fatgs m’ha persvadì ch’in pievel ch’ha gudagnà la libertad suenter diesch tschientaners da sclavaria sto far guerra. El sto far guerra per fundar la libertad sin ina basa segira, el sto far guerra per lavar la libertad dals vizis dal despotissem ed el sto a la fin far guerra per spedir quels umens da ses chastè che pudessan ruinar la libertad.»^[26] Il deputà Isnard ha secundà: «Na crajai betg che la situaziun ans impediss da cumbatter! In pievel revoluziunar è nunsurventschaivel. La bandiera da la libertad è la bandiera da la victoria.»^[27] Be Robespierre dal club giacubin ha replitgà energicamain: «L’idea la pli vana ch’in politicher po avair, è l’imaginaziun ch’i saja avunda per in pievel da penetrar cun forza armada tar in auter pievel per al intimar da surprender sia lescha e sia constituziun. Nagin ama ils missiunaris armads; e l’emprim cussegl che la natira e la precauziun als dat, è quel da rebatter ils penetrants.»^[28]

Cunter la decleraziun da guerra envers il retg da la Boemia e da l’Ungaria^[29] han vuschà ils 20 d’avrigl 1792 be set deputads da la legislativa. En l’euforia dals emprims dis suenter questa decisiun è naschida la chanzun Allons enfants de la patrie... sco imni per l’armada dal Rain a Strasbourg. Questa chanzun dueva daventar pli tard l’imni da l’entira naziun franzosa.

La realitad da la guerra è dentant spert sa mussada dischillusiunanta. Ils uffiziers e la schuldada han fatg talmain pauca resistenza cunter ils Austriacs e Prussians ch’ins temeva in tradiment e che las secziuns da Paris^[30] han cumenzà a sa mobilisar. Ils sansculottes, armads cun lantschas, sa mussavan ussa di e notg en las vias da la citad. In’attatga concentrada en las Tuilerias ils 20 da fanadur 1792 ha il retg anc ina giada pudì parar cun metter si la chapitscha giacubina cotschna.

Ils 11 da fanadur ha la legislativa proclamà ‹la patria en privel› ed ordinà a tut ils burgais pronts per la guerra da sa registrar sco voluntaris, da sa decorar cun la cocarda naziunala e da s’alliar a l’armada. En las provinzas era l’atmosfera ussa drizzada cunter il retg. Ins numnava Louis XVI e Marie-Antoinette mo pli Monsieur et Madame Veto pervi da lur tenuta nuncooperativa e discurriva dal ‹comité austriac› che saboteschia las stentas patrioticas. Per la Festa da la federaziun è in battagliun da voluntaris marschà da Marsiglia a Paris. L’imni dals emprims dis da guerra ha tras lur chantar survegnì il num ‹Marseillaise›.^[31]

L’Emprima Republica franzosa

Tar ils motivs ch’han chaschunà la cupitga da la monarchia, la fundaziun da la Republica e la furmaziun da l’emprima regenza revoluziunara sco era il terrur en la fasa radical-democratica fin il zercladur 1794 quinta l’istoricher da la Revoluziun Lefèbvre la mentalitad specificamain revoluziunara da quel temp. Quella haja gia dominà l’Assagl sin la Bastille e las autras acziuns popularas da l’onn 1789 e saja pir tschessada suenter che las finamiras revoluziunaras eran accumplidas. Questa mentalitad ha tenor Lefèbvre consistì da trais cumponentas: la tema (peur) dal ‹cumplot aristocratic›, la reacziun defensiva (réaction défensive) che cumpigliava l’organisaziun da las gruppas popularas e la realisaziun da la defensiva e la voluntad da punir ils adversaris da la Revoluziun (volonté punitive).^[32] En quest senn ha la stad 1792 cun ses messadis da Hiob per ils revoluziunaris mess accents a lunga vista. Ella ha manà ad ina ‹segunda revoluziun›.^[33]

Cun ina revolta dal pievel al Convent naziunal

L’entschatta d’avust 1792 ha il duca da Braunschweig, il schefcumandant da las truppas prussianas ed austriacas prontas per l’invasiun da la Frantscha, publitgà ses manifest, en il qual el ha fatg appel a las truppas franzosas, als gardists naziunals ed a la populaziun da sa suttametter, cun la finamira da liberar il retg e d’al dar enavos ses dretgs. Ad eventualas resistenzas, spezialmain da vart dals responsabels politics a Paris, ha quest manifest smanatschà cun in tribunal da guerra e la paina da mort.^[34]

Questa proclamaziun ha dentant gì in tut auter effect che giavischà. En las secziuns da Paris che vulevan destituir il retg han ins cumenzà cun las preparaziuns per ina revolta. La damaun dals 10 d’avust 1792 han questas secziuns furmà ina communa revoluziunara (commune insurrectionelle) e stgatschà l’administraziun municipala. Il cumandant da la garda naziunala è vegnì assassinà e remplazzà tras il bierer Santerre. Ina massa d’artisans, detaglists e lavurants è marschada, ensemen cun ils federads externs, a las Tuilerias e las han attatgà cunter la resistenza da la Garda svizra. Il pretsch da quest assagl èn stads tschients da morts dad omaduas varts. Sut il squitsch da la massa grittentada ha l’Assamblea decis la destituziun provisorica dal retg ed al ha impraschunà.

Dasper l’Assamblea naziunala era er la communa revoluziunara da Paris daventada in organ politic rivalisant cun in’atgna influenza futura, cunquai ch’uschenumnads burgais passivs senza dretg d’eleger han pudì far valair lur interess en las assambleas da las secziuns parisianas. Ed en la communa ha la legislativa furmada confurm al dretg d’eleger tenor il possess pers si’autoritad suenter l’acziun populara dals 10 d’avust. Per consequenza ha ella fixà novas elecziuns per in Convent naziunal e quai tenor il dretg d’eleger general (per ils umens). Per il temp da la midada ha in cussegl executiv provisoric survegnì las funcziuns da regenza dal retg. La Constituziun da l’onn 1791 era ussa ord diever.

Suenter la conquista da Longwy e Verdun ha l’avanzada da las truppas prussian-austriacas smanatschà pli e pli Paris. La legislativa ha sinaquai recrutà in detaschament spezial da 30 000 umens per defender la chapitala; la communa ha schizunt recrutà il dubel. Las secziuns avevan entant furmà cumissiuns da surveglianza per tut las persunas suspectadas d’esser cunter la Revoluziun. Questas cumissiuns han lura emplenì las praschuns cun serviturs da la curt, feuillants, schurnalists e spirituals refusants. Damai che las truppas voluntaras eran semtgadas da partir cunter l’uniun prussian-austriaca sut il duca da Braunschweig, parevan ils praschuniers sco ina smanatscha interna per la metropola revoluziunara. Perquai han ils federads, ils gardists naziunals ed ils sansculottes executà las decisiuns da las assambleas ed assassinà tranter ils 2 ed ils 6 da settember 1100 fin 1400 praschuniers.

Sut talas cundiziuns han gì lieu las elecziuns dal Convent naziunal, quai cun ina participaziun da be var 10 % e cun exclusiun dals aderents da la monarchia. Cur ch’il Convent è sa radunà ils 21 da settember 1792 per sia sesida d’avertura, cumpareva la situaziun da la Frantscha en ina glisch pli favuraivla ch’anc avant curt temp. Igl era il di suenter la Chanunada da Valmy, nua che l’armada revoluziunara aveva triumfà e parà ad interim la smanatscha.

Girondins, montagnards e la sentenzia da Louis XVI

Il num ‹Convent naziunal› (convention national) per la terza assamblea naziunala da la Frantscha ha signalisà sias duas cumpetenzas-clav: l’elavuraziun d’ina nova constituziun e l’execuziun provisorica da tut las cumpetenzas da la suveranitad naziunala (resp. da la pussanza statala).^[35] Cun sias emprimas decisiuns ha il Convent procurà per cundiziuns cleras. La monarchia era ussa abolida, la Republica constituida ed il nov chalender ha fixà ils 22 da settember 1792 sco emprim di da l’onn 1 da la Republica.

Il confess unitar a favur da la segunda revoluziun dals 10 d’avust ha a l’entschatta zuppentà differenzas tranter las gruppas politicas. Quellas èn dentant sa mussadas en la moda e maniera co ch’ils commembers dal Convent èn sa plazzads. Da vart dretga da la chasa èn sa reunids ils aderents da Brissots, ils brissotins (numnads pli tard girondins, tenor il departament Gironde). Els prendevan posiziun per la burgaisia economica cun pretender la protecziun dal possess, il commerzi liber e la furmaziun d’in pretsch da martgà statal. Cuntrari a las assambleas da las secziuns parisianas e la communa revoluziunara han els empruvà da far valair l’influenza dals federads en ils departaments.

Lur opponents avevan num montagnards perquai ch’els avevan lur sezs en las retschas superiuras, sco sin ina muntogna. Ensemen cun la maioritad dals commembers dal Convent faschevan els part da la burgaisia d’amez e superiura. Tranter quels sa chattavan surtut funcziunaris, represchentants dals mastergns libers e giurists. Cun Danton, Robespierre e Marat a la testa eran els en stretg contact cun las secziuns e las assambleas popularas e preschentavan ils interess populars.

En la ‹planira› (plaine) respectivamain en la ‹palì› (marais) tranter ils girondins ed ils montagards seseva la maioritad dals deputads che votava tut segund il tema cun ina u l’autra partida. Era sch’ils 200 girondins predominavan ils var 120 montagnards^[36], na vuleva quai betg dir ch’els maiorisavan adina il Convent da 749 commembers. Ma suenter Valmy pon ins constatar ch’ils girondins vegnivan en general sustegnids en lur direcziun liberala, schizunt dal minister da la giustia Danton.

Il tractament dal retg impraschunà è daventà in tema actual sin la glista da tractandas dal Convent en quel mument ch’ins ha chattà la correspundenza dal retg cun emigrants e prinzis cuntrarevoluziunars. Uss era ina process d’auttradiment inevitabel ed il Convent sez è sa preschentà sco dretgira. Cunter la voluntad dals girondins che vulevan schanegiar il retg e ch’èn sa retratgs dal club giacubin, ha il Convent (suenter duas audiziuns da l’accusà ils 11 e 26 da december 1792) decis cun maioritad ch’il retg saja culpabel d’ina conspiraziun cunter la libertad e ch’il pievel n’haja betg il dretg da decider cun plebiscit (quai ch’ils girondins vulevan). Il Convent ha pia sentenzià il retg a mort senza suspensiun cun 361:360 vuschs.

Ils 21 da schaner han ins executà Louis Capet (uschia vegniva il retg numnà en il process) sin la Place de la Révolution (ozendi Place de la Concorde) tras la guillotina. Abstrahà d’intginas acziuns da protest roialisticas èsi restà quiet en il pajais. Ordaifer Paris e las assambleas n’ha il process cunter Louis XVI fatg nagin’impressiun. Quest’indifferenza da vart dal pievel tar la mort da lur retg mussa quant profunda che la ruttadira cun las veglias relaziuns era. Ins ha bain pudì reconstruir la monarchia 20 onns pli tard, dentant betg la mistica dal retg unschì.^[37]

Giacubins e sansculottes en il process da radicalisaziun

A l’ester ha l’execuziun dal retg percunter effectuà grondas reacziuns. La forza dominanta era l’Engalterra: là purtava la curt vestgadira da malencurada ed il deputà franzos è vegnì expulsà. La Gronda Britannia disturbava en spezial la strategia da guerra offensiva da la Frantscha (suenter las victorias da Valmy e da Jemappes) e la politica d’annexiun dal Convent. En pli eran ils interess economics da l’Engalterra en Ollanda vegnids donnegiads. Suenter la decleraziun da guerra franzosa dal prim da favrer 1793 è il primminister britannic Pitt sa mess a la testa d’ina coaliziun da pussanzas europeicas cunter la Frantscha republicana. Gia dus mais pli tard han las armadas revoluziunaras gì da cumbatter per la defensiun dals cunfins da l’agen pajais – ed entaifer la Frantscha per la cuntinuaziun dals resultats da la Revoluziun.

En vista a la surpussanza da l’adversari aveva il Convent decis la recrutaziun d’ulteriurs 300 000 umens e surlaschà als departaments da tscherner il proceder per rabagliar ensemen lur contingent. Surtut en la Vendée al vest da la Frantscha ha questa decisiun effectuà ina malcuntentientscha cuntrarevoluziunara. En questa regiun ch’era da tempra puril-conservativa èn sa derasadas dapi l’entschatta mars revoltas armadas ch’avevan bunamain il caracter d’ina guerra civila. In decret dal Convent che smanatschava als rebels cun confiscaziun dal possess e paina da mort ha nizzegià tuttina pauc sco l’engaschi da truppas revoluziunaras.

Ultra da quai han era ils sansculottes, animads da l’inflaziun dals pretschs, fatg pressiun sin il Convent. Sulettamain da la fin schaner 1793 fin l’entschatta avrigl avevan ils assignats pers lur valur nominala da 55 % sin 43 %.^[38] Bain era la racolta da l’onn 1792 stada buna; spetgond sin in augment dals pretschs han ils purs tuttina tegnì bass lur purschida sin il martgà. En questa situaziun han ils sansculottes pretendì da registrar las provisiuns da victualias, da confiscar parts da la producziun, da fixar in pretsch maximal e da punir ils usuraris. Entant ch’ils girondins han refusà strictamain questas pretensiuns, èn ils montagnards stads pli bainvulents ed han pudì trair da lur vart la maioritad dals deputads da la plaine. Per quests deputads eri impurtant ch’il Convent mantegnia en questa situaziun la direcziun politica e na vegnia betg inundà da las secziuns parisianas e da la communa. Sin las rinfatschas ch’ils girondins sajan vi dal furmar ina dictatura ha Marat respundì: «La libertad ston ins stgaffir cun violenza ed ussa è vegnì il mument d’organisar per in tschert temp il despotissem da la libertad per destruir il despotissem dals retgs!»^[39]

Il mars da l’onn 1793 han ins stgaffì in Tribunal da revoluziun per derschar davart ils adversaris da la Revoluziun e las persunas suspectadas. Sco furniturs da culpants servivan las cumissiuns da surveglianza en las vischnancas. L’avrigl e matg è suandà in curs dirigì per ils assignats, in pretsch maximal per graun e farina sco era in emprest sfurzà tar ils ritgs. Per exequir las funcziuns da la regenza han ins creà in Comité dal bainstar public. Quel cumpigliava la maioritad dals deputads da la plaine, vegniva dentant dominà cleramain da Danton. Sa referind als assassinats dal settember da l’onn precendent, ha el installà il Tribunal revoluziunar sut la suandanta directiva: «Nus avain dad esser terribels, per ch’il pievel na stoppia betg far quai!»^[40]

Ils girondins dentant tschertgavan la confruntaziun cun ils sansculottes da Paris, suttastritgavan che Paris saja mo in departament sper 83 auters ed han fatg valair en il Convent ina cumissiun cun girondins per la controlla da las secziuns parisianas. Il deputà Isnard ha agità il conflict cun ina smanatscha cumparegliabla a quella dal cont da Braunschweig: «(...) sche la represchentanza da la naziun vegn donnegiada tras ina revolta, lura decler jau en num da tut la Frantscha che Paris vegn ad esser destruì.»^[41]

La decisiun tranter las duas partidas adversarias ha in comité revoluziunar la finala preparà ordaifer las secziuns e la communa. Suenter pliras emprovas èsi a la fin reussì da circumdar il Convent cun 80 000 umens e d’al smanatschar cun 150 chanuns. Cunter la veglia dals montagnards han ins pretendì ultimativamain da surdar ils manaders dals girondins. La finala ha il Convent decis d’als metter sut arrest da chasa. Cun eliminar ils girondins ha cumenzà in nov chapitel da la Revoluziun franzosa, numnadamain il ‹reschim dals giacubins›.^[42]

Ina dictatura revoluziunara per il salvament da la Republica

Suenter l’expulsiun dals girondins or dal Convent era il sboz da la constituziun ch’era vegnì preparà dal filosof illuministic Condorcet daventà senza muntada. Quest sboz preveseva ina stricta separaziun da las pussanzas, in sistem da represchentaziun consequent e pli grond’autonomia e cumpetenza da cooperaziun dals departaments. En tutta prescha han ins reformulà la constituziun fin sia deliberaziun ils 24 da zercladur 1793. Sut l’influenza da Marie-Jean Hérault de Séchelles han ins spustà ils accents a favur da l’egualitad sociala, suttastritgà il dretg da lavur ed il duair da resister cunter ina regenza antipopulara. Plinavant dueva la nova constituziun marcar il dretg dal singul sin possess e la disposiziun libra da quel sco era l’obligaziun da sa suttametter a la voluntad generala. L’entrada en vigur da questa constituziun republicana^[43] ha il Convent dentant spustà sin temp da pasch. La finala dueva questa constituziun mai entrar en vigur.

L’assassinat dal revoluziunari radical Marat tras la monarchista Charlotte Corday ils 13 da fanadur 1793 e las revoltas cunter il reschim dal Convent central da Paris ch’èn ruttas ora tranter auter a Lyon, Marsiglia, Toulon, Bordeaux e Caën han agità ils sansculottes e tegnì en moviment il Convent. Pir ussa han ins liberà definitivamain ils purs da tut las chargias feudalas anc betg pajadas. A medem temp ha cumenzà la vendita dals bains d’emigrants expropriads e partids si en parcellas. Cun quai èsi bain stà pussaivel da liar vi da la Revoluziun la massa da purs pitschens; ils sansculottes parisians n’han ins dentant betg pudì calmar.

Gia il di da la deliberaziun da la constituziun aveva Jacques Roux, il pledader d’ina gruppa da sansculottes fitg radicala, prelegì en il Convent il ‹manifest dals enragés› (dals ravgentads): «Ussa vegn l’ovra constituziunala surdada al suveran. Avais vus bandì il speculantissem? Na. Avais vus proclamà la paina da mort per ils traffitgants? Na. (...) Pia declerain nus che vus n’avais betg fatg avunda per la fortuna dal pievel.»^[44] Ils 26 da fanadur ha il Convent decis la paina da mort per cumpraders da graun. Era concernent la defensiun militara da la Republica cunter ils inimis interns ed externs ha il Convent decretà l’avust 1793: «A partir dad oz sa chattan tut ils Franzos en stadi da mobilisaziun permanenta enfin che tut ils inimis èn stgatschads dal territori republican. Ils giuvens umens partan per la guerra; ils maridads fravegian armas e transportan provediment; las dunnas produceschan tendas e vestgadira e lavuran en ospitals; ils uffants fan faschadiras or da laschiva veglia e la glieud veglia va sin las plazzas publicas per rinforzar la morala dals schuldads e l’odi sin ils retgs e proclamar l’unitad da la Republica.»^[45]

L’entschatta settember ha la secziun dals sansculottes danovamain postulà intervenziuns politicas a favur da l’economia e dal provediment public: «Per mintga departament vegn approvà ina summa suffizienta per ch’il pretsch da las vivondas da basa restia per tut ils abitants da la Republica sin la medema autezza. (...) Ins ha da proclamar in maximum per facultads. (...) Nagin na dastga prender a fittanza dapli terrens che duvrads per ina tscherta cifra d’araders. In burgais na duai betg posseder dapli ch’ina ufficina u ina butia.»^[46] In ulteriur pledader da l’ala radicala dals sansculottes, Jacques-René Hébert, editur da la gasetta populara ‹Le père Duchesne›, ha accusà ils ‹narcotisants› dal Convent ed animà la glieud pitschna parisiana da circumdar ed occupar paschaivlamain il Convent per gidar a progredir las discussiuns dals deputads. Els han cuntanschì la furmaziun d’ina armada da sansculottes che dueva garantir che la chapitala vegnia furnida cun graun e farina e ch’usuraris e traffitgants vegnian prosequids. Sin proposta da Danton è vegnì decretà da pajar 40 sous sin cust dal stadi a basegnus che visitavan las assambleas duas giadas l’emna. Ultra da quai han ins decis d’arrestar persunas suspectadas ed avert cun quai la via ad in reschim da terrur. Cun l’introducziun da pretschs e pajas maximalas han ins acceptà la fin da settember era quellas pretensiuns dals sansculottes.

En questa fasa da la Revoluziun ha surtut il Comité dal bainstar public pretendì il commando e mussà resolutadad. Suenter la sortida da Danton eri Robespierre che tirava qua ils fils. Ils 10 d’october 1793 ha Saint-Just, in cumpogn da Robespierre, drizzà in mandat dal Comité dal bainstar public a la regenza revoluziunara: «En vista a las circumstanzas na po la constituziun betg ir en vigur; ins vegniss a destruir la Republica tras la constituziun. (...) Vus sezs essas memia daspera a la violenza. La spada da la lescha sto dapertut intervegnir cun sveltezza furiusa e vossa pussanza sto esser dapertut per impedir in crim. (...) Vus pudais mo sperar sin ina buna prosperitad sche vus furmais ina regenza ch’è miaivla e pazienta cun il pievel, cun sasezza però terribla tras la forza da lur decisiuns. (...) Igl è era nizzaivel da regurdar ils deputads populars tar las armadas a lur duairs. Els han dad esser babs ed amis da la schuldada, durmir en la tenda, esser pro tar exercizis militars e betg esser intims cun ils generals, per ch’il schuldà haja dapli fidanza en lur giustia ed independenza. Di e notg ha il deputà popular da tadlar sin las supplicas dal schuldà.»^[47]

Sin il champ militar manava la Republica da quel temp in veritabel cumbat per surviver. Il Convent ha perquai spedì cummissaris (ils deputads populars) a differentas fronts da la guerra civila per far fin cun commandos da l’armada malfidads. Ils generals accusads da negligientscha vulev’ins sentenziar davant in tribunal militar ed als remplazzar cun uffiziers pli giuvens e cumprovads, per part sin proposta da las truppas. La midada da las armadas revoluziunaras ha surtut l’inschigner militar Lazare Carnot, commember dal Comité dal bainstar public, prendì per mauns. Ils rests da las veglias truppas da lingia han ins collià cun ils novs recrutads e furmà corps da truppas ch’eran loials a la regenza revoluziunara. L’onn 1794 han questas mesiras gì success, uschia che las armadas revoluziunaras han pudì far frunt en la guerra a pliras fronts. En la Vendée ed als cunfins al nordost da la Frantscha era la fin da la smanatscha per la Republica dentant anc lunsch davent.

Terrur legalisà e decristianisaziun

Fin l’acziun da settember dals sansculottes parisians aveva il Tribunal revoluziunar ch’era vegnì stgaffì il mars 1793 sentenzià var in quart da 260 accusads.^[48] Per ils revoluziunaris era questa bilantscha insuffizienta. Quai resorta da lur petiziun inoltrada en il Convent ils 5 da settember 1793: «Legislaturs, igl è vegnì il temp da finir la discordia tranter ils uffants da la naziun e quels che l’han bandunà. Tant vossa sco nossa sort è colliada nunmidablamain cun la Republica. U che nus sragischain noss inimis u ch’els sragischan nus. (...) Montagne sacrala, daventa in vulcan che destruescha cun tia lava chauda la speranza dals nauschuns e ch’arsenta quels cors che pensan anc a la monarchia! Ni misericordia ni cumpassiun pli cun ils traditurs! Sche nus n’essan betg sperts, lura èn els pli sperts. Lain construir ina barriera eterna tranter nus ed els!»

Ils 17 da settember han ils montagnards ed ils deputads da la plaine deliberà la lescha davart las persunas suspectadas. Tar quellas quintav’ins «tut quels ch’èn sa mussads tras lur cumportament u lur relaziuns u tras ideologias exprimidas a bucca u en scrit sco aderents dals tirans, dal federalissem e sco inimis da la libertad». Sco persunas dubiusas valevan en spezial «ils anteriurs aristocrats e lur parents che n’han betg adina exprimì lur relaziun cun la Revoluziun, sco era ils emigrants returnads en Frantscha». Las cumissiuns localas da surveglianza avevan da scriver ina glista cun las persunas suspectadas, da relaschar ils cumonds d’arrestaziun e da procurar per il transferiment en praschun. Là eran ils arrestads internads sin agens custs fin la conclusiun da la pasch. Era la cumissiun per la segirtad generala dal Convent possedeva ina glista dals internads.^[49]

Medemamain sin la lingia dals sansculottes steva in’acceleraziun dals process davant il Tribunal revoluziunar. Las glistas d’accusads da questa perioda mussan gia la vieuta dramatica che l’istorgia da la Revoluziun dueva prender. Marie-Antoinette, Charlotte Corday, Olympe de Gouges, ma era feuillants e girondins han muntà il schafot, tranter els persunalitads dominantas da las assambleas naziunalas sco Bailly, Barnave e Brissot. Vergniaud, in dals pledaders ils pli prominents da la gironde e sez accusà, ha descrit questa vieuta cun ils suandants pleds: «La Revoluziun maglia ses agens uffants.»^[50]

Durant ch’ins ha manà la damaun dals 20 d’october 1793 ils girondins a la plazza d’execuziun, chantavan els ad auta vusch la ‹Marseillaise›. Cun il crudar da la farcla daventava il chor adina pli e pli flaivel. Nagut na pudeva dentant impedir ils survivents da chantar. Cur ch’ins udiva mo pli la vusch da Vergniaud, tunava quai sco la fin da la Republica e da la lescha.^[51] E cur che la dunna da l’anteriur minister da l’intern Roland ha muntà ils 8 da november il schafot, ha ella salidà la statua da la libertad cun ils pleds: «O libertad, tge crims vegnan commess en tes num!»^[52]

Tranter ils anteriurs adversaris da la Revoluziun tutgavan er ils spirituals ch’avevan refusà l’engirament. Suenter l’expulsiun dals girondins or dal Convent la stad 1793 aveva dentant era ina gronda part dal clerus constituziunal midà vart. Tras quai èn sa rinforzadas las tendenzas anticlericalas. Sa profilà spezialmain sin quest champ è il deputà Fouché. El ha cuntanschì ch’ils zains da Nevers èn vegnids culads en, ha laschà inaugurar in bist da Brutus en la catedrala ed ha inizià ina festa da burgais. Insatge sumegliant è capità ils 7 da november a Paris, nua che l’uvestg Gobel ha stuì abditgar davant il Convent e la catedrala da Notre-Dame è vegnida rebattegiada en in tempel da la raschun. In decret dal Convent ha laschà decider mintga vischnanca da sa distanziar da la religiun. Cumissiuns revoluziunaras e societads popularas han procurà a Paris che mintga baselgia da la chapitala saja da rebattegiar a la raschun e che mintga secziun parisiana haja d’introducir in cult per ils martirs da la libertad (Marat, Lepeletier e Chalier).^[53] Schebain che Robespierre è vegnì da persvader ils 6 da december 1793 il Convent da relaschar in decret che confermava la libra execuziun da la religiun, han la decristianisaziun e las baselgias serradas laschà enavos fastizs.^[54]

Robespierre, hébertists e dantonists en il cumbat per la decisiun

Purtret anonim da Robespierre enturn l’onn 1793, Musée Carnavalet

En lur aversiun cunter ils excess da la campagna da decristianisaziun han Robespierre e Danton empruvà da metter cunfins a las gruppas radicalas sut ils sansculottes. Sco guardian dals interess populars e da la voluntad generala (tenor Rousseau) era Robespierre gia sa profilà en la constituanta ed aveva survegnì il num da l’‹incorruptibel› (l’incorruptible). «El vegn a vegnir lunsch», aveva profetisà Mirabeau, «el crai tut quai ch’el di.» Dapi il mars 1790 era Robespierre president dal club giacubin ed aveva survivì la separaziun dals feuillants e dals girondins cun in gudogn d’autoritad.^[55] Ils 25 da december 1793, tar la preschentaziun dals princips da la regenza revoluziunara, era el – sco chau strategic dal Comité dal bainstar public – al zenit da sia pussanza. Parts da ses pleds sclereschan ils svilups sequents fin tar sia cupitga.

La regenza revoluziunara ha el avertì da dus pols ruinus: «Ella sto manischar tranter dus grips, la flaivlezza e la temerariadad, il moderantissem e la smesiranza. Il moderantissem sa cumporta vers la moderaziun sco l’impotenza vers la castiadad; la smesiranza sumeglia la forza sco l’idropisia la sanadad.»^[56] Ni al moderantissem (Robespierre accusava ils aderents da Danton d’ina politica da moderaziun sbagliada) ni ad ina radicalitad senza cunfins (tenor el avant maun tar ils enragés ed ils hébertists)^[57] na dastgav’ins laschar spazi, sch’ins na vuleva betg crudar en ils mauns dals conts europeics cuntrarevoluziunars. «Las curts estras discuteschan en nossas administraziuns ed assambleas secziunaras; ellas han access a noss clubs. Ellas han schizunt in sez ed ina vusch en il parlament. (...) Mussais vus flaivlezza, laudan els vossa precauziun; essas vus precauts, accuseschan els vus d’esser flaivels. Voss curaschi numnan els temerariadad, voss senn per la giustia crudaivladad. Schanegiais vus els, daventani conspiraturs (...).»^[58] Il tenor dal pled pudev’ins chapir uschia: quel che n’era betg sin la lingia da la regenza revoluziunara, commetteva auttradiment.

Ils hébertists crititgavan la regenza revoluziunara d’esser memia pauc resoluta envers ils inimis da la Revoluziun. Plinavant giavischavan els che las ideas economicas dals sansculottes vegnian messas enturn a moda pli consequenta. Da l’autra vart ha in bun ami da Danton, Camille Desmoulins, intimà en ils ‹Vieux Cordelier› da levgiar il reschim da terrur cun laschar liber 200 000 persunas suspectadas e cun stgaffir in comité d’amnestia; a la fin finala ha el era pretendì la midada da las rollas en il Comité dal bainstar public. Las duas fracziuns che s’opponivan a la regenza appartegnevan al club dals cordeliers, als montagnards u stevan datiers dad els, quai che n’als protegiva betg da la controlla da la regenza revoluziunara. Ils hébertists sco era intgins cumpogns da Danton, surtut Fabre d’Eglantine, eran daventads attatgabels e suspectads da corrupziun, quai pervi da contacts suspectus cun martgadants d’armas esters ed affarists. Ad in suenter l’auter han ins fatg il process.

Danton ch’aveva inizià in onn avant la creaziun dal Tribunal revoluziunar steva ussa sez sco accusà davant quest tribunal. Sin la dumonda suenter si’adressa ha el respundì: «Jau hai ditg ed jau repet: mia chasa vegn ad esser en il nagut e mes num en il Panteon.»^[59] L’atgna defensiun da Danton ha imponà sur ils mirs da la sala da giustia ora ed ha bunamain provocà ina revolta dal pievel. L’accusader Fouquier-Tinville ha effectuà sur il Comité dal bainstar public in decret ch’ha pussibilità l’exclusiun da Danton da las tractativas pervi da disturbi da l’urden public. Ils hébertists han ins executà ils 24 da mars 1794, ils umens enturn Danton, ils indulgents (moderads) lura ils 5 d’avrigl.

L’erosiun e la fin dal reschim da terrur

Suenter quest culp dubel cunter figuras d’identificaziun per ina gronda part dal pievel, è la basa dals montagnards e la regenza revoluziunara sut ils sansculottes dada ensemen adina dapli. Robespierre ha empruvà da neutralisar la campagna da decristianisaziun a l’intern ed a l’exteriur cun relaschar in decret en il Convent: «Il pievel franzos accepta l’existenza d’in esser suprem e l’immortalitad da l’olma.»^[60] Cun ina gronda ceremonia per la ‹festa da l’esser suprem e da la natira› sut sia direcziun ha Robespierre tschertgà da metter en pasch la naziun ideologicamain.

Ma era suenter l’expulsiun dals hébertists e dantonists n’è il reschim da terrur betg vegnì schluccà. Il cuntrari: dus dis suenter la festa da l’esser suprem han ins relaschà in decret che cumpigliava danovamain ina massa da persunas suspectadas, tranter auter «quels che derasan decuraschament cun l’intenziun da sustegnair las acziuns dals tirans cuntrarevoluziunars e quels che derasan novitads nunvairas per sparter u irritar il pievel».^[61]

Per ils accusads na devi ussa nagins defensurs pli davant il Tribunal revoluziunar engrondì ed en cas d’ina sentenzia da culpaivladad be anc in chastì, l’execuziun. La fasa da la grande terreur (dal ‹grond terrur›) dals 10 da zercladur fin ils 27 da fanadur 1794 ha manà a 1285 sentenzias da mort sulettamain en il Tribunal revoluziunar a Paris.^[62] Anc pli fitg aveva il reschim da terrur furià en las regiuns da la Frantscha ch’eran gia pertutgadas da la guerra civila. Tar las acziuns da puniziun cunter Marsiglia, Lyon, Bordeaux e Nantes n’era la guillotina betg l’instrument dominant. A Lyon pratitgavan ils cummissaris dal Convent Collot d’Herbois e Fouché execuziuns en massa cun fisis e mitraglias. Lur collega Carrier ha ultra da quai ordinà najentaziuns en massa en la Loire a Nantes.

Suenter lur return en il Convent han – sper Barras – en spezial Collot d’Herbois e Fouché preparà la cupitga da Robespierre e da ses collavuraturs dal Comité dal bainstar public. Tuts dus sa crajevan en privel cur che Robespierre ha prelegì ils 26 da fanadur 1794 davant il Convent ses testament politic: «En tgenins mauns èn ozendi las armadas, las finanzas e l’administraziun interna da la Republica? En ils mauns da la coaliziun che ma persequitescha. (...) Ins ha da punir ils traditurs (...). Jau ma sent clamà da cumbatter il crim, però betg da dominar el. Il temp n’è anc betg vegnì, nua ch’umans integhers pon servir senza tema a lur patria; uschè ditg che la massa da nauschuns regna, vegnan ils defensurs da la libertad ad esser bandegiads.»^[63]

La notg suandanta è sa furmà il cumplot per cupitgar Robespierre – tenor Soboul ina coaliziun dal mument che tegneva ensemen sulettamain tras la tema.^[64] Ella è dentant stada capabla da far taschair Robespierre e Saint-Just, d’als arrestar ensemen cun intgins cumpogns e d’als executar – suenter in’acziun da tschertas secziuns parisianas per als liberar – ils 28 da fanadur 1794 e quai senza sentenzia. Per trair ina bilantscha areguard la finiziun da la fasa radicala pon ins dir che la dictatura revoluziunara è sbalunada ord atgna culpa, ma ch’igl è stà ses merit ch’il vegl n’ha betg pli pudì turnar.^[65]

Termidorians ed il Directori – la burgaisia cun possess a la pussanza (1794–1799)

En la terza fasa da la Revoluziun franzosa pon ins distinguer trais chapitels: l’act da clamar enavos ils girondins, la fasa dal Convent dals termidorians e las duas fasas da l’Emprim e Segund Directori cun la nova Constituziun dals 22 d’avust 1795.

La cupitga e l’execuziun da Robespierre e da ses cumpogns n’era betg capitada per cas en quel mument, nua che la regenza revoluziunara aveva accumplì ses intent. La smanatscha da las prestaziuns revoluziunaras tras inimis interns ed externs avev’ins parà cun radicalitad e consequenza. La nova sfida per il center obedaivel era ussa da segirar ils fritgs da la Revoluziun en ina nova constituziun. Ils termidorians^[66] stevan sin il fund da la republica, pudevan engraziar lur mandat a la cupitga da la monarchia ed avevan realisà las innovaziuns culturalas.

La Revoluziun sco motor da la midada culturala

La Revoluziun franzosa n’ha betg mo chaschunà midadas politicas e socialas, ma era midà energicamain la vita da mintgadi e la cultura. Cun l’introducziun dal chalender da la Revoluziun è stada colliada ina nova cronologia (cumenzond cun l’onn 1 da la Republica). Quella preveseva dis da diesch uras e novs nums dals mais. La primavaira cumpigliava ussa per exempel ils mais germinal (pervi dals scherms pruinds), floréal (pervi da la flur) e prairial (il mais dal prà).^[67] L’emna han ins abolì ed introducì in ciclus da diesch dis cun in di liber mintga diesch enstagl mintga set dis.^[68] Era mesiras, munaidas e pais avevan ussa in sistem decimal.

Ils eveniments revoluziunars e las midadas vegnivan communitgads en la pressa ch’è cun quai sa sviluppada andetgamain. Las gasettas han augmentà lur ediziuns ed han midà d’ina apparientscha dal mais ad ina da l’emna. Era la publicistica d’illustraziun ha fatg in progress cun vignettas e caricaturas. Motivs populars eran la deessa da la libertad, la Marianne, l’altar da la patria e tavlas da la lescha.^[69] Sin questa via ha la pressa animà ed influenzà la cultura politica.

Essenzials per la furmaziun da l’opiniun e la communicaziun eran dentant ils forums dals clubs politics cun in spectrum che tanscheva da ravugls intellectuals fin a cumpagnias popularas. A las dunnas purscheva questa furma d’organisaziun bunamain l’unica pussaivladad d’articular lur interess durant la Revoluziun, cun quai ch’ellas na dastgavan betg eleger. En la fasa dal reschim giacubin han intginas cumpagnias popularas dumandà ina funcziun da controlla era sur il Convent cun spiunar ora las opiniuns e survegliar il diever dals simbols revoluziunars (p.ex. las cocardas) e la participaziun a tschertas festas.^[70]

Las festas revoluziunaras, realisadas cun grond engaschament e custs, servivan a l’identificaziun cun la Revoluziun e la naziun. Tar questas festas vegnivan midadas furmas e rituals religius e tradiziunals sco engiraments e processiuns en ina lingua seculara e decristianisada. Ins purtava vestgadira festiva e las cocardas da las cumpagnias burgaisas, preschentava la tricolora, la deessa da la libertad cun chapitscha frigica (purtada dals giacubins sco segn d’identificaziun) ed a partir da l’onn 1792 per part era ina figura da Hercules sco simbol da l’egualitad dal pievel.^[71] Cun quai che la festa da l’unitad e fraternitad dals 10 d’avust 1792 è svanida suenter la cupitga dal reschim giacubin, è l’eveniment dals 14 da fanadur 1789 restà impurtant per la naziun ed è daventà il di da la festa naziunala franzosa.

Tentativas da stabilisaziun tranter acziun populara e reacziun monarchica

Durant la terza fasa revoluziunara eran las forzas dominantas en il Convent per gronda part perina concernent la protecziun da lur interess economics e da possess. A medem temp retegnevan ellas ils moviments populars en furma da sansculottes e giacubins d’ina vart sco era ils roialists da l’autra vart dal spectrum politic ch’avevan en egl il return da la monarchia e dals stans.

Las leschas per pretschs maximals han ins abolì ils 24 da december 1794 e laschà totalmain liber il martgà da graun, cun la consequenza d’avair avert la porta a speculaziuns cun victualias. L’inflaziun ch’è suandada ha svalità en curt temp ils raps da palpiri, ils assignats, uschia ch’ils purs ed ils martgadants acceptavan ussa sulettamain munaidas.^[72] Betg pertutgads eran la burgaisia commerzianta, ils furniturs da l’armada ed ils cumpraders da bains naziunals. Ils descendents dals novritgs, la jeunesse dorée (giuventetgna d’aur), èn s’unids a grondas bandas per ir a chatscha da giacubins e sansculottes.

En l’emprima mesadad da l’onn 1795 ha il moviment popular da Paris danovamain empruvà da metter sut squitsch il Convent. Quai n’è dentant betg reussì, betg il davos perquai ch’il moviment n’aveva en questa fasa nagin manader a la testa. Ins ha proclamà sentenzias da mort, deportaziuns e lavur sfurzada. La disfatga dal moviment popular ha sveglià in cuntramoviment roialistic cun la finamira da sustegnair il dretg a la curuna dal frar da Louis XVI nà da ses exil a Verona.^[73] Cun sustegn da la flotta englaisa è ina truppa d’emigrants sa tschentada la fin zercladur 1795 sin la peninsla Quiberon. Las truppas da la regenza als han dentant battì. Era a Paris ha ina revolta roialistica stuì suttacumber a la schuldada da la regenza sut il cumond da Napoleun Bonaparte.

La nova Constituziun e l’Emprim Directori

Ils 23 da settember ha il pievel acceptà la nova Constituziun, concludida dal Convent ils 22 d’avust 1795. L’emprima giada han ins stgaffì en Frantscha in sistem cun duas chombras, cumponidas d’in cussegl dals 500 cun l’iniziativa da lescha e d’in cussegl dals vegls cun 250 commembers ch’avevan d’acceptar ils projects da lescha. Il cussegl dals vegls elegeva a basa d’ina glista da propostas dal cussegl dals 500 in Directori cun tschintg commembers che furmava l’executiva ed elegeva sez ils ministers dals ressorts. Per segirar la persistenza da las relaziuns da pussanza, aveva il Convent fixà ina disposiziun supplementara: dus terz dals novs deputads avevan da derivar dal ravugl dals parlamentaris gia en uffizi.

L’opposiziun radicaldemocratica sut il cumond da François Noël Babeuf, ina ‹conspiraziun per l’egualitad› da neogiacubins e socialists temprivs, ha preparà ina nova revolta populara. En il ‹manifest dals plebeians› ha Babeuf preschentà in concept social fundamentalmain auter che quel dals termidorians, numnadamain ina cuminanza dals bains socialistica. Previs eran per tuts il dretg e l’obligaziun da lavur, in’organisaziun da lavur cuminaivla e la disposiziun dals products da lavur.^[74] Curt avant la revolta planisada èn Babeuf ed ils conspiraturs vegnids arrestads. Babeuf sez è vegnì condemnà a mort suenter in arrest d’inquisiziun da plirs mais.

Tar las elecziuns da l’avrigl 1797 ha la sconfitta dal moviment radical per l’egualitad danovamain manà ad in rinforz dals roialists. Per prevegnir ad ina midada roialistica han trais dals tschintg directurs planisà il settember 1797 in culp da stadi. Ils putschists èn vegnids sustegnids da truppas messas a disposiziun dals generals Hoche e Bonaparte. La schuldada ha occupà Paris, dus directurs ed intgins deputads èn vegnids arrestads. En 49 departaments han ins declerà ils resultats da las elecziuns per nunvalids e cun quai era 177 mandats da deputads. Per il mument eran las forzas monarchicas neutralisadas tras meds anticonstiziunals; la Constituziun republicana dentant era discreditada ed il Segund Directori delegitimà. En questa constellaziun èn succedids il matg 1798 e zercladur 1799 ulteriurs culps da stadi, avant che Bonaparte ha a la fin finala surpiglià la pussanza.

L’export da la Revoluziun suspectus

Il culp da liberaziun cunter ils Austriacs a Fleurus ils 26 da zercladur 1794 ha effectuà l’annexiun franzosa dals Pajais Bass austriacs. Il schaner 1795 han ils termidorians abolì la decisiun anteriura dals giacubins da renunziar a l’intervenziun en fatschentas d’auters pievels ed han pratitgà activamain in export da la Revoluziun. En Ollanda è vegnida fundada la Republica batava ed era ils territoris a sanestra dal Rain eran ussa sut la predominanza franzosa, dentant senza survegnir il status d’ina republica autonoma.

Ils 5 d’avrigl 1795 han ins fatg pasch cun la Prussia (Pasch da Basilea). La campagna militara da l’Italia 1796/97 da Napoleun ha er intimà l’Austria da far la pasch. En la Pasch da Campoformio ha l’Austria desistì da las pretaisas sin la Belgia ed acceptà per il mument d’esser indeblì en l’Italia dal Nord a favur da la Republica cisalpina ch’era dependenta da la Frantscha. Tar ils success politics da Bonaparte en l’Italia appartegneva era la fundaziun da la Republica ligura e la sutmissiun dal Vatican, collià cun la deportaziun da papa Pius VI.

En la segunda fasa da la Revoluziun aveva l’idea da deliberar las regiuns conquistadas dal giuf monarchic intimà la schuldada revoluziunara. En il temp dal Directori furmavan percunter l’explotaziun da resursas en territoris conquistads e la fundaziun da republicas ils motivs per las attatgas. Igl existivan dentant differentas concepziuns concernent il status futur dals territoris. Ina proposta preveseva ina zona da republicas semi-autonomas, sper la Republica batava e la cisalpina era ina Republica helvetica ed ina Republica cisrenana. Ina tala perspectiva spetgavan era ils simpatisants da la Revoluziun en las regiuns numnadas.^[75]

L’auter concept era collià cun las finamiras da la politica exteriura da l’absolutissem franzos ed aveva confidenza en ina politica cun cunfins natirals tar tut ils territoris tudestgs a sanestra dal Rain. Quest concept s’orientava dapli a las pussaivladads da tractar diplomaticamain cun ils prinzis tudestgs ch’als interess emancipads dals burgais. Durant l’Emprim Directori dominavan anc ils aderents da las republicas affiliadas, durant il segund dentant mo il regl d’expansiun.

Suenter las victorias da l’armada revoluziunara sut Bonaparte en l’Italia è mo l’Engalterra restada sco inimi militar. L’october 1797 han ins furmà in’armada sut il commando da Bonaparte cun la finamira da traversar il Chanal. En vista a la forza da la flotta britannica han ins però puspè desistì da quest plan. Il Segund Directori ha enstagl decis da bloccar ils exports britannics sin il continent europeic. Per render flaivla l’Engalterra ha Bonaparte era realisà in’expediziun egipziana la stad 1798. Il prim d’avust ha la flotta britannica sut l’admiral Nelson dentant battì ils Franzos ad Abukir. Quest fiasco militar n’ha però betg impedì Bonaparte d’avanzar en Egipta e d’avrir als scienzads ch’el aveva prendì cun sai in vast champ da retschertga. Suenter ina campagna militara cunter l’Imperi osmanic, en rom da la quala el ha conquistà Gaza e Jaffa ed è returnà pervi da perditas memia grondas, ha Bonaparte dà giu il commando egipzian ed è returnà en Frantscha. La naziun revoluziunara dueva sa mussar pronta per sias ambiziuns da pussanza.

Napoleun Bonaparte – usurpader e stabilisader dals resultats revoluziunars

La depressiun economica suenter la svalitaziun dals daners da palpiri, chaschunada da la sminuziun dal pretsch per products agriculs e sco consequenza d’ina stagnaziun da las fatschentas, aveva instigà ina gronda part da la populaziun cunter il Directori.^[76] En las elecziuns da la primavaira 1799 aveva l’opposiziun giacubina gudagnà influenza e cuntanschì la stad la substituziun da dus directurs. La libertad da pressa ed ils clubs politics èn danovamain prosperads. En questa situaziun ha Siéyès, in dals directurs, lantschà in culp da stadi cun sustegn militar da Bonaparte. Ils 9/10 da november (18/19 da brumaire VIII) ha quel sfurzà las duas chombras legislativas d’acceptar l’aboliziun da la Constituziun vertenta. Sco Emprim consul d’in collegi da trais ha Bonaparte surprendì la pussanza da la nova regenza provisorica, ha gia preschentà ils 13 da december 1799 ina nova Constituziun e proclamà: «Vischins, la Revoluziun ha danovamain ils princips ch’ella aveva al cumenzament, ella è terminada.»^[77]

Ses avanzament e la preservaziun da la pussanza ha Bonaparte gì d’engraziar per gronda part a l’armada revoluziunara ed als success militars cun sia schuldada. En la Constituziun da Consulat era plinavant previs il transferiment da possess tenor la Revoluziun. Ils bains naziunals da provegnientscha roiala, sacrala u aristocrata èn pia restads en possess da quels ch’als avevan acquistà durant la Revoluziun – ina premissa impurtanta per la creaziun d’ina pasch sociala.

Als emigrants ch’avevan pers lur possess han ins offert in’indemnisaziun or dal stgazi statal, quai ch’ha chaschunà il return da var 140 000 persunas en Frantscha. Era per il Vatican ed ils spirituals refusants e loials al papa ha Bonaparte concludì ina cumpensaziun. En il concordat cun Pius VII dals 18 d’avrigl 1802 è il catolicissem vegnì acceptà sco religiun maioritara dals Franzos ed igl è vegnì permess da pratitgar libramain la religiun. Ins ha però mantegnì la spartiziun da baselgia e stadi e l’expropriaziun dal possess sacral tras la Revoluziun.

Cun il Code civil, il cudesch burgais da leschas proclamà ils 24 da mars 1804, ha il reschim da Napoleun Bonaparte purschì a la fin basas legalas concretas per la preservaziun persistenta dal possess cunter pretaisas restaurativas sco era cunter pretaisas per l’egualitad sociala. L’egualitad civila è vegnida fixada sco egualitad legala da tut ils Franzos. Enstagl d’elecziuns regularas ha Bonaparte però laschà far plebiscits cun dumondas tschernidas. Trais milliuns e mez Franzos (cunter be 2500 vuschs opponentas) han acceptà si’elevaziun a Napoleun I sco imperatur dals Franzos. Quella ha gì lieu en preschientscha dal papa, ma cun encurunaziun d’agen maun, ils 2 da december 1804 en la Catedrala da Notre-Dame.^[78]

Annotaziuns

↑ Thamer, p. 7.
↑ Cit. Thamer, p. 9.
↑ Cf. Kuhn, p. 34.
↑ Kuhn, p. 53.
↑ Thamer, p. 27.
↑ Cità tenor Schulin, p. 64.
↑ Blau e cotschen eran las colurs da Paris, alv quella dal retg.
↑ Lefèbvre 1989, p. 129.
↑ Lefèbvre 1989, p. 132.
↑ Thamer, p. 16.
↑ Lefèbvre 1989, p. 141.
↑ In studi regiunal vegn preschentà en il chapitel Brennende Schlösser in den Weinbergen des Mâconnais im Juli 1789, en: Rolf E. Reichard: Das Blut der Freiheit. Französische Revolution und demokratische Kultur, Francfurt a.M. 1998, p. 30ss.; resumà en il chapitel Die Bauernrevolution im Überblick, p. 54ss.
↑ Lefèbvre 1989, p. 160.
↑ L’Assemblée nationale détruit entièrement le régime féodal. Cità tenor Georges Lefèbvre: La Révolution Française, Paris 1968, p. 149.
↑ Furet/Richet 1981, p. 111.
↑ Les hommes naissent et demeurent libre et égaux en droits. Cità tenor Kuhn, p. 218.
↑ Furet/Richet 1981, p. 113s.
↑ Furet/Richet 1981, p. 122s.
↑ Griewank, p. 48. Ulteriuras circumstanzas da la festa dals onns revoluziunars descriva Schulin (106). «Igl eran arrivadas deputaziuns or da tut ils departaments; mintga 200avel um da la guardia civila, mintga 200avel dals regiments era vegnì. Ins ha uschia exemplifitgà la naziun armada. Per propi eri ina festa militara. Talleyrand ha celebrà la messa cun 200 sacerdots en plauna e cun la tricolora enturn il venter. Tuts han engirà sut il tun dals chanuns (...). A medem temp han ins engirà en tut las parts da la Frantscha; ultra da quai hai dà festas a Londra, a Hamburg ed en autras citads tudestgas.»
↑ Soboul 1977, p. 172.
↑ Cf. Griewank, p. 49.
↑ https://web.archive.org/web/20131020234516/http://bilingo01.bi.funpic.de/FranzRevPhase1-Constituante-reformes-1789-1790-01.html
↑ Furet/Richet, p. 163. Era Schulin, p. 105 giuditgescha tuttina. La forza cuntraria da la Revoluziun è pia sa furmada en Frantscha sez.
↑ Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 196.
↑ Furet/Richet, p. 191.
↑ Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 198s.
↑ Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 94.
↑ Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 98.
↑ L’incurunaziun da Franz II era anc inaccumplida suenter la mort da Leopold II.
↑ Per l’organisaziun da las elecziuns avev’ins partì Paris en 48 secziuns; en il decurs da la Revoluziun eran quests districts electorals dentant daventads uniuns d’organisaziun dals burgais politics per la redacziun da pretaisas e per la coordinaziun e la realisaziun d’acziuns popularas.
↑ Dapli davart la fortezza revoluziunara Marsiglia en il chapitel Marseille. Schutzschild der Revolution, en: Rolf E. Reichardt, Das Blut der Freiheit. Französische Revolution und demokratische Kultur, Francfurt a.M. 1998, p. 93ss.
↑ Lefèbvre 1989, p. 140s.
↑ Cf. t.a. Furet/Richet, p. 165s.
↑ Cf. per exempel Walter Grab (ed.): Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 108ss.
↑ Cf. Furet/Richet, p. 228.
↑ Cf. Kuhn, p. 91.
↑ Furet/Richet, p. 239.
↑ Furet/Richet, p. 253.
↑ Cità tenor Furet/Richet, p. 258.
↑ Cità tenor Furet/Richet, p. 256.
↑ Cità tenor Furet/Richet, p. 260.
↑ En connex cun l’expulsiun dals girondins tras ils eveniments dals 2 da zercladur 1793 han ins anc ina giada unifitgà la lingia politica en la rait dals clubs giacubins. A partir da là era la purificaziun in med da l’unitad betg cuntanschida fin ussa. A Paris han ins purifitgà il mars/avrigl 1793 cun in comité betg elegì. Robespierre aveva fatg valair che la «societad haja blers inimis tranter ella cun l’intenziun d’eliminar quels commembers ch’als temian». Furet/Ozouf 1996, vol. 2, p. 787.
↑ Var in terz da las persunas cun dretg d’eleger han fatg part da quest’elecziun populara.
↑ Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 450.
↑ Decret dals 23 d’avust 1793. Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 295.
↑ Cità tenor Walter Markov: Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 491s.
↑ Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 515ss.
↑ Soboul, 2. ed. 1977, p. 306.
↑ Cf. per exempel Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 176ss.
↑ Cità tenor Schulin, p. 213.
↑ Jules Michelet, Bilder aus der Französischen Revolution (elegids ed elavurads da Melanie Walz), Minca 1989, p. 248.
↑ Cità tenor Schulin, p. 214.
↑ Cf. Soboul, 2. ed. 1977, p. 313.
↑ Mona Ozouf suttastritga concernent la «decristianisaziun revoluziunara» ils aspects durabels: «La partenza da milliuns da sacerdots en l’emigraziun e la demissiun – savens senza return – da millis d’auters sacerdots han laschà enavos in pajais ruinà – vischnancas senza reverenda, chasas-pravenda bandunadas, crettaivels senza sacrament. (...) La crisa revoluziunara accelerescha la diminuziun da la participaziun masculina a la communiun da Pasca e fulla via a las duas localitads da la sociabilitad dal 19avel tschientaner uschè differentas: la baselgia per las dunnas e l’ustaria per ils umens.» Furet/Ozouf, vol. 1, p. 45.
↑ Furet/Ozouf, vol. 1, p. 507ss.
↑ Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 562ss.
↑ Quels èn vegnids numnads exagérés (exagerads).
↑ Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 566s.
↑ https://web.archive.org/web/20061117035546/http://www.royet.org/nea1789-1794/archives/journal_tribunaux/tr_proces_dantonistes.htm
↑ Cità tenor Furet/Richet, p. 326.
↑ Cità tenor Walter Grab (ed.): Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 225.
↑ Furet/Richet, p. 326.
↑ Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 228ss.
↑ Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 376.
↑ Griewank, p. 91.
↑ Il num ‹termidorian› includa la maioritad dal Convent suenter la cupitga da la regenza revoluziunara sut Robespierre e sa referescha a basa dal chalender revoluziunar al ‹mais da chalur› (fanadur) 1794 ch’ha manà natiers questa cesura.
↑ En descripziuns istoricas èsi usità fin oz d’inditgar las datas tant dal chalender gregorian sco dal chalender revoluziunar per ils eveniments impurtants da l’istorgia franzosa tranter ils 22 da settember 1792 (1. vendémiaire I) ed ils 31 da december 1805 (10. nivôse XIV).
↑ Igl è dentant sa mussà fitg difficil da far passar il midament sin la champagna; uschia èn blers stads cuntents cur che l’onn 1802 ha puspè purtà il ritmus da dumengia e l’onn 1805 il chalender prerevoluziunar.
↑ Thamer, p. 100.
↑ Thamer, p. 94.
↑ Thamer, p. 102.
↑ Kuhn, p. 121.
↑ Suenter la mort dal figl da Louis XVI ils 8 da fanadur 1795 en praschun ha ses aug firmà cun il num Louis XVIII. Suenter la cupitga da Napoleun il 1815 è el ascendì sin il tron.
↑ Kuhn, p. 132.
↑ Cf. Kuhn, p. 135.
↑ Cf. Soboul 1996, p. 120.
↑ Cità tenor Kuhn, p. 150.
↑ Kuhn, p. 152.

Litteratura

Hannah Arendt: Über die Revolution (On Revolution), Minca 2000.
Peter R. Campbell (ed.): The origins of the French revolution, Basingstoke 2006.
Roger Chartier: Die kulturellen Ursprünge der Französischen Revolution, Francfurt a.M. 1995.
François Furet / Mona Ozouf: Kritisches Wörterbuch der Französischen Revolution, 2 volums, Francfurt a.M. 1996 (Ediziun originala: Dictionnaire critique de la Révolution française, Paris 1988).
François Furet / Denis Richet: Die Französische Revolution, Minca 1981. (Ediziun originala: La Révolution, 2 volums, Paris 1965 e 1966).
Albert Goodwin (ed.): Die Französische Revolution. 1789–1795, Francfurt a.M. 1964.
Karl Griewank: Die Französische Revolution, 6avla ed., Cologna 1975.
Daniel Guérin: Klassenkampf in Frankreich 1793–1795 (Bourgeois et bras nus), Francfurt a.M. 1979.
Axel Kuhn: Die Französische Revolution, Ditzingen 1999.
Georges Lefèbvre: 1789. Das Jahr der Revolution, Minca 1989.
Jules Michelet: Geschichte der französischen Revolution, Francfurt a.M. 1989 (10 parts en 5 volums).
Rolf Reichardt: Das Blut der Freiheit. Französische Revolution und demokratische Kultur, Francfurt a.M. 2002.
Shirley E. Roessler: Out of the Shadows. Women and Politics in the French Revolution, 1789–95, New York 1998.
Simon Schama: Citizens: A Chronicle of the French Revolution, New York 1990.
Ernst Schulin: Die Französische Revolution, 4. ed., Minca 2004.
Albert Soboul: Die Große Französische Revolution, 2. ed., Francfurt a.M. 1977, (ediziun originala: Précis de l’histoire de la révolution française, Paris 1965 e 1966).
Albert Soboul: Kurze Geschichte der Französischen Revolution, Berlin 1996.
Anne Germaine de Staël: Considérations sur la révolution française, Paris 1988 (reprint da l’ed. Paris 1881) Considérations sur la Révolution française
Hans-Ulrich Thamer: Die Französische Revolution. Freiheit, Gleichheit, Brüderlichkeit, Hildesheim 2007.

Colliaziuns

Commons

Commons: Revoluziun franzosa – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

http://www.republique.de/ – buna funtauna d’infurmaziun davart la Revoluziun franzosa
http://geschichtsverein-koengen.de/FranzRevolution.htm – cumenzaments da la Revoluziun e svilup enfin il 1794
http://www.glasnost.de/hist/fr/ – cun bleras funtaunas
https://web.archive.org/web/20080511193746/http://www.historicum.net/themen/franzoesische-revolution/zeitleiste/ – cronologia
www.historicum.net – accent: preistorgia da la Revoluziun franzosa
https://web.archive.org/web/20080621134957/http://www.franz-revolution.de/ – raquint fictiv d’ina perditga giuvenila
http://www.thermidor.de/ – infurmaziuns da basa e cronologia

[1] Thamer, p. 7.

[2] Cit. Thamer, p. 9.

[3] Cf. Kuhn, p. 34.

[4] Kuhn, p. 53.

[5] Thamer, p. 27.

[6] Cità tenor Schulin, p. 64.

[7] Blau e cotschen eran las colurs da Paris, alv quella dal retg.

[8] Lefèbvre 1989, p. 129.

[9] Lefèbvre 1989, p. 132.

[10] Thamer, p. 16.

[11] Lefèbvre 1989, p. 141.

[12] In studi regiunal vegn preschentà en il chapitel Brennende Schlösser in den Weinbergen des Mâconnais im Juli 1789, en: Rolf E. Reichard: Das Blut der Freiheit. Französische Revolution und demokratische Kultur, Francfurt a.M. 1998, p. 30ss.; resumà en il chapitel Die Bauernrevolution im Überblick, p. 54ss.

[13] Lefèbvre 1989, p. 160.

[14] L’Assemblée nationale détruit entièrement le régime féodal. Cità tenor Georges Lefèbvre: La Révolution Française, Paris 1968, p. 149.

[15] Furet/Richet 1981, p. 111.

[16] Les hommes naissent et demeurent libre et égaux en droits. Cità tenor Kuhn, p. 218.

[17] Furet/Richet 1981, p. 113s.

[18] Furet/Richet 1981, p. 122s.

[19] Griewank, p. 48. Ulteriuras circumstanzas da la festa dals onns revoluziunars descriva Schulin (106). «Igl eran arrivadas deputaziuns or da tut ils departaments; mintga 200avel um da la guardia civila, mintga 200avel dals regiments era vegnì. Ins ha uschia exemplifitgà la naziun armada. Per propi eri ina festa militara. Talleyrand ha celebrà la messa cun 200 sacerdots en plauna e cun la tricolora enturn il venter. Tuts han engirà sut il tun dals chanuns (...). A medem temp han ins engirà en tut las parts da la Frantscha; ultra da quai hai dà festas a Londra, a Hamburg ed en autras citads tudestgas.»

[20] Soboul 1977, p. 172.

[21] Cf. Griewank, p. 49.

[22] ttps://web.archive.org/web/20131020234516/http://bilingo01.bi.funpic.de/FranzRevPhase1-Constituante-reformes-1789-1790-01.html

[23] Furet/Richet, p. 163. Era Schulin, p. 105 giuditgescha tuttina. La forza cuntraria da la Revoluziun è pia sa furmada en Frantscha sez.

[24] Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 196.

[25] Furet/Richet, p. 191.

[26] Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 198s.

[27] Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 94.

[28] Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 98.

[29] L’incurunaziun da Franz II era anc inaccumplida suenter la mort da Leopold II.

[30] Per l’organisaziun da las elecziuns avev’ins partì Paris en 48 secziuns; en il decurs da la Revoluziun eran quests districts electorals dentant daventads uniuns d’organisaziun dals burgais politics per la redacziun da pretaisas e per la coordinaziun e la realisaziun d’acziuns popularas.

[31] Dapli davart la fortezza revoluziunara Marsiglia en il chapitel Marseille. Schutzschild der Revolution, en: Rolf E. Reichardt, Das Blut der Freiheit. Französische Revolution und demokratische Kultur, Francfurt a.M. 1998, p. 93ss.

[32] Lefèbvre 1989, p. 140s.

[33] Cf. t.a. Furet/Richet, p. 165s.

[34] Cf. per exempel Walter Grab (ed.): Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 108ss.

[35] Cf. Furet/Richet, p. 228.

[36] Cf. Kuhn, p. 91.

[37] Furet/Richet, p. 239.

[38] Furet/Richet, p. 253.

[39] Cità tenor Furet/Richet, p. 258.

[40] Cità tenor Furet/Richet, p. 256.

[41] Cità tenor Furet/Richet, p. 260.

[42] En connex cun l’expulsiun dals girondins tras ils eveniments dals 2 da zercladur 1793 han ins anc ina giada unifitgà la lingia politica en la rait dals clubs giacubins. A partir da là era la purificaziun in med da l’unitad betg cuntanschida fin ussa. A Paris han ins purifitgà il mars/avrigl 1793 cun in comité betg elegì. Robespierre aveva fatg valair che la «societad haja blers inimis tranter ella cun l’intenziun d’eliminar quels commembers ch’als temian». Furet/Ozouf 1996, vol. 2, p. 787.

[43] Var in terz da las persunas cun dretg d’eleger han fatg part da quest’elecziun populara.

[44] Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 450.

[45] Decret dals 23 d’avust 1793. Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 295.

[46] Cità tenor Walter Markov: Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 491s.

[47] Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 515ss.

[48] Soboul, 2. ed. 1977, p. 306.

[49] Cf. per exempel Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 176ss.

[50] Cità tenor Schulin, p. 213.

[51] Jules Michelet, Bilder aus der Französischen Revolution (elegids ed elavurads da Melanie Walz), Minca 1989, p. 248.

[52] Cità tenor Schulin, p. 214.

[53] Cf. Soboul, 2. ed. 1977, p. 313.

[54] Mona Ozouf suttastritga concernent la «decristianisaziun revoluziunara» ils aspects durabels: «La partenza da milliuns da sacerdots en l’emigraziun e la demissiun – savens senza return – da millis d’auters sacerdots han laschà enavos in pajais ruinà – vischnancas senza reverenda, chasas-pravenda bandunadas, crettaivels senza sacrament. (...) La crisa revoluziunara accelerescha la diminuziun da la participaziun masculina a la communiun da Pasca e fulla via a las duas localitads da la sociabilitad dal 19avel tschientaner uschè differentas: la baselgia per las dunnas e l’ustaria per ils umens.» Furet/Ozouf, vol. 1, p. 45.

[55] Furet/Ozouf, vol. 1, p. 507ss.

[56] Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 562ss.

[57] Quels èn vegnids numnads exagérés (exagerads).

[58] Cità tenor Walter Markov, Revolution im Zeugenstand. Frankreich 1789–1799, vol. 2, Lipsia 1982, p. 566s.

[59] ttps://web.archive.org/web/20061117035546/http://www.royet.org/nea1789-1794/archives/journal_tribunaux/tr_proces_dantonistes.htm

[60] Cità tenor Furet/Richet, p. 326.

[61] Cità tenor Walter Grab (ed.): Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 225.

[62] Furet/Richet, p. 326.

[63] Cità tenor Walter Grab (ed.), Die Französische Revolution. Eine Dokumentation, Minca 1973, p. 228ss.

[64] Cità tenor Soboul, 2. ed. 1977, p. 376.

[65] Griewank, p. 91.

[66] Il num ‹termidorian› includa la maioritad dal Convent suenter la cupitga da la regenza revoluziunara sut Robespierre e sa referescha a basa dal chalender revoluziunar al ‹mais da chalur› (fanadur) 1794 ch’ha manà natiers questa cesura.

[67] En descripziuns istoricas èsi usità fin oz d’inditgar las datas tant dal chalender gregorian sco dal chalender revoluziunar per ils eveniments impurtants da l’istorgia franzosa tranter ils 22 da settember 1792 (1. vendémiaire I) ed ils 31 da december 1805 (10. nivôse XIV).

[68] Igl è dentant sa mussà fitg difficil da far passar il midament sin la champagna; uschia èn blers stads cuntents cur che l’onn 1802 ha puspè purtà il ritmus da dumengia e l’onn 1805 il chalender prerevoluziunar.

[69] Thamer, p. 100.

[70] Thamer, p. 94.

[71] Thamer, p. 102.

[72] Kuhn, p. 121.

[73] Suenter la mort dal figl da Louis XVI ils 8 da fanadur 1795 en praschun ha ses aug firmà cun il num Louis XVIII. Suenter la cupitga da Napoleun il 1815 è el ascendì sin il tron.

[74] Kuhn, p. 132.

[75] Cf. Kuhn, p. 135.

[76] Cf. Soboul 1996, p. 120.

[77] Cità tenor Kuhn, p. 150.

[78] Kuhn, p. 152.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]