Lhasa
| Lhasa | |
|---|---|
|
Lhasa (tibetan ལྷ་ས་ Wylie lha sa, er Lasa; chinais 拉薩 / 拉萨, Pinyin Lāsà) è la chapitala dal territori autonom Tibet en la Republica Populara da la China.
La citad sa chatta en ina vallada d’auta muntogna ed è vegnida fundada sper in tempel. Anc oz è ella da gronda muntada religiusa ed i vivan là blers muntgs. In’impurtanta attracziun furma il Palaz da Potala, l’anteriur palaz dal Dalai Lama.
Dapi l’onn 2006 è Lhasa collià cun la rait da viafier chinaisa. En la citad viva ina maioritad da Tibetans; en il center da la citad munta la cumpart da la populaziun da Han radund in terz.
Geografia[modifitgar | modifitgar il code]
Lhasa è situà en la muntogna dal Transhimalaya. La citad sa chatta en in’autezza da 3600 meters sur mar en la val dal Lhasa He (tibetan: lha sa gtsang po), in flum lateral dal Yarlung Zangbo. Il territori da la citad giascha a la riva settentriunala da quel e s’extenda oz en direcziun vest-ost sur bundant 10 kilometers.
Clima[modifitgar | modifitgar il code]
Il clima da Lhasa è segnà da variaziuns da temperatura extremas tranter di e notg. Il zercladur è la temperatura maximala en media 22,7 °C, la temperatura minimala 9,3 °C; il schaner èn quai 6,9 °C resp. −10,1 °C. Las precipitaziuns muntan en media a 419 mm ad onn; er quellas sa repartan a moda fitg irregulara: l’enviern plovi fitg darar, ils mais da stad croda percunter per lunschor la gronda part da las precipitaziuns annualas. Correspundentamain è er l’umiditad da l’aria la stad bundant pli auta che l’enviern.
Etimologia[modifitgar | modifitgar il code]
La muntada dal num ‹Lhasa› vegn oz per ordinari inditgada cun ‹lieu dals dieus›. Dal temp da la dinastia da Yarlung purtava quest lieu il num tibetan rva-sa, quai che signifitgescha ‹pastgira circumdada cun ina saiv› u er ‹pastgira da chauras›. A questa muntada regorda er la designaziun da quest lieu en il dialect da Lhasa odiern: Qua vegn il num pronunzià (cun IPA) ɬ ̄ɛ:s ̄a, quai che correspunda al tibetan scrit lhas sa e signifitgescha ‹lieu circumdà cun ina saiv›. Ultra da quai è da resguardar che tibetan lha era la designaziun per ils retgs tibetans che vegnivan considerads sco divins, uschia che Lhasa è l’emprim vegnì chapì sco ‹lieu dals retgs› ed ha pir chattà pli tard ina reinterpretaziun en ‹lieu dals dieus›.
Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]
L’istorgia da Lhasa tanscha enavos en il 7avel tschientaner. Da lez temp han ins fundà il tempel da Jokhang, che furma fin oz il center religius da la citad veglia da Lhasa, il tempel da Ramoche sco er il palaz dal retg tibetan Songtsen Gampo (reg. 620–649) sin la collina cotschna (tibetan: dmar-po ri). Quel era situà là nua che sa chatta oz il Palaz da Potala. Duas chapellas situadas a Potala, las qualas èn tranter auter deditgadas a la lingia roiala dal Grond Tibet, valan sco restanzas da quest palaz. En il 15avel tschientaner ha la scola budistica Gelug erigì trais claustras en il conturn da Lhasa (Sera, Drepung e Ganden). En il 17avel tschientaner ha Ngawang Lobsang Gyatsho, il tschintgavel Dalai Lama, laschà eriger il Palaz da Potala sin la collina cotschna ed er il tempel da Jokhang è vegnì engrondì.
En l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner èn numerusas persunas dal vest viagiadas en la citad, tranter quellas Francis Younghusband, Alexandra David-Néel, Heinrich Harrer e Peter Aufschnaiter.
Sutdivisiun administrativa ed etnica[modifitgar | modifitgar il code]
Suenter il 1950 èn il dumber d’abitants e la surfatscha da Lhasa creschids andetgamain. Enturn il 1950 vivevan radund 20 000 fin 25 000 umans en la citad, e quai sin ina surfatscha da be 3 km² davant il Palaz da Potala, ed ultra da quai var 15 000 fin 20 000 muntgs en las claustras dal conturn. L’onn 2000 era il dumber dals abitants gia creschì sin var 475 000 ed en il fratemp èn quai quasi in milliun. Bunamain la mesadad da la populaziun da Lhasa viva en il district municipal Chengguan (Thrinkönchü). Quel cumpiglia la part da Lhasa da tempra citadina, pia la citad per propi.
Sutdivisiun administrativa[modifitgar | modifitgar il code]
Il territori d’administraziun da la citad da Lhasa sa cumpona dal district municipal Chengguan (Thrinkönchü, ‹center da la citad›), da dus ulteriurs districts municipals (Doilungdêqên e Dagzê) e da tschintg circuls (Lhünzhub, Damxung, Nyêmo, Qüxü e Maizhokunggar). La citad cumpiglia ina surfatscha totala da 31 662 km² e dumbrava l’onn 2000 474 499 abitants (spessezza da la populaziun: 14,99 abitants/km²).[1]
Cumposiziun etnica da la populaziun[modifitgar | modifitgar il code]
La populaziun totala da Lhasa sa preschenta sco suonda (situaziun dal 2000): 81,6 % Tibetans, 17,0 % Han, 4,7 %, mintgamai radund 0,1 % Hui, Bai, Mongols, Tujia, Bouyei, 0,2 % ulteriuras etnias.
In pau auter sa preschentan las cifras cun sa restrenscher al district central Chengguan. En quel vivan 63,0 % Tibetans, 34,3 % Han e 2,7 % ulteriuras etnias.
Traffic[modifitgar | modifitgar il code]
_Dieter_Schuh.JPG)
Davent da Lhasa mainan vias en las provinzas Sichuan (Chengdu), Qinghai (Xining) ed en il pajais vischin Nepal. Concret sa chatta la citad a la via naziunala G318 che maina da Shanghai sur Wuhan, Chengdu, Garzê, Litang, Batang, Markam, Bayi a Lhasa e da là davent sur Samzhubzê e Lhazê a Kathmandu en il Nepal resp. a partir da Lhazê sco G219 sur il Tibet dal Vest fin a Kargilik sper Yarkant a Xinjiang. Ultra da qua sa chatta Lhasa a la fin da la via naziunala G109 che maina da Peking sur Datong, Dongsheng, Lanzhou, il Lai da Qinghai e Golmud fin a Lhasa.
Dapi il 2006 è Lhasa collià cun la rait da viafier chinaisa. La viafier da Lhasa furma cun in punct da culminaziun da 5072 m s.m. il traject da viafier il pli autsituà e dispona da la staziun da viafier la pli autsituada (5068 m s.m.). Il 2014 han ins prendì en funcziun la prolungaziun da la viafier che tanscha fin a Xigazê.
La plazza aviatica da Lhasa sa chatta radund 45 kilometers en il sid da la citad en il circul Gongkar.
Cultura ed attracziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Tenor la tradiziun dal budissem tibetan existan a Lhasa trais rutas da pelegrinadi concentricas. La ruta interiura, Nangkhor, cumpiglia in gir enturn la curt interna dal tempel da Jokhang. La ruta mesauna sa numna Barkhor e maina enturn il tempel da Jokhang sco er autras claustras e tempels en la citad veglia. La ruta exteriura, numnada Lingkhor, suonda ils vegls cunfins da la citad. Questa part da la citad veglia è oz er accessibla per turists.[2]
L’attracziun principala a Lhasa furma il Palaz da Potala, l’anteriur palaz dal Dalai Lama (cf. sutvart).
Il Museum da Tibet ch’è vegnì avert l’onn 1999 mussa dapli che 30 000 exponats or da la cultura tibetana (art budistic).
Dapi il 1985 exista er a Lhasa l’Universitad dal Tibet.
Per approfundar: Il Palaz da Potala[modifitgar | modifitgar il code]
Il Palaz da Potala (numnà tenor Potala, il pajais pur dal bodhisattva Avalokiteshvara) ha furmà dal temp da la regenza dal Tibet Central Ganden Phodrang (ch’ha regì dal 1642 fin il 1959) la residenza uffiziala e la sedia dal Dalai Lama. L’immens palaz sa chatta sin la muntogna Mar-po-ri (tibetan: dmar po ri, ‹muntogna cotschna›) che s’auza 130 meters sur la chapitala tibetana Lhasa.
Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]
L’emprim palaz è vegnì erigì l’onn 637 da Songtsen Gampo per sia dunna Wen Cheng.[3] Il palaz è stà terminà l’onn 641. En il 8avel tschientaner al han truppas chinaisas però destruì per gronda part.
En il 17avel tschientaner ha il 5avel Dalai Lama laschà eriger in nov palaz sin la ‹muntogna cotschna›. Las restanzas dal palaz da Songtsen Gampo han ins integrà en la construcziun dal nov cumplex, concepì bundant pli grond. La construcziun da l’emprima part dal palaz odiern, il Phodrang Karpo (tibetan: pho brang dkar po, ‹palaz alv›), è vegnida terminada l’onn 1648; il Phodrang Marpo (tibetan: pho brang dmar po, ‹palaz cotschen›) han ins percunter terminà pir suenter la mort dal 5avel Dalai Lama, sut Desi Sanggye Gyatsho. En connex cun questa fasa da construcziun exista da vart dal regent in rapport detaglià cun ina glista cumplessiva dals mastergnants da l’etnia dals Newar nepalais ch’èn stads engaschads sin il plazzal. L’ultima midada pli gronda ha gì lieu l’onn 1922. Sut il 13avel Dalai Lama han ins agiuntà al palaz cotschen duas auzadas supplementaras e renovà pliras stanzas.
Tras la construcziun dal Norbulingka, ch’ha servì da qua davent sco palaz da stad, ha il Potala retschet la denominaziun ‹palaz d’enviern›.
Durant la revoluziun culturala chinaisa ha il Palaz da Potala subì – sco in dals paucs monuments culturals tibetans – relativamain paucs donns, damai ch’il palaz è vegnì duvrà sco alloschi da l’armada d’occupaziun chinaisa. Ozendi serva il palaz sco museum; tuttina quinta el, sper il tempel da Jokhang, tar ils pli impurtants lieus da pelegrinadi dals budists tibetans.
Il Palaz da Potala figurescha dapi l’onn 1961 sin la glista dals monuments architectonics da la Republica Populara da la China. Dapi il 1994 fa l’ensemble dal Palaz da Potala er part dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. Tar quest ensemble tutgan, sper il Palaz da Potala, er il palaz da stad Norbulingka ed il tempel da Jokhang. L’onn 2004 ha la regenza da la regiun autonoma dal Tibet investì 70 milliuns yuan (ca. 7 milliuns francs) en la renovaziun dals palazs Potala e Norbulingka ed en la claustra Sa’gya.[4]
Architectura[modifitgar | modifitgar il code]
Il palaz s’extenda en direcziun ost-vest sur ca. 350 meters ed en direcziun nord-sid sur 300 meters. L’entir cumplex cumpiglia sin 13 auzadas en tut 999 stanzas.
En il palaz cotschen sa chattan en las auzadas superiuras las stanzas privatas dal Dalai Lama. Sper grondas hallas da ceremonias e da meditaziun e bleras chapellas pli pitschnas cumpiglia il cumplex er las fossas (en furma da chörten) da las reincarnaziuns dal Dalai Lama d’enfin qua. Otg Dalai Lamas èn vegnids sepulids mintgamai en atgnas fossas. La pli veglia da quellas, quella dal 5avel Dalai Lama è la pli pompusa; tranter auter han ins elavurà en quella, repartì sur trais auzadas, ca. 3700 kilograms aur.
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Department of Population, Social, Science and Technology Statistics of the National Bureau of Statistics of China (ed.): Tabulation on Nationalities of 2000 Population Census of China. 2 toms, Beijing: Nationalities Publishing House, 2003, ISBN 7-105-05425-5.
- ↑ Cf. p.ex. Gary McCue: Trekking Tibet: A Traveler’s Guide. 3. ed., Verlag The Mountaineers Books, 2010, ISBN 978-1-59485-411-8, p. 68s.
- ↑ Terese Tse Bartholomew: Life in Lhasa. En: Vickie C. Byrd, Kathie A. Hamilton, Nancy R. Johnson (ed.): Tibet: Treasures from the roof of the world. Exhibition catalog. Bowers Museum, Tibet Museum, Asian Art Museum, Santa Ana (California), 2003, ISBN 0967961246, p. 201.
- ↑ China 2006. Verlag für fremdsprachige Literatur, Peking, 2003, ISBN 7-119-04426-5, p. 238.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Klemens Ludwig: Tibet. C.H. Beck, Minca, 4. ed., 2006, ISBN 978-3-406-46224-5.
- Andre Alexander: The Temples of Lhasa. Tibetan Buddhist Architecture from the 7th to the 21st Century. Serindia, Chicago 2005.
- F. Spencer Chapman: Lhasa the Holy City. R.&R. Clark, Londra 1940, restampa ISBN 0-8369-6712-7.
- Knut Larsen ed Amund Sinding-Larsen: The Lhasa Atlas. Traditional Tibetan Architecture and Townscape. Shambala, Boston 2001.
- Roberto Vitali: Early Tempels of Central Tibet. Serindia, Londra 1990.
- Ulrich von Schroeder: Buddhist Sculptures in Tibet. Tom 1: India & Nepal; tom 2: Tibet & China. Visual Dharma Publications, Hong Kong 2001.
- Ulrich von Schroeder: 108 Buddhist Statues in Tibet. Serindia & Visual Dharma Publications, Chicago 2008.
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Lhasa – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio