Il barun dalla Muota

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en sursilvan.

Il barun dalla Muota ei in'ovra da Theo Candinas.

Cuntegn[modifitgar | modifitgar il code]

La historia dil barun dalla Muota gioga el temps da 1874 tochen 1958. Igl autur raquenta la historia ord la vesta d'in affon che teidla las historias dil barun, era numnaus aug Bert, ni cun siu num propi, Gion Adalbert Cabert. Il lectur intervegn mai nua che quella Muota secatta propi, denton eis ei da supponer che la historia sappi vegnir localisada el contuorn da siu vitg nativ. El gi per exempel che la via cantunala hagi midau ina massa per quella cuntrada e che quella mondi sut la Muota siado. Aug Bert fa a prima vesta l'impressiun dad esser in vegliet sco quei ch'ei deva pli baul tschiens e tschiens auters en nos vitgs. In puret cun fetg paucs animals sco basa economica, aschia ch'el endirava franc per part pupira. Da supponer eis ei ch'el vevi ina relativ gronda famiglia. Da sias feglias e ses fegls raquenta el denton pauc ni nuot. El center stattan las historias ch'el raquenta a ses biadis. Malgrad tut quellas premissas negativas da sia biografia eis el in um tut aparti. El ei malgrad sia mudesta scolaziun in um prudent, innovativ e filosofic.


Part principala[modifitgar | modifitgar il code]

Gion Adalbert Cabert viva ina veta caracterisada d'in grond svilup tecnologic e cultural. Era la Svizra circumdada el temps da sia naschientscha pli u meins da monarchias, ei il mund semidaus da rudien tochen ch'el ei morts. Il medem vala pil svilup tecnologic. Dil temps dalla naschientscha dil barun deva ei ni electricitad ni aua currenta ni maschinas agricolas ni d'auter gener. Tonaton eis el buca quel che deplorescha e glorifichescha il vargau, mobein in um che representescha il svilup tecnologic, social e cultural. Gie, el sviluppescha schizun atgnas ideas co ins savess megliurar il mund. Cheu sepresenta il barun sco profet ed um dil progess. Sper tut sia aviartadad pil progress e siu interess per caussas novas fa el era gronds quitaus pervia da quei svilup rasant. Igl aug Bert sedamonda adina puspei co ei mondi vinavon cun la carstgaundada e cul mund. El ha tema dalla midada dil clima e per part era digl augment exponenzial da vehicels sco autos ni era maschinas agricolas. Il lectur vegn confruntaus tras la figura dil barun culs problems da quei svilup. Il barun senta numnadamein che l'aria ei buca pli aschi schubra sco pli baul. Quei muossa in cert cuntrast ella veta digl aug Bert. All'entschatta da sia liunga e burasclusa veta ei il barun in fegl d'in pur sco biars auters. El enconuscheva mo la veta en las muntognas. Sco giuvenil auda el dall'invenziun dall'electricitad e cuort suenter dat ei l'emprema casa illuminada en siu vitg. Il barun ei buca carschius si en in sempel temps. Sco schuldau ell'Emprem'Uiara Mundiala sto el fa survetsch per bunamein dus onns. El ha denton viu il positiv en quei temps, aschia ha el giu la pusseivladad da megliurar siu tudestg, suenter sia scola mudesta ha el numnadamein buca giu caschun da tschintschar tudestg. Duront e suenter l'Emprem'Uiara Mundiala ha la federaziun introduciu ell'entira Svizra limitas per victualias, per ch'ei detti buca in collaps total. Ei ha denton era dau ina gronda pupira ella populaziun malgrad tut las mesiras statalas. Igl aug Bert e sia famiglia han era deplorau la mort d’in pèr commembers da famiglia atras l'influenza duront l'Empram'Uiara Mundiala igl onn 1917. Quei era numnadamein il temps dalla gronda muria. Sco um vegl ha il barun lu aunc fatg atras la secunda uiara mundiala. Leu era el denton a casa e piteva dallas consequenzas e dalla brutalitad da quell'uiara. Perquei che la Confederaziun ha denton mirau ch'il provediment dalla populaziun seigi garantius, ha ei dau ina fasa supportabla. Suenter quella uiara brutala ha il barun aunc viviu in pèr onns sin sia Muota ed ha reflectau ils eveniments vargai e filosofau davart il futur dalla carstgaunadad. Pli datier ch'el vegn da sia mort e pli fetg ch'el tema la fin dalla specia dils carstgauns sche quei mondi vinavon en quei stil. U che tuts stoppien ir sin in auter planet a habitar, sil mars per exempel, ni sin la glina ni ch'ei detti in collaps. Per caracterisar sia veta dat ei in citat dil cudisch fetg adattaus: "Sco aug Bert era vivius, eis el era morts, cul spért clar e serein, attents, veglionts e critics tochen la davosa fladada."

Tgei ei decisiv pil svilup intellectual d'ina persuna d'origin muntagnard ad in barun? Ina dallas raschuns decisivas per in tal svilup ei ch'igl aug Bert ei adina staus ina persuna fetg aviarta per caussas novas e revoluziunaras. Ils priedis ed ils discuors cun sur Lucas, igl augsegner dalla vischnaunca, han aviert ils egls al barun che han muossau ad el con ch'el sa aunc buca e con ch'el savess aunc emprender. Sur Lucas ha introduciu il barun en damondas dalla religiun cun ses priedis ch'il barun tedlava adina cun gronda attenziun, sco era en l'historia mundiala e svizra, seigi quei davart sogns e lur prestaziuns, ni fatgs historics. In'autra fontauna da savida per igl aug Bert era siu professer. Il professer ei da caracter empau nunenconuschent, il lectur intervegn buca in massa da quella persuna. Quella persuna sepresenta adina puspei sco magister dil barun. Nus savein bein che quei era in'impurtonta persuna ella veta digl aug Bert, perquei ch'el ha retschiert ina gronda part da sia savida dad el, anflein denton mai ils tratgs caracteristics che quella figura ha. Igl aug Bert ha buca mo teniu en memoria tut quei che quellas duas persunas essenzialas han raquintau, el ha era fatg ses agens patratgs tier mintga part dalla historia ch'era enconuschenta ad el. El ha adina reflectau tut aunc inaga ed ha filosofau silsuenter davart quei. Cun siu patertgar revoluziunar ch'el exprima viers ses biadis ed ils auters affons che teidlan sias historias plein tensiun, ha il barun era purtau bia ideas ch’eran bunamein revoluziunaras ora el mund ed ha aschia aviert ils egls a quels affons. Lezs han lu entschiet a far lur patratgs davart il raquintau.

Lungatg[modifitgar | modifitgar il code]

Theo Candinas drova in lungatg sempel egl entir cudisch. Il lectur ha mai difficultads da capir la historia.Tgei ch'ei dau en egl a mi ei ch'igl aug Bert resumescha mintga gada quei ch'el ha detg cun ils plaids: "Mah, mah, mah...". Il lectur vegn aschia adina fatg attents da dar adatg explicitamein da quellas parts, perquei che quei ein atgnamein las parts "persunalas" dil cudisch. Cura ch'il barun raquenta sias historias cun fatgs historics ha il text pauc persunalitad, tier las passaschas dallas resumaziuns ei quei denton tut auter, leu muossa igl autur siu patertgar cun agid da sia figura. Il barun ei pia in medium per render attent il lectur dils prighels dil futur, sche tut vegn consumau senza patertgar vid las consequenzas.