Johanna Spyri

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en rumantsch grischun. Igl exista er in artitgel davart Johanna Spyri en puter.
Johanna Spyri enturn il 1890

Johanna Spyri, naschida sco Johanna Louise Heusser (* ils 12 da zercladur 1827 a Hirzel, chantun Turitg; † ils 7 da fanadur 1901 a Turitg), è stada in’autura svizra da cudeschs per uffants e giuvenils. Ella è l’autura dals enconuschents cudeschs da ‹Heidi›.

Biografia[modifitgar | modifitgar il code]

Chasa natala a Hirzel
Cun Bernhard Spyri il 1852

Johanna Spyri è stada il quart da sis uffants dal medi Johann Jakob Heusser e da la poeta Meta Heusser-Schweizer. Ses frar pli vegl Jakob Christian Heusser è stà geolog e mineralog, sia nezza Emilie Kempin-Spyri l’emprima giurista promovida.[1]

Johanna Spyri è creschida si a Hirzel, in vitg en il chantun Turitg al Zimmerberg sur il Lai da Turitg. En la vegliadetgna da 15 onns è ella ida a star tar si’onda a Turitg, nua ch’ella ha visità la scola. La stad 1844 è ella ida per dus onns en in pensiunat ad Yverdon per emprender franzos. In onn pli tard è ella returnada ed ha abità fin ses 25avel onn da vita a Hirzel. Ella ha instruì ses fragliuns pli giuvens ed ha gidà la mamma en il tegnairchasa.

L’onn 1851 è ella sa spusada cun il giurist e redactur turitgais Bernhard Spyri (1821–1884), il qual tutgava tar il circul d’amis il pli stretg da Richard Wagner a Turitg. Las nozzas han gì lieu ils 9 da settember 1852 en la baselgia da Wollishofen. L’emprima abitaziun dal pèr sa chattava a la Stadelhoferstrasse 22 en il Kleiner Baumwollenhof.

L’onn 1855 è naschì il sulet uffant dals Spyris, il figl Bernhard Diethelm. Durant la gravidanza è Johanna crudada en ina profunda depressiun, la quala ha durà plirs onns. Il settember è la famiglia ida a star al Hirschengraben 10 en la chasa Zum liegenden Hirschli. Trais onns pli tard ha Bernhard Spyri cumprà al Hirschengraben 6 il Bremerhaus. Suenter ch’el è vegnì elegì scrivant da la citad, è la famiglia ida a star il 1868 en la chasa municipala al Kratzplatz.

La lètg dals Spyris n’è betg stada fortunada. Johanna Spyri na chattava nagina satisfacziun en la lavur da chasa, Bernhard Spyri lavurava bler ed era savens absent. Sustegn ha Johanna Spyri chattà en sia profunda amicizia cun Betsy Meyer, la sora dal scriptur Conrad Ferdinand Meyer.

Relaziuns cun Bremen[modifitgar | modifitgar il code]

La mamma da Johanna Spyri era parenta cun Johann Wichelhausen († 1818) da Bremen. Ultra da quai era ses um ami cun il giurist da Bremen Hans Heinrich Spöndlin (1812–1872) e cun il preditgant da la Liebfrauenkirche a Bremen Cornelius Rudolph Vietor (1814–1897). Quest ultim ha animà sco emprim Johanna Spyri da scriver. Ella al ha visità a Bremen, e Vietor è sez sa trategnì repetidamain a Turitg; ed el ha dà sias figlias per in onn en la famiglia Spyri. Vietor ha intimà ella da laschar stampar e publitgar intgins raquints edifitgants a Bremen tras la stamparia Hilgerloh ed alura C.E. Müller. Ses emprim raquint ‹Ein Blatt auf Vrony’s Grab› è cumparì l’onn 1871 a Bremen ed è daventà in grond success. Igl è l’istorgia d’ina dunna che vegn maltractada da ses um ch’è alcoholicher, ma che sa suttametta urond a ses destin, sco ch’il plevon l’ha cusseglià. Igl èn suandadas a Bremen las istorgias ‹Nach dem Vaterhaus›, ‹Aus früheren Tagen›, ‹Ihrer keins vergessen› und ‹Verirrt und gefunden›. Quests raquints èn cumparids sut il pseudonim J.S. e n’han betg propi gì grond success.[2]

Dunna scrivanta da la citad da Turitg[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1875 è la «dunna scrivanta da la citad Spyri» vegnida elegida en la cumissiun da surveglianza da l’institut superiur per giuvnas a Turitg, en la quala ella è stada activa fin il 1892.

Ses emprim cudesch per uffants ‹Heimathlos› cuntegna ils raquints ‹Am Silser- und am Gardasee› und ‹Wie Wiseli’s Weg gefunden wird› ed è cumparì l’onn 1878 tar F.A. Perthes a Gotha. Sco autura n’era betg inditgada Johanna Spyri, mabain «Da l’autura da ‹Ein Blatt auf Vrony’s Grab›». L’emprima giada è stada da chattar sin la cuverta la remartga «In’istorgia per uffants ed er per tals ch’han gugent ils uffants» che dueva silsuenter cumparair sin prest tut las ediziuns da Spyri.

Success cun ‹Heidi›[modifitgar | modifitgar il code]

Brev da Johanna Spyri a sia mamma

Curt avant Nadal 1879 è cumparì, medemamain tar F.A. Perthes, ‹Heidis Lehr- und Wanderjahre› (rumantsch: ‹Ils onns d’emprender e da viagiar da Heidi›) ch’è immediat daventà in grond success e ch’ha pussibilità a Johanna Spyri ina saira da la vita fitg confortabla. L’onn 1881 è suandà il segund tom ‹Heidi kann brauchen was es gelernt hat› (‹Heidi po trair a niz quai ch’ella ha emprendì›). ‹Heidi› è vegnì translatà en dapli che 50 linguas[3], tranter auter er en rumantsch (cf. qua). Medemamain èn vegnidas realisadas da different temp numerusas versiuns cinematograficas dal cudesch. Contestada è la pretensiun dal germanist Peter Büttner (2010) che Johanna Spyri haja prendì sco model per ses cudeschs da ‹Heidi› il raquint ‹Adelaide, das Mädchen vom Alpengebirge› (1830) da Hermann Adam von Kamp.

L’avrigl 1885, suenter la mort da ses um, è Spyri ida per in onn a la Bahnhofstrasse 48, a la chantunada Augustinergasse, silsuenter en ils Escherhäuser al Zeltweg 9, nua ch’ella ha abità fin sia mort. Durant ses ultims onns da vita ha ella scrit bler ed è stada savens en viadi. Cun Conrad Ferdinand Meyer ha ella gì regularmain contact amicabel. Cur ch’è vegnì diagnostitgà il 1901 cancer, ha ella sa laschà tgirar da l’emprima media svizra Marie Heim-Vögtlin. Johanna Spyri è morta cun 74 onns ed è vegnida sepulida sin il santeri Sihlfeld a Turitg (fossa nr. PG 81210).[4]

Famiglia[modifitgar | modifitgar il code]

L’um da Johanna Spyri, Bernhard Spyri, è naschì ils 21 da settember 1821 sco figl da Johann Bernhard Spyri dad Amlikon. El à stà giurist, advocat e redactur da l’‹Eidgenössische Zeitung›. El è vegnì elegì duas giadas en il cussegl dal chantun ed è stà ils onns 1859 fin 1868 consulent giuridic da la citad da Turitg. Bernhard Spyri è mort ils 19 da december 1884 a Turitg.[5]

Lur figl Bernhard Diethelm Spyri è naschì ils 17 d’avust 1855 a Turitg. Suenter il studi da giurisprudenza a Turitg, Lipsia e Göttingen è el stà secretari da la societad commerziala a Turitg. Il studi e la lavur èn, pervi da sia natira malsanitscha, adina puspè vegnids interruts tras segiurns da cura a Tavau ed en auters lieus. Ils onns 1881/1882 è el viagià en l’Argentinia tar ses aug Christian Heusser, il frar da sia mamma. Il 1883/1884 è el sa revegnì al Lago Maggiore ed a Pisa. Bernhard Diethelm Spyri è mort ils 3 da matg 1884 da la tuberculosa.

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

En il decurs dals 30 onns davent dal 1871 fin sia mort, ha Spyri publitgà 31 cudeschs, numnadamain 27 toms cun raquints e 4 broschuras, che cuntegnan en tut 48 raquints. Ses relasch è l’emprim vegnì conservà en l’Institut svizzer Giuventetgna e Medias (ISGM) a Turitg; il 2011 èn las bundant 1000 brevs, manuscrits, notizias e documents alura passads a la Biblioteca centrala a Turitg.[6]

Blers dals cudeschs e texts da Johanna Spyri bittan in’egliada critica, tut auter che idealisanta sin la Svizra e las cundiziuns da viver dals umans durant l’emprima fasa da l’industrialisaziun. Surtut il destin dals uffants e da giuvnas dunnas la stevan a cor. Ses texts n’èn perquai betg be d’interess litterar, mabain tuttavia er da muntada ord vista da l’istorgia sociala.

Reediziun da ‹Heimathlos› dal 1878
  • 1871: Ein Blatt auf Vrony’s Grab
  • 1872: Nach dem Vaterhause!
  • 1873: Aus früheren Tagen
  • 1872: Ihrer Keines vergessen
  • 1872: Verirrt und gefunden (Aus dem Leben) (div. raquints)
  • 1878: Heimathlos (cun ils raquints Am Silser- und am Gardasee e Wie Wiseli’s Weg gefunden wird)
  • 1879: Aus Nah und Fern (cun ils raquints Der Mutter Lied e Peppino, fast eine Räubergeschichte)
  • 1879: Verschollen, nicht vergessen. Ein Erlebnis, meinen guten Freundinnen, den jungen Mädchen
  • 1880: Heidi’s Lehr- und Wanderjahre
  • 1880: Im Rhonethal
  • 1880: Aus unserem Lande (cun ils raquints Daheim und wieder draussen e Wie es in Waldhausen zugeht)
  • 1881: Am Sonntag
  • 1881: Heidi kann brauchen, was es gelernt hat
  • 1881: Ein Landaufenthalt von Onkel Titus
  • 1882: Kurze Geschichten für Kinder und auch für Solche, welche die Kinder lieb haben (cun ils raquints Beim Weiden-Joseph, Rosen-Resli, Der Toni von Kandergrund, Und wer nur Gott zum Freunde hat, dem hilft er allerwegen! e In sicherer Hut)
  • 1883: Zwei Volksschriften (cun ils texts Ein goldener Spruch e Wie einer dahin kam, wo er nicht hin wollte)
  • 1883: Wo Gritlis Kinder hingekommen sind
  • 1884: Gritlis Kinder kommen weiter
  • 1885: Aus dem Leben eines Advocaten
  • 1886: Kurze Geschichten für Kinder und auch für Solche, welche die Kinder lieb haben. Zweiter Band (cun ils raquints Moni der Geissbub, Was der Grossmutter Lehre bewirkt, Vom This, der doch etwas wird, Am Felsensprung e Was Sami mit den Vögeln singt)
  • 1887: Was soll denn aus ihr werden? Eine Erzählung für junge Mädchen
  • 1888: Artur und Squirrel
  • 1888: Aus den Schweizer Bergen (cun ils raquints In Hinterwald, Die Elfe von Intra e Vom fröhlichen Heribli)
  • 1889: Was aus ihr geworden ist. Eine Erzählung für junge Mädchen
  • 1890: Einer vom Hause Lesa. Eine Geschichte für Kinder und auch für Solche, welche die Kinder lieb haben (pli tard sut il titel Die Kinder vom Lesahof. Das Lied des Berges, e part 2 da l’original sut il titel Stefeli. Weitere Schicksale der Kinder vom Lesahof)
  • 1890: Cornelli wird erzogen
  • 1891: Volksschriften von Johanna Spyri. Zweiter Band (cun ils texts In Leuchtensee e Wie es mit der Goldhalde gegangen ist)
  • 1892: Schloss Wildenstein
  • 1901: Die Stauffer-Mühle
  • Was Sami mit den Vögeln singt (carnet OSL, nr. 78)
  • Wer Gott zum Freunde hat (carnet OSL, nr. 79)
  • Allen zum Trost (carnet OSL, nr. 80)
  • Lauris Krankheit (carnet OSL, nr. 81/82)
  • Vom This, der doch etwas wird (carnet OSL)

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Marianne Delfosse: Emilie Kempin-Spyri, en: Historisches Lexikon der Schweiz.
  2. Herbert Schwarzwälder: Das Große Bremen-Lexikon. 2. ediziun repassada ed augmentada, Edition Temmen, Bremen 2003, ISBN 3-86108-693-X.
  3. Bestseller 1860–1909, Stadtbibliothek Basel.
  4. knerger.de: Das Grab von Johanna Spyri.
  5. Regine Schindler: Johanna Sypri, Spurensuche.
  6. Tages Anzeiger dals 21 da settember 2011, p. 19.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Regine Schindler: Johanna Spyri (1827–1901). Neue Entdeckungen und unbekannte Briefe. Verlag Neue Zürcher Zeitung, Turitg 2015, ISBN 978-3-03823-361-9.
  • Regine Schindler: Johanna Spyri: Spurensuche. Pendo Verlag, Turitg 1997.
  • Jean Villain: Der erschriebene Himmel, 1997.
  • Marie Frey-Uhler: Johanna Spyri 1827–1901, carnet OSL.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Johanna Spyri – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio