L'um ch'ha pers sia sumbriva. L'istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl

Ord Wikipedia
Peter Schlemihl – gravura da George Cruikshank dal 1823

L’um ch’ha pers sia sumbriva. L’istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl (original: ‹Peter Schlemihls wundersame Geschichte›) è in raquint dal poet e perscrutader da la natira Adelbert von Chamisso (1781–1838). L’istorgia cun tratgs fabulus – che sa lascha perquai er attribuir a las paraulas d’art – è vegnida scritta la stad 1813 e publitgada il 1814. Il raquint tracta d’in um giuven che venda sia sumbriva e furma uschia ina variaziun dal motiv classic dal patg cun il diavel. Tras quai cuntanscha el bain ritgezza infinita, ma vegn stigmatisà da la societad e sto la finala guntgir quella (cf. er la versiun rumantscha).

Cuntegn[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter in viadi cun bastiment stentus emprenda Peter Schlemihl a conuscher il commerziant Thomas John, en il curtin dal qual el frunta sin in signur vestgì en grisch che fa in’impressiun fitg singulara. Quel offrescha ad el per sia sumbriva ina bursa plain aur che na vegn mai vida. Schlemihl è perencletg.

Gia baud sto el percorscher che quai munta l’exclusiun da la societad umana. Uschespert ch’ils umans realiseschan ch’el n’ha nagina sumbriva, survegnan els tema, tegnan distanza dad el e fan beffas dad el. Perquai viagescha el sur la muntogna fin en in lieu da bogn. Là s’endrizza el cun agid da ses fidaivel servient Bendel en tala moda che la mancanza da sia sumbriva na vegn l’emprim betg percurschida.

Schlemihl s’inamurescha però en la bella Mina e ses secret vegn tradì da ses segund servient Rascal. Be sch’igl al reusseschia da survegnir enavos sia sumbriva, declera il bab da Mina, dastgia el maridar quella. Qua cumpara l’um grisch puspè. Peter Schlemihl pretenda enavos sia sumbriva, cura ch’el pertschaiva la vaira natira da l’um grisch ch’è nagin auter ch’il diavel sez. L’um grisch sa preschenta adina cun tutta maniera, insista però d’egualisar ils interess: il diavel è be pront da dar enavos a Schlemihl sia sumbriva, sche quel al surlascha persuenter si’olma.

Pli tard emprova il diavel da surmanar Schlemihl cun al surlaschar la sumbriva ad emprest per al mussar tge stima e reputaziun ch’el sa pudess acquistar uschia. Schlemihl emprova da mitschar, quai ch’al na reussescha però betg. La finala refusa Schlemihl definitivamain il patg e bitta la bursa, la quala el aveva pajà cun sia sumbriva, en la profunditad. Tras quai schlia el ils ultims lioms tar il diavel. Da ses ultims daners cumpra Schlemihl in pèr stivals, ils quals duevan sa mussar pli tard sco stivals da set miglias. Fin la fin dal raquint viva el persul sco perscrutader da la natira al qual s’avran – grazia a ses stivals – (quasi) tut las parts dal mund.

Context biografic ed istoric[modifitgar | modifitgar il code]

Frontispizi da l’ediziun originala dal 1814

Davart l’origin dal raquint en ses context biografic ed istoric rapporta Chamisso il suandant:

«Ils eveniments mundials dal 1813, als quals jau n’hai betg pudì prender art e part – jau n’aveva gea nagina patria pli u anc nagina patria – m’han perturbà profundamain. Jau n’hai però betg ma laschà manar giud via da tut quai. Per ma distrair e per divertir ils uffants d’in ami, hai jau scrit lezza stad la paraula da Peter Schlemihl. En la Germania è quella vegnida recepida a moda bainvulenta ed en l’Engalterra è ella daventada populara.»

Tar ils eveniments da muntada mundiala, als quals Chamisso fa allusiun, sa tracti da las guerras da liberaziun cunter Napoleun. Oriund da la Frantscha, ma sesent gia dapi ils onns 1790 en la Prussia (cf. l’artitgel biografic), ha Chamisso resentì vi da si’atgna persuna la discrepanza che sa manifestava enturn el.

Sper quests eveniments politics sa lascha il raquint er situar entaifer il svilup spiertal dal temp. El vegn attribuì a la romantica ch’era sa posiziunada en divers reguards sco cuntraposiziun a l’illuminissem raziunal. En il raquint ‹Peter Schlemihl› resortan elements fantastics e sentimentals, ma medemamain varts sombras ch’èn tuttavia er tipicas per la romantica (p.ex. en ils raquints dad E.T.A. Hoffmann ch’appartegneva al circul d’enconuschents da Chamisso).

Ad in ulteriur aspect istoric-cultural renviescha la finala il num dal protagonist: En la cultura giudaica da l’ost signifitga il term ‹Schlemihl› (jiddic schlemiel) il disfortunà u in nar. En sias regurdanzas ‹Erlebte Judenfrage› descriva Kurt Blumenfeld la rolla da la figura da Schlemihl entaifer la teoria dal zionissem a l’exempel dal propagandist russ Schmarja Levin: «Cura che el (sc. Levin) discurriva davart Peter Schlemihl e sia sumbriva, na dubitava el nagin mument che l’enconuschent raquint da Chamisso tractia il gidieu, al qual saja ì a perder sia sumbriva e tras quai l’essenzial da ses esser. El (sc. Schlemihl) sa stenta da puspè chattar sia sumbriva e d’agiuntar uschia al preschent il passà.»[1] Il motiv da Schlemihl sco gidieu ha Blumenfeld er tractà cun sia partenaria da discussiun spiertala Hannah Arendt.

Recepziun[modifitgar | modifitgar il code]

Bain a basa dal raquint da Chamisso è sa sviluppada pli tard ina chanzun populara che tracta il cuntegn a moda scursanida:

Es war einmal ein Mensch mit Namen Schlemihl
den sprach einst einer an,
ob er ihm nicht seinen Schatten verkauft?
Er wär alsbald ein reicher Mann!

Nach kurzem Bedenken willigt er ein und bekam einen Beutel zum Lohn
„Dies Säcklein, das wird niemals leer“ sprach der düstre Schattenkäufer voll Hohn
„Ja ich denk ich tat einen guten Tausch“, sagt sich unser Schlemihl alsdann
„ich kauf mir Schloß und Gut und Hof, was fang ich schon mit einem Schatten an?“

Der Herr Schlemihl, der zog in ein and’res Land, kauft sich Schloß und Gut und Hof
und heiraten wollt er dann auch bald, eine Auserwählte gab es schon
Er ging zu seiner Geliebten Haus, fragt „Willst du mich nehmen zum Mann?“
„Drei Tage Bedenkzeit bitt’ ich mir aus, bevor ich Ja sagen kann.“

Doch die Sonne sie schien auf seine Gestalt, und ohne Schatten stand er da
„Niemals nehme zum Manne ich dich, ohne Schatten bist du auch der Seele bar“
In der Tat, Schlemihl hat seinen Schatten verkauft, dabei seine Seele verlor’n
Danach hat man niemals mehr von ihm gehört, und niemand weiß mehr, daß er einst gebor’n.

Imitaziuns, cuntinuaziuns ed adattaziuns artisticas[modifitgar | modifitgar il code]

Schlemihl en la solitariadad da sia stanza – maletg dad Ernst Ludwig Kirchner (1915)

En ‹Die Abenteuer der Sylvester-Nacht› dad E.T.A. Hoffmann cumpara Schlemihl sco figura secundara, suttastritgond uschia il destin dal protagonist en ‹Die Geschichte vom verlorenen Spiegelbild›. Quest’ultima ha servì a Jacques Offenbach sco model per si’opera ‹Les contes d’Hoffmann›. Là vegn il motiv da la sumbriva persa da Schlemihl danovamain reprendì e reinterpretà. Schlemihl cumpara là sco rival da la persuna principala.

Dus scripturs dal 19avel tschientaner han scrit cuntinuaziuns da l’istorgia da Peter Schlemihl da Chamisso: Friedrich Christoph Förster il 1843 cun ‹Peter Schlemihl’s Heimkehr› e Ludwig Bechstein cun ‹Die Manuscripte Peter Schlemihl’s› (2 toms) il 1851.

Hans Christian Andersen ha elavurà il 1847 il motiv da la sumbriva persa en sia paraula ‹La sumbriva›.

David Kalisch ha transfurmà il cuntegn dal raquint en in toc da teater: ‹Peter Schlemihl. Posse mit Gesang in 1 Aufzug›, il qual è vegnì dà l’emprima giada il matg 1850 a Berlin.

August Brunetti-Pisano ha cumponì in’opera ‹Peter Schlemihl› ch’è per exempel vegnida represchentada il 1908 a Stuttgart.[2]

Il 1915 ha l’artist Ernst Ludwig Kirchner creà in ciclus da set maletgs davart quest’ovra. Si’intenziun è stada d’exprimer si’atgna discrepanza interna, en la quala el veseva parallelas tar Peter Schlemihl. Tenor Kirchner sa tracti tar Schlemihl da l’istorgia d’in uman cun mania da persecuziun che daventa tuttenina conscient da sia pitschnezza infinita.[3]

Actualisaziun e (re-)interpretaziun postmoderna[modifitgar | modifitgar il code]

Sco gia vis po la sumbriva, legida en sia muntada simbolica, represchentar tratgs specifics da l’identitad da l’autur resp. dal temp d’origin burascus dal raquint. Ma la sperdita da quella sa lascha er transferir a la critica envers las ‹vardads perpetnas› en religiun, politica e societad che sa dasda a partir dal 18avel/19avel tschientaner (cun in’emprima culminaziun en l’ovra da Friedrich Nietzsche) e che dueva la finala daventar in dals segns distinctivs da l’epoca postmoderna a partir dals onns 1950/60. Ins remplazzia per exempel en l’entir raquint il term ‹sumbriva› tras ‹religiun› e l’istorgia survegn ina frestgezza ed actualitad quasi atemporala.

Ma er independentamain da talas ponderaziuns filosoficas sa lascha il text actualisar a moda fitg vasta. Exclusiun sociala ed isolaziun èn numnadamain experientschas da las qualas èn pertutgadas er oz las pli diversas gruppas socialas: migrants, omosexuals, persunas corpulentas, impedids u minoritads religiusas vegnan marginalisads, perquai ch’els na correspundan betg a las normas e valurs usitadas.

Versiun rumantscha[modifitgar | modifitgar il code]

La versiun rumantscha dal raquint è vegnida realisada e publitgada il 2015/2016. Il titel s’orientescha a la versiun franzosa ‹L’Homme qui a perdu son ombre. Histoire merveilleuse de Pierre Schlémihl›, la quala Hippolyte de Chamisso, il frar dad Adelbert, ha edì il 1822. Tar la versiun rumantscha sa tracti d’ina translaziun integrala dal raquint, la quala sa stenta da restar datiers da l’original.

Betg translatadas èn però vegnidas las brevs che stattan a l’entschatta da l’ediziun tudestga (‹An meinen alten Freund Peter Schlemihl›, ‹An Julius Eduard Hitzig von Adelbert von Chamisso›, ‹An Ebendenselben von Fouqué›, ‹An Fouqué von Hitzig›) resp. a la fin dal raquint (‹An Adelbert von Chamisso›). Friedrich de la Motte Fouqué e Julius Eduard Hitzig eran buns enconuschents da Chamisso e Fouqué – medemamain in Franzos emigrà – ha er figurà sco editur dal raquint. En las brevs cloman ils amis en memoria in a l’auter il destin da Schlemihl – il qual vegn tractà qua sco ina figura reala – e tematiseschan dumondas da l’ediziun da sias aventuras. Il raquint sez è alura structurà en furma d’ina brev che Schlemihl drizza a Chamisso.

Ediziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  • Friedrich Baron de la Motte Fouqué (ed.): Peter Schlemihl’s wundersame Geschichte. Mitgeteilt von Adelbert von Chamisso. Mit einem Kupfer als Frontispiz. Johann Leonhard Schrag, Nürnberg 1814.
  • Adelbert von Chamisso: Peter Schlemihls wundersame Reise. Mit Illustrationen von Emil Preetorius. Verlag Kurt Wolff, Lipsia 1908.
  • Adelbert von Chamisso: Peter Schlemihls wundersame Geschichte. Mit 25 zweifarbigen Illustrationen von Franziska Walther. Kunstanstifter Verlag, Mannheim 2011, ISBN 978-3-942795-00-5.
  • Adelbert von Chamisso: Peter Schlemihls wundersame Geschichte. Reclam, Stuttgart 2003.

Film[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Ed. da Hans Traxler, Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart 1962, p. 74.
  2. Tenor las actas da represchentaziun en l’archiv statal a Ludwigsburg.
  3. Cità tenor M.M. Moeller (ed.), Ernst Ludwig Kirchner. Meisterwerke der Druckgrafik, Stuttgart 1990.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Dagmar Walach: A.v.Chamisso: Peter Schlemihls wundersame Geschichte, en: Interpretationen zu Erzählungen und Novellen des 19. Jahrhunderts, Band 1, Reclam Nr. 8413, p. 221–251.
  • Adelbert von Chamisso, Peter Schlemihls wundersame Geschichte, Text und Kommentar, Suhrkamp Basisbibliothek 37, 2003.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Peter Schlemihls wundersame Geschichte – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Wikisource
Wikisource
Legia il text cumplain da(d) L'um ch'ha pers sia sumbriva. L'istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl sin Wikisource, la biblioteca libra