Il filien nair

‹Mattatscha che legia Jeremias Gotthelf›. Maletg dad Albert Anker (1884)

Il filien nair è ina novella dal plevon e scriptur bernais Jeremias Gotthelf da l’onn 1842. I sa tracta da la pli enconuschent’ovra da l’autur, la quala è er vegnida translatada en diversas autras linguas.

Inserì en in raquint-curnisch idillic vegnan veglias ditgas elavuradas ad in raquint en furma da sumeglia; en il center da quel stattan imaginaziuns cristian-umanisticas da bun e mal, ma er dumondas moralas generalas.

La structura narrativa cumplexa cumpiglia trais differents temps; quai serva a l’autur a mussar co che la morala è ina sfida che sa tschenta adina puspè da nov, da generaziun tar generaziun. Da mantegnair viva la tradiziun, uschia il messadi, po servir sco orientaziun e gidar en quest connex da prender las dretgas decisiuns.

La dinamica sociala dal vitg descriva Gotthelf a moda precisa: I vegn dà la culpa in a l’auter, marginalisà nunconformists, ignorà la responsabladad collectiva e tschertgà unfrendas e culpabels a l’ur da la societad... Tut quai fa dal cudesch er oz anc ina lectura ordvart actuala.

Entant ch’ins ha a l’entschatta strusch fatg stim dal raquint, è quel daventà cun ils onns pli e pli popular e vegn considerà oz entaifer la critica litterara sco ina da las capodovras da l’epoca dal biedermeier tudestg. Thomas Mann per exempel ha constatà che Gotthelf tutgia «savens il homeric» e manegià ch’el admiria ‹Il filien nair› «sco strusch in auter toc litteratura mundiala».

Cuntegn

La novella cumenza cun ina festa da batten sin in bain puril, en il decurs da la quala intgins dals giasts sa rendan davant chasa. Qua dat en egl ad ina da las dunnas preschentas ch’ins ha integrà en la chasa nova in post da fanestra vegl, nair. Sin ses talunar raquinta il tat tge ch’è stà il motiv per far quai.

‹Il filien nair›, maletg da Franz Karl Basler-Kopp (1879–1937)

Il vitg tutgava avant intgins tschientaners tar il feud dal chavalier Hans von Stoffeln, il qual sfurzava ils purs senza nagina remischun a lavur tributara. Incità dad auters chavaliers, pretendeva von Stoffeln dad els lavurs adina pli absurdas. Quai dueva culminar en il cumond da transportar plantas sin ina collina sper il nov chastè a furmar là in’alea che porscha sumbriva. Per exequir questa lavur, vegn concedì als purs uschè pauc temp ch’els na la pudevan nunpussaivel ademplir senza tralaschar la lavur sin lur agen funs e ristgar ch’els e lur famiglias stoppian endirar fom.

En questa situaziun precara sa preschenta il diavel en furma d’in chatschader selvadi e porscha ses agid. Per paja vul el in uffant betg battegià. Ils purs scappan l’emprim sin tut las varts; ma ina dunna resta enavos e discurra cun il chatschader. Igl è quai Christine, ina fulastra. La finala sa cunvegna ella cun il diavel e survegn da quel, per sigillar il patg, ina buna sin sia vista. E propi exequescha il chatschader cun sias forzas demunicas l’entira lavur e dumonda silsuenter la paja.

Cur che nascha in uffant, al spendra il plevon cun al battegiar immediat. Ma Christine senta silsuenter sin sia vista ina terribla dolur: Là nua ch’il chatschader l’aveva bitschà, sa mussa in flatg nair che crescha ad in crescher e daventa in filien nair.

Suenter ch’er il proxim novnaschì è vegnì battegià, rumpa or ina terribla malaura, e blers pitschens filiens sortan dal flatg che schloppa en fatscha da Christine. En il vitg sa derasa la sventira, il muvel crappa en las stallas. En questa moda cloma il diavel en memoria ch’il contract haja da vegnir ademplì.

Cur ch’ins sa decida d’unfrir il proxim novnaschì, lascha la muria gronda l’emprim suenter tranter il muvel. Christine, conspirada cun ils abitants dal vitg, vul purtar al diavel il novnaschì; ma l’ultim mument springia il plevon aua benedida sin quel. Christina, medemamain tutgada da l’aua benedida, scroda ad in filien, il qual il plevon sdermaina davent da l’uffant. Perquai ch’el aveva tutgà il filien, mora il plevon la finala, ma l’uffant era el anc vegnì da battegiar en la bratscha da la mamma. Uss mazza il filien senza remischun animals ed umans, inclus von Stoffeln ed ils ulteriurs chavaliers. Tutt’emprova da fugir u da vulair sa defender è invana. Pietusadad para da porscher in temp protecziun, ma ina notg entra il filien er en la chasa da la mamma devota. Quella aveva però gia semtgà ina claviglia benedida ed in martè, pensond che, er sch’il filien na sa laschia betg mazzar, ins possia almain tschiffar quel. Implorond Dieu, tschiffa ella la finala il filien, chatscha quel en la fora dal post e ferma quella cun la claviglia. La dunna mora bain perquai ch’ella era vegnida en contact cun il filien, ma almain returnan il ruaus e la pasch puspè en la val.

L’ustaria Bären a Sumiswald che vegn menziunada en il segund raquint enramà

Suenter quest raquint dal tat sa rendan ils giasts be navidas enavos a la maisa, essend ch’els han uss tema. Il tat sa senta perquai obligà da raquintar a fin il raquint:

Ils proxims tschientaners han ils umans l’emprim vivì a moda pietusa; ma cun il temp èn blers abitants da la vallada puspè crudads en in cumportament irreligius. La finala liberescha in famegl schlaschà, che vul tegnair las fantschellas sut ses giuf, il filien e quel mazza quasi tut ils abitants dal vitg. Tar la proxima naschientscha liberescha Christen, il signur dal famegl responsabel, l’uffant dal diavel, tschiffa il filien e serra quel puspè en sia veglia praschun. Quest engaschament paja er el cun sia vita, ma el mora en la pasch celestiala. En la vallada regia sinaquai pasch e tema da Dieu. Cumbain che la chasa è vegnida erigida pliras giadas da nov, è quest post adina puspè vegnì inserì per preservar la veglia benedicziun.

Qua finescha il raquint dal tat. La festa da batten cuntinuescha anc en bun’atmosfera fin tard la saira. La novella va a fin cun la remartga che Dieu veglia sur da tut.

Persunas da l’emprim raquint enramà

Hans von Stoffeln, il chavalier che regia sur ils purs en la vallada, vegn descrit sco dir ed agressiv. El maina ina vita sfranada ed insista senza misericordia sin tut las obligaziuns e tributs da las famiglias da purs subditas. Sia moda d’agir incalculabla fa tema als purs, damai ch’el n’accepta nagina cuntradicziun e na lascha valair nagins arguments. La critica e las beffas dals chavaliers che vivan cun el en il chastè al inciteschan a far envers ils purs pretensiuns adina pli impertinentas. Betg savend co sa gidar, sa suttamettan quels gugent u navidas a la voluntad dal chastellan. La finala provochescha el tras sia nauschadad indirectamain sez ch’il diavel cumpara, al qual – en furma dal filien – er el e ses chavaliers e famegls daventan victimas.

Sco chatschader verd cumpara il diavel als purs. Tras ses cumportament furber, cun far finta da prender art e part da la miseria dals purs e drizzar smanatschas envers il chastè, vegn el a savair il vair motiv per lur desperaziun ed als offrescha il patg diabolic.

L’autur Jeremias Gotthelf

Christine, la dunna dal pur da Hornbach, è vegnida da Lindau al Lai da Constanza en la vallada e giauda en il vitg be pauca stima. Ella sa lamenta d’esser fruntada en la vallada sin malvulientscha. Las dunnas hajan ditg dal mal dad ella ed ils umens hajan acceptà quai senza far mucs. Christine è la dunna che sa volva cunter la resignaziun dals umens, pronta da s’opponer a las pretensiuns stravagantas dal chavalier. Ella agescha al lieu dals umens cun l’intenziun da far frunt a la miseria generala; ma a la fin dals quints sto er ella realisar d’avair survalità sias pussaivladads d’engianar il diavel. Ils cumpliments ch’il diavel fa ad ella la plaschan e la conferman en si’opiniun da pudair mitigiar u guntgir sias pretensiuns cun las armas da la dunna. Ins po dir che Christine ha sigillà en num da tuts il patg cun il diavel cun in bitsch sin sia vista. En l’ulteriur decurs sto ella constatar ch’ella ha da purtar persula las consequenzas da quest bitsch, ed ella emprova perquai per tut pretsch da tegnair quai ch’ella aveva mess en vista. I reussescha ad ella, tras cunvegnientscha e cun agid da terzs, da rubar il terz uffant; ma il plevon che cura natiers vegn la finala d’impedir che l’uffant vegnia surdà. Motivs egoistics la muventan da far quai, pertge ch’ella vul finalmain sa liberar da la noda che dola sin sia vista. E tuttina sa zuppa davos ses agir in interess communabel da tut ils abitants dal vitg: l’entira cuminanza è sa conspirada davos ella cun l’intenziun da rumper entras l’unfrenda nunsontga la smaladicziun che giascha sin tuts (en furma dal muvel che vegn decimà pli e pli). Tratgs cuminaivels da Christine e da l’entira cuminanza dal vitg – cun excepziun dal plevon, da la dunna en speranza e da la mamma da quella – èn il fatg ch’els han vieut il dies a Dieu e ch’els han la tendenza da tschentar ils interess persunals davant quels da la cuminanza.

Persunas dal segund raquint enramà

Duatschient onns pli tard è il cumportament dals umans danovamain segnà d’agens interess. Christen vegn umilià da si’atgna mamma. Suenter ch’in famegl ha puspè laschà liber il filien, serra Christen quel ina segunda giada en il post, perda uschia sia vita, ma spendra quella da blers auters.

Tut en tut na gudognan las persunas en quest segund raquint – bundant pli curt – strusch tratgs individuals. L’intenziun è qua be da mussar il cuntrast tranter bun e nausch, faschond resortir surtut il nausch.

Adattaziuns artisticas

• Ils dus cumponists svizzers Heinrich Sutermeister e Willy Burkhard han scrit mintgin in’opera davart la tematica: Sutermeister il 1936 in’ovra d’in act ch’è l’emprim vegnida registrada per il radio e la quala el ha alura transfurmà l’onn 1949 en ina versiun scenica; Burckhardt il 1948 in toc da dus acts per la tribuna.
• Sco gieu auditiv ha il Bayerischer Rundfunk registrà Il filien nair l’onn 1963, reschia: Klaus Colberg.
• L’onn 1983 ha il reschissur Mark M. Rissi realisà per la televisiun ina versiun cinematografica da la novella.
• L’onn 1998 è in toc da teater dad Urs Widmer tenor la novella vegnì represchentà l’emprima giada al Theaterhaus Gessnerallee sut la reschia da Volker Hesse. La musica latiers ha fatg la band bernaisa Patent Ochsner.
• L’onn 2011 ha Frank Castorf inscenà in toc da teater al Zürcher Schauspielhaus sa servind dal text da Jeremias Gotthelf e cumplettond quel cun texts or da ‹Master i Margarita› da Michail Bulgakow.
• Il 2022 è vegnida en ils kinos ina nova adattaziun cinematografica sut la reschia da Markus Fischer.

Ediziuns

Primediziun

• Jeremias Gotthelf: Die schwarze Spinne. En: Bilder und Sagen aus der Schweiz, tom 1. Die schwarze Spinne. – Ritter von Brandis – Das gelbe Vögelein und das arme Margrithli. Jent & Gaßmann, Solothurn 1842, p. 1–112.

Ulteriuras ediziuns

• Jeremias Gotthelf: Die schwarze Spinne. Erzählung (= Hamburger Lesehefte). Hamburger Lesehefte Verlag, Husum [s.a.], ISBN 3-87291-050-7.
• Die schwarze Spinne. Elsi, die seltsame Magd. Kurt von Koppigen. En: Jeremias Gotthelf: Ausgewählte Erzählungen, part 2 (= Gotthelf, Jeremias: Ausgewählte Werke, tom 10; Diogenes Taschenbuch, nr. 170), Diogenes Verlag, Turitg 1978, ISBN 3-257-20570-8.
• Jeremias Gotthelf: Die schwarze Spinne. Novelle (= ... einfach klassisch). Elavurà per la scola a basa da l’emprim’ediziun da Diethard Lübke, illustraziuns da Klaus Ensikat, 1. ed. Cornelsen Verlag, Berlin 2005, ISBN 3-464-60948-0.

Ediziun rumantscha

• Il filien nair. Wikibooks, 2021.

Litteratura

• Daniel Rothenbühler: Textanalyse und Interpretation zu Jeremias Gotthelf, Die schwarze Spinne. (= Königs Erläuterungen, tom 422), Bange, Hollfeld 2011, ISBN 978-3-8044-1911-7.
• Walburga Freund-Spork: Jeremias Gotthelf, Die schwarze Spinne (= Reclams Universal-Bibliothek, nr. 15336: Lektüreschlüssel für Schülerinnen und Schüler), Reclam, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-15-015336-9.
• Sylvia Boehrnsen: Die schwarze Spinne von Jeremias Gotthelf, Der Besuch der alten Dame von Friedrich Dürrenmatt: ein Vergleich (= Canadian theses on microfiche, nr. 21241), National Library of Canada, Ottava 1975.

Colliaziuns

 Commons: Il filien nair – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Die schwarze Spinne en il project Gutenberg-DE