Oscar Wilde

Ord Wikipedia
Oscar Wilde, fotografia da Napoleon Sarony, 1882
Signatura dad Oscar Wilde
Signatura dad Oscar Wilde

Oscar Wilde, atgnamain Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde, (* ils 16 d’october 1854 a Dublin; † ils 30 da november 1900 a Paris) è stà in scriptur irlandais. Il temp da scola e da studi ha el passentà a Dublin ed Oxford ed è silsuenter ì a star a Londra. Sco liricher, autur da romans, dramaticher e criticher è el daventà in dals pli enconuschents ed a medem temp in dals pli contestads scripturs da la Gronda Britannia victoriana. Or da sia lètg cun Constance Lloyd èn naschids dus figls. Pervi dad «acts immorals» omosexuals è Wilde vegnì punì a dus onns chasaforz cun greva lavur sfurzada. Quai ha ruinà sia sanadad. Suenter sia relaschada ha el vivì depauperisà a Paris, nua ch’el è mort en la vegliadetgna da 46 onns.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Chasa paterna ed uffanza[modifitgar | modifitgar il code]

La chasa a Dublin en la quala la famiglia Wilde ha vivì a partir dal 1855

Il bab dad Oscar Wilde, William Wilde, era in dals pli impurtants medis d’ureglias e dad egls da l’Irlanda. Daspera ha el scrit cudeschs davart archeologia, folclora ed il satiricher Jonathan Swift. Sia mamma era da professiun translatura. Ella è s’engaschada en il Young Ireland Movement sut il pseudonim ‹Speranza› e valeva sco liricra revoluziunara. Ils Wildes han gì dus figls ed ina figlia. Il pli vegl, William Charles Kingsbury, è naschì il 1852, Oscar 1854 e la figlia Isola Francesca il 1858; ella è vegnida be diesch onns veglia.

L’activitad da ses geniturs extravagants e surtut il salun che sia mamma trategneva a Dublin, han gì per consequenza che Oscar Wilde è vegnì baud en contact cun artists e scripturs. Dal 1864 fin il 1871 ha el visità sco scolar d’internat la Portora Royal School ad Enniskillen.

Studi[modifitgar | modifitgar il code]

Dal 1871 fin il 1874 ha Oscar Wilde studegià cun grond success litteratura classica al Trinity College a Dublin. La stad è el viagià ensemen cun William Goulding e reverend John Pentland Mahaffy, ses ami e magister da filologia classica, en l’Italia dal Nord, nua ch’el ha tranter auter visità Milaun, Venezia, Padua e Verona.

Suenter avair gudagnà in stipendi annual da £95, ha Wilde studegià ils onns 1874 fin 1878 al Magdalen College ad Oxford. Durant quest temp è el entrà en la loscha da framassuns Apollo University Lodge no. 357.[1] Gia ses bab era stà framassun activ a Dublin.

Ad Oxford è Oscar Wilde svelt dà en egl pervi da ses spiert ed umor: Cur ch’el dueva translatar tar in examen d’admissiun en in club da students or dal grec ina part da l’istorgia da la Passiun, ha Wilde explitgà ch’el veglia exnum vegnir a savair co che l’istorgia giaja a fin, ed ha translatà vinavant, schebain ch’el aveva daditg dumagnà la lezia cun bravura. Gia baud era el enconuschent sco estet. En ina da sias remartgas ch’ha fatg la runda tras l’entira universitad è el sa declerà sco amatur da porcellana custaivla: «Di per di hai jau dapli difficultad da viver sin l’aut nivel da mia porcellana blaua.»[2]

Durant ses studi è el stà fascinà a medem temp dals ideals estetics da Walter Horatio Pater, che tendevan vers l’art pour l’art, sco er da la concepziun d’art profundamain morala, religiusa e d’engaschament social da John Ruskin – e quai cumbain ch’els represchentavan a moda fitg differenta, quasi cuntraria il nov esteticissem.

Il zercladur 1878 ha Oscar Wilde s’acquistà emprima renconuschientscha litterara cun sia poesia ‹Ravenna› ch’ha retschet da l’universitad dad Oxford il premi Newdigate. En la poesia, che descriva ina citad che croda d’anteriura grondezza en il nagut, aveva el dà furma artistica a las impressiuns da ses segund viadi en l’Italia.

Wilde ha terminà ses studi il 1878 cun distincziun cun il grad academic Bachelor of Arts (B.A.). L’onn proxim è el ì a star a Londra ed ha partì là fin il 1881 in’abitaziun cun il pictur artist Frank Miles (1852–1891) che trategneva fitg bunas relaziuns cun la societad da Londra. L’abitaziun, che Wilde numnava ‹Thames House›, sa chattava en la Salisbury Street tranter Strand e Themse che n’exista oz betg pli.

Ils onns da success sco scriptur[modifitgar | modifitgar il code]

Caricatura en il magazin da satira ‹Punch›, 25 da zercladur 1881

Gia da ses temp da vita è Wilde vegnì admirà fitg sco autur. Ma la Gronda Britannia victoriana cun sia prudaria è a medem temp sa starmentada dad el sco autur scandalus e dandy. El era enconuschent per si’eloquenza e sia cumparsa extravaganta (p.ex. chautschas fin al schanugl e chaltschiels da saida). Gia baud è el daventà sco estet dals estets, als quals ins fascheva la reproscha da sa surdar a moda nunvirila a l’art, ina figura da beffa dal magazin da satira ‹Punch›.[3]

Wilde aveva publitgà poesias en diversas revistas (‹Dublin University Magazine›, ‹Kottabos›) avant ch’èn cumparidas sias emprimas publicaziuns en furma da cudesch. Ses emprim toc da teater, ‹Vera; or the Nihilists› (1880), ha el publitgà sco stampat privat.[4] Ses emprim tom da poesias, ‹Poems› (1881), ha ses editur da Londra David Bogue edì en preschentaziun custaivla en trais ediziuns a mintgamai 250 exemplars.

Viadi da referats en ils Stadis Unids ed il Canada[modifitgar | modifitgar il code]

Wilde è vegnì envidà da tegnair prelecziuns en l’America dal Nord.[5] La fin da l’onn 1881 è el partì vers New York. Durant l’entir 1882 ha el tegnì prelecziuns davart esteticissem (‹The English Renaissance of Art›) ed arts decorativs (‹House Decoration›) en dapli che tschient citads dals Stadis Unids e dal Canada, e quai cun in success surprendent.[6] Sco figuras-clav da la renaschientscha englaisa ha el preschentà ils preraffaelits Edward Burne-Jones, John Ruskin e William Morris.

Davent da l’emprim di da si’arrivada a New York è el stà circumdà da schurnalists che spetgavan dad el sentenzas spiertusas e ch’èn s’externads en las medias detagliadamain davart sia vestgadira. Ses referats eran bain frequentads ed ins al ha surchargià cun invits. A Philadelphia ha gì lieu ils 18 da schaner 1882 in inscunter memorabel cun il liricher Walt Whitman.[7] Da l’autra vart è Wilde vegnì crititgà e caricà senza remischun dad omaduas varts da l’Atlantic. Ina da las attatgas las pli nauschas ha publitgà Thomas Wentworth Higginson en il ‹Woman’s Journal› (4 da favrer 1882) sut il titel ‹Virilitad nunvirila›.[8]

Segiurn a Paris, segund viadi en ils Stadis Unids[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1883 ha Wilde passentà plirs mais a Paris, nua ch’el ha scrit en il Hotel Voltaire il toc da teater ‹The Duchess of Padua›. Durant ses segiurn a Paris ha el gì contact cun poets (t.a. Edmond de Goncourt, Victor Hugo, Paul Verlaine), acturas (Sarah Bernhardt) e pictur artists impressiunistics (t.a. Edgar Degas, Camille Pissarro). Confruntà en las poesias da Charles Baudelaire e Paul Verlaine cun la décadence da Paris, ch’al fascinava, ha el empruvà da colliar quest moviment or dal spiert da l’esteticissem cun la renaschientscha englaisa en l’art dal 19avel tschientaner ch’el aveva propagà l’onn avant en ils Stadis Unids. L’onn proxim, il 1884, è cumparì il roman ‹À rebours› dal Franzos Joris-Karl Huysman, il qual ils recensents han designà unisono sco «manual da la décadence». Questa publicaziun ha dalunga gudagnà per Wilde ina muntada cumparegliabla a quella da ‹The Renaissance› da Walter Horatio Pater ils onns 1870. En in’intervista ha el declerà quest cudesch sco «in dals megliers che jau hai insumma vis insacura».

La stad 1883 è Wilde viagià ina segunda giada en l’America, e quai per l’emprima preschentaziun da ‹Vera›. Ils 20 d’avust è il toc vegnì giugà a New York en l’Union Square Theatre fullanà, cun Marie Prescott en la rolla principala. Suenter critica destructiva en la pressa han ins stritgà il toc ils 28 d’avust dal plan da represchentaziuns dal teater.

Turneas da referats en il Reginavel Unì e nozzas[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter che sias entradas or da la turnea tras ils Stadis Unids èn stadas consumadas, ha Wilde fatg duas turneas da referats tras il Reginavel Unì. In colonel d’armada pensiunà, W.F. Morse, il qual aveva gia intermedià tar il viadi da referats tras l’America, al ha engaschà per numerusas occurrenzas. L’emprima turnea ha cumenzà il settember 1883. Sco temas dals referats aveva el elegì ‹Impressiuns da l’America› e ‹La bella chasa›.

Sco poet famus e celebrà betg be en il Reginavel Unì, mabain er en l’Europa ed en l’America, ha el maridà cun 30 onns Constance Lloyd da 26 onns, in’autura da cudeschs d’uffants or da famiglia bainstanta. Las nozzas han gì lieu ils 29 da matg 1884, il viadi da nozzas ha il pèr passentà a Paris e Dieppe. Silsuenter èn els ids a star a Londra en la part da la citad Chelsea. Da la lètg èn naschids dus figls: Cyril (1885–1915) e Vyvyan (1886–1967).

Suenter sias nozzas ha Wilde fatg da l’october 1884 fin il mars 1885 ina segunda turnea da referats tras l’Engalterra, la Valisa, la Scozia e l’Irlanda. El ha referì davart ‹La muntada da l’art en la vita moderna› e ‹Vestgadira› sut l’aspect da l’estetica.

Editur, dramaticher e narratur[modifitgar | modifitgar il code]

Oscar Wilde il 1889

Wilde ha lavurà ils onns 1887 fin 1889 per la ‹Pall Mall Gazette› e silsuenter sco editur da la revista ‹Woman’s World›. Durant quests onns ha el edì la collecziun da paraulas ‹The Happy Prince and Other Tales› (1888, represchentant classic dal gener paraula d’art; rumantsch: ‹Il prinzi ventiraivel ed autras paraulas›) ed il roman ‹The Picture of Dorian Gray› (1891). En quest’ovra, ses sulet roman, han critichers chattà elements autobiografics e da l’autra vart ina resposta directa sin il simbolissem franzos, surtut sin ‹À rebours› da Joris-Karl Huysman.

Ils proxims onns ha Oscar Wilde scrit pli u main mintg’onn ina nov’ovra, surtut cumedias da la societad. Las pli enconuschentas èn ‹Lady Windermere’s Fan› (1892), ‹A Woman of No Importance› (1893), ‹An Ideal Husband› (1895) e ‹The Importance of Being Earnest› (1895) che carichescha la classa superiura e vala sco ina da sias meglras ovras.

Ses toc ‹Salome› da l’onn 1891, tenor la legenda biblica da Salome (cun illustraziuns da jugendstil enconuschentas, per part fitg liberalas dad Aubrey Beardsley), ha la censura refusà, uschia che quel n’ha chattà nagin editur en l’Engalterra. L’onn 1894 è il toc vegnì represchentà per l’emprima giada a Paris da e cun Sarah Bernhardt. Richard Strauss ha scrit a basa da la translaziun tudestga da Hedwig Lachmann si’opera ‹Salome› ch’ha gì sia primaudiziun ils 9 da december 1905 a la Hofoper a Dresden.

Oscar Wilde ha er scrit in raquint criminal: ‹Lord Arthur Savile’s Crime. A Study of Duty› (1887). A la persuna principala da quel vegn preditg ch’el vegnia a commetter in assassin. Tenor sia maxima ‹Quai che ti stos far, fa dalunga›, decida Lord Arthur da commetter il crim anc avant che far nozzas.

‹The Picture of Dorian Gray› vala sco ovra narrativa centrala dad Oscar Wilde. Ils temas principals da quella èn la moralitad da la sensualitad e dal hedonissem en il victorianissem e la decadenza da la classa sociala superiura britannica. L’acziun dal roman e las remartgas davart l’art ch’èn integradas en quella, furman a medem temp proclamaziun e critica da l’esteticissem sco moviment litterar da la fin de siècle.[9]

Scandal e chasaforz[modifitgar | modifitgar il code]

Tenor las retschertgas dal biograf Richard Ellmann ha Wilde bain gia adina gì ina tenuta averta envers l’omosexualitad. Pratitgà quella duai el però avair l’emprima giada il 1886 cun il student dad Oxford da 17 onns Robert Ross, il qual ha gì da qua davent ina plazza fixa en la vita da Wilde.[10] L’omosexualitad è stà per Wilde in ferm impuls en tschertga da sasez; sia lètg cun Constance Lloyd, da la quala èn naschids dus figls, po però er esser indizi che Wilde era d’orientaziun bisexuala.

Il bab da famiglia Wilde ha – per ses temp – tematisà si’omosexualitad a moda relativamain averta. Sias relaziuns efebofilas (cun umens giuvens), per exempel cun ses ami da giuventetgna e lector da pli tard Robert Ross, n’eran betg nunenconuschentas. La relaziun da blers onns cun Lord Alfred Douglas (numnà Bosie), ch’era 16 onns pli giuven, ha la finala, tras ina provocaziun intenziunada dal bab da quel, John Sholto Douglas, 9. Marquess of Queensberry, manà en la societad ad in scandal, a trais process ed al declin da Wilde[11]

For Oscar Wilde
posing Somdomite
Marquis of Queensberry

Ils 18 da favrer 1895 ha Queensberry laschà enavos en l’Albemarle Club, il qual Oscar Wilde frequentava regularmain, sia carta da visita cun la remartga scritta a maun: «For Oscar Wilde posing Somdomite [sic!]» («Per Oscar Wilde che sa metta en posa sco sodomit»). Oscar Wilde ha sinaquai, suenter che Alfred Douglas al aveva segirà sustegn moral e finanzial, purtà cunter il Marquis plant per disfamaziun. E quel è, per sia defensiun, sa mess a cumprovar la vardad da sias accusaziuns.

Wilde è uschia ruschnà da la rolla da l’accusader en quella da l’accusà, cur ch’igl è vegnì a la glisch ch’el aveva contact sexual tar umens giuvens or da la classa sociala inferiura, tranter auter tar prostituads masculins. En l’inquisiziun è Oscar Wilde er vegnì interrogà dad Edward Carson, in anteriur collega da studi dal Trinity College, davart il roman ‹The Picture of Dorian Gray›, il qual è vegnì crititgà sco immoral. La briglianza retorica da Wilde n’ha però betg pudì evitar ch’ils giuraders han decidì che Queensberry na saja betg culpaivel.

Oscar Wilde è sez vegnì mess a ferm ed accusà d’acts immorals. Damai ch’i n’ha però betg dà en la giuria ina maioritad suffizienta ni per in acquittament ni per ina condemnaziun, è Wilde vegnì relaschà cunter cauziun da l’arrest d’inquisiziun. En in segund process è el alura vegnì condemnà ils 25 da matg 1895 a dus onns chasaforz cun greva lavur sfurzada. Decisiv n’è betg stà sia relaziun tar Lord Douglas, mabain ses contact cun prostituads masculins, dals quals intgins èn vegnids citads davant dretgira sco perditgas. Suenter sia relaschada or da l’arrest d’inquisiziun avevan amis da Wilde cusseglià a quel da fugir or da l’Engalterra. Quai ha Wilde refusà. William Butler Yeats, il qual al aveva medemamain recumandà la fugia, ha scrit pli tard areguard la decisiun da Wilde: «Jau n’hai mai dubità, betg in mument, ch’el aveva prendì la dretga decisiun; e ch’el ha d’engraziar a precis questa decisiun la mesadad da ses renum.»[12]

Il scandal ha manà ad attatgas cunter il magazin ‹The Yellow Book› e ses illustratur Aubrey Beardsley, cumbain che ‹Yellow Book› n’aveva mai publitgà insatge da Wilde.

Ils proxims dus onns da dira lavur sfurzada han ruinà la sanadad da Wilde. L’emprim è Wilde vegnì manà en la chasaforz en il quartier da Londra Wandsworth, nua ch’el ha stuì passentar plirs mais en la partiziun da malsauns. Silsuenter è el vegnì transferì ils 20 da november 1895 sut cundiziuns umiliantas en la chasaforz a Reading. Sco che rapporta Richard Ellmann, haja el stuì spetgar mes’ura en pastuiras e vestgadira da praschunier sin il perrun. En questa situaziun pudess er esser crudada la suandanta frasa sarcastica che vegn savens citada: «Sche Vossa maiestad tracta ils praschuniers en questa moda, alura na merita ella nagins.» Sia dunna Constance, la quala ha visità el ils 19 da favrer 1896 per al metter en enconuschientscha persunalmain da la mort da sia mamma, era commovida sin il pir davart il stadi da ses um. Ella ha scrit a ses frar: «Cumpareglià cun pli baud è el be pli in vrac.»[13]

Paucs decennis avant che Wilde è vegnì mess en fermanza, avev’ins introducì en il Reginavel Unì il sistem da l’arrest isolà. La chasaforz da Reading è, sco 54 ulteriurs stabiliments d’arrest britannics, vegnida construida da quel temp tenor il model da la praschun da Pentonville a Londra, averta il 1842, en la quala er Wilde era stà avant che vegnir transferì. Tut questas praschuns suandavan il medem princip da la separaziun. Las salas da durmir fullanadas, las qualas ins considerava sco «scolas dal crim» duevan uschia vegnir dismessas. Cun la cella individuala na duevan ils sentenziads betg pli be vegnir punids, mabain er refurmads, e l’isolaziun pareva il med adattà per far quai. Blers cussadents survegnivan problems psichics, «mintgin en ses enfiern separà», sco che Wilde ha formulà en sia ‹Ballad of Reading Gaol›.

La cella da Wilde a Reading

Il plan da construcziun da Reading derivava da George Gilbert Scott. Il plan orizontal correspundeva – sco la gronda part da las baselgias da l’Occident – ad ina crusch cristiana, ed il punct da colliaziun dals sulers averts sin l’axa centrala da l’edifizi serviva ad observar precisamain tut ils praschuniers. Er l’intern da la chasaforz cun ses arvieuts a piz gotics regorda ad edifizis sacrals. Scott è stà in dals impurtants architects da la neogotica e creatur da bleras baselgias. La chasaforz da Reading era pia concepida sco lieu da purificaziun. Ina rutina en il cumplex da l’edifizi, vi da la quala ils praschuniers stuevan far lavur sfurzada, serviva sco instrument da turment. Las fanestras eran dal temp da Wilde strusch pli grondas che orvas da sajettar cun rudellas da vaider opal. Magari pudevan ils praschuniers tuttina vesair insanua in pitschen toc dal tschiel, «questa pitschna tenda blaua ch’ils praschuniers numnan tschiel», sco che Wilde scriva en ina da sias poesias. En praschun regiva in scumond da discurrer per ils cussadents. Er guardar in sin l’auter na dastgavan els betg. Sa muvend en la curt stuevan els purtar capuzas che cuvrivan dal tuttafatg la fatscha. En la chapella separavan trapartidas ils praschuniers che sesevan sin ils bancs-baselgia sco en vaschels averts. Ils praschuniers stevan sut surveglianza permanenta dal persunal da guardia. Gia a l’entschatta da l’arrest vegnivan mussadas a mintga praschunier las cellas stgiras en il plaun sutterran. Tar ils pli pitschens surpassaments ristgav’ins da vegnir empraschunads là en quietezza e stgirezza cumpletta. Wilde ha gì da suffrir quai ina giada durant quindesch dis che ston esser stads sco ina suletta notg. El ha scrit pli tard: «Suffrientscha è in sulet, fitg lung mument. Ins na la po betg sutdivider en etappas.» Per cumandar l’arrest en stgirezza avevan bastà a la direcziun da la praschun in pèr pleds ch’el aveva barattà en la chapella da la praschun cun in auter praschunier. Dal 1845 fin il 1913 è er vegnida exequida a Reading la paina da mort cun metter a la furtga. Wilde ha rapportà pli tard da l’orrur ch’in’execuziun evocava tranter ils praschuniers.

En la chasaforz a Reading ha Wilde scrit ad Alfred Douglas ina brev da 50 000 pleds. Ina copia da quella ha el, sco cumprova, laschà pervegnir suenter sia relaschada or da praschun a Robert Ross. Lord Douglas ha silsuenter adina dementì d’insumma avair retschet questa brev. Sut il titel ‹De Profundis› è la brev vegnida publitgada postum (1905), laschond davent passaschas ch’avessan pudì dar stgandel. Il 1949 ha Vyvyan Holland, il figl da Wilde, publitgà la brev en ina versiun pli lunga, ma incorrecta, per la quala la copia da Ross aveva servì sco funtauna. Il 1962 han scienziads da litteratura preparà a basa dal manuscrit original, che vegn conservà en il British Museum, ina versiun correcta e cumpletta, la quala è cumparida en l’antologia ‹The Letters of Oscar Wilde›. En quella elavura Wilde la relaziun tar Douglas, ma tracta er las relaziuns inumanas en la chasaforz (t.a. uffants empraschunads che stuevan prestar lavur sfurzada). Questas tematicas aveva el er gia tractà suenter sia relaschada en duas brevs da lectur en la gasetta ‹Daily Chronicle›.

Vita en l’exil[modifitgar | modifitgar il code]

Alfred Douglas (1903)

Spussà e malsanitsch è Wilde vegnì relaschà ils 19 da matg 1897 or da praschun. Ses plan oriund da sa retrair per sis mais sco penitent en in collegi da gesuits è ì ad aua, perquai ch’il manader da quel ha refusà d’al retschaiver. Per betg s’exponer a la disfamaziun da vart da la societad, è el sinaquai fugì a Paris. El n’è mai pli returnà en la Gronda Britannia e n’ha scrit nagut pli cun excepziun da ‹The Ballad of Reading Gaol› davart ses temp en praschunia.[14] Ils ultims trais onns da vita ha el passentà sut il num Sebastian Melmoth (tenor il roman ‹Melmoth the Wanderer› da ses aug da segund grad Charles Robert Maturin) sin la terra franca europeica en povradad ed isolaziun.

Wilde è sa scuntrà il medem onn cun Lord Douglas a Napoli. El vuleva anc vesair ina giada l’ami ed a medem temp terminar la relaziun: «Jau sai ch’igl è meglier sche jau n’al ves mai pli.» Il favrer 1898 è el viagià a Paris ed ha loschà en in hotel bunmartgà a la Rue des Beaux-Arts. Amis da pli baud, ils quals el supplitgava da gidar or da sias stretgas monetaras frequentas, al han resentì sco bagliaffun abandunà e deprimì. Cumbain ch’el na disponiva da nagins meds finanzials, al ha il possessur dal hotel alloschà en la meglra chombra ed al laschava prevegnir las meglras spaisas ed il meglier vin. Quai duai Wilde avair commentà cun ils pleds: «Jau mor sur mias relaziuns», e ses ultims pleds duain esser stads: «U che questa terribla tapeta va, ni che jau vom.»[15]

Sia dunna Constance è morta in onn suenter che Oscar Wilde era vegnì relaschà da la praschun, ils 7 d’avrigl 1898 a Genua. Ella aveva bandunà cun ils uffants l’Engalterra, aveva tranter auter vivì en vischinanza da Nürnberg e midà ses num en Constance Holland. Malgrà las afferas evidentas da ses um, n’ha ella mai dumandà il divorzi. Sco che scriva Richard Ellmann è «si’affecziun per Wilde sa mantegnida fin la fin». Or dal relasch da Constance ha Wilde uss survegnì ina summa annuala da 150 glivras, quai ch’avess bastà per viver, sch’el na fiss betg stà inclinà al luxus. Ses daivets han muntà suenter sia mort a 400 glivras, las qualas ha pajà ses ami ed administratur dal relasch litterar Robert Ross.

Mort e sepultura[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 30 da november 1900 è Oscar Wilde mort a Paris en l’Hotel d’Alsace. Ses ami Ross aveva clamà in plevon catolic, il qual al ha dà sin letg da mort il battaisem d’urgenza, l’absoluziun ed il sontg ieli. Wilde n’era betg pli bun da discurrer; schebain el era anc tar sasez tar sia conversiun a la baselgia catolic-romana n’haja nagin pudì savair, ha Ross rapportà.

Tenor l’opiniun dals scienziads Ashley Robins e Sean Sellars è Wilde mort en consequenza d’in’inflammaziun dal tscharvè, la quala è resultada d’in’inflammaziun cronica da l’ureglia da mez. Gia avant che vegnir empraschunà aveva el contactà pervi da sentiments da surdadad in spezialist da las ureglias. Tenor opiniun dals scienziads numnads saja quai be in mitus che Wilde haja patì da la sifilis ch’era da quel temp incurabla.

Monument da fossa dad Oscar Wilde a Paris

Malgrà questas retschertgas pli novas resti in fatg ch’i dat blers indizis per ina sifilis: Ses ami Robert Ross ha pretendì che Wilde saja s’infectà cun la malsogna gia sco student e ch’el haja stuì sa suttametter avant la lètg ad in tractament d’argient viv. Er ses biograf, Richard Ellmann, è da l’avis che la sifilis saja da considerar sco la raschun da la mort, e sa basa sin ils pleds dals amis da Wilde Reginald Turner e Robert Ross ch’eran preschents cur che quel è mort, sco er sin ils parairis dals medis ch’al han intercurì curt suenter sia mort.

Wilde è l’emprim vegnì sepulì sin il Cimetière parisien de Bagneux, ma transferì il 1909 sin il Cimetière du Père Lachaise a Paris. L’onn 1950 è la tschendra da ses ami fidaivel Robert Baldwin Ross medemamain vegnida messa en sia fossa. La fossa è stada ornada sur lung temp cun millis bitschs da lefzagl d’admiraturas ed admiraturs. Per il 111avel di da sia mort è la fossa vegnida renovada e protegida cun ina platta da vaider.

Politica[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter avair fatg l’enconuschientscha da George Bernhard Shaw, ha Wilde cumenzà a s’occupar cun il socialissem. El ha visità l’onn 1888 pliras occurrenzas da la Fabian Society e recensà il 1889 il cudesch da chant ‹Chants of Labour: A Song-Book of the People›, dond da sentir en quella ch’el resguardia il socialissem sco nov impurtant impuls per l’art. El è er stà il sulet litterat ch’ha suttascrit la petiziun da Shaw per far grazia cun ils anarchists dals Haymarket Riots a Chicago ch’eran vegnids sentenziads a la mort.

L’essai ‹The Soul of Man under Socialism› ha el scrit sut la lectura inspiranta da las scrittiras da Peter Kropotkin. En quel s’exprima Wilde a favur da l’aboliziun da la proprietad privata e per in socialissem individualistic, antiautoritar. El scriva: «La renconuschientscha da la proprietad privata ha fatg donn a lunga vista a l’individualissem, confundend l’uman cun ses possess.» A medem temp sco la proprietad privata stoppia però er vegnir abandunada l’idea da reger umans. En sia brev scritta or da la praschun s’exprima Wilde cun grond respect envers Kropotkin che viveva en l’exil a Londra, e cun il qual el parteva l’experientscha d’esser empraschunà sur onns.

En ina retschertga da la revista da litteratura franzosa ‹L’Ermitage› era Wilde gia sa declerà l’onn 1873 sco «artist ed anarchist».

Commemoraziun ed onuraziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Dapi il 1995 sa chatta en la Westminster Abbey en il Poets’Corner ina tavla commemorativa che regorda ad Oscar Wilde. Il 2007 ha il Vatican recepì Wilde en l’antologia ‹Provocaziuns: aforissems per in cristianissem anticonformistic› Oscar Wilde en la glista d’onur d’auturs.

Effect posteriur[modifitgar | modifitgar il code]

L’anteriura chasaforz da Reading vala sco ina da las pli enconuschentas praschuns dal mund. L’onn 2016, trais onns suenter la fin da l’utilisaziun da la praschun sco tala – a la fin per giuventetgna delinquenta –, èn artists sa confruntads en in’exposiziun al lieu cun las circumstanzas da la detenziun da Wilde e cun dumondas generalas che sa tschentan en quest connex. Sut il titel ‹Inside: Artists and Writers in Reading Prison› èn vegnidas tratgas a strada tematicas sco separaziun, isolaziun, chasti, praschunia fisica e psichica, dretg, giurisdicziun e giustia sco er la tenuta da la societad envers l’omosexualitad.

Alfred Kerr, l’impurtant criticher dal temp dal natiralissem che dueva pli tard vegnir persequità dals naziunalsocialists, ha scrit il 1917 en connex cun Wilde: «Si’execuziun sur plirs onns furma l’ultim act dal temp medieval.»[16]

Il nev Fabian Lloyd[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1913 ha il nev da Wilde Fabian Lloyd alias Arthur Cravan scrit a Paris in artitgel, en il qual el ha pretendì che ses aug saja anc en vita ed al haja visità a Paris. Oscar Wilde saja sa trategnì dapi il 1901 en l’India ed Indonesia e saja puspè returnà là. Il correspundent da Paris da la ‹New York Times› ha sinaquai tschertgà adumbatten perditgas che duevan avair vis Wilde. Cravan è anc ì in pass pli lunsch ed ha scumess 5000 dollars ch’i na sa chattia en la fossa dal poet sin il santeri Père-Lachaise nagina bara, mabain dus manuscrits inedids. La regenza franzosa ha però refusà la pretensiun d’avrir la fossa.

Persunalitad[modifitgar | modifitgar il code]

Graffiti a Cirencester, Engalterra

Oscar Wilde ha a ses temp dà d’engiavinar a blers umans. La publicitad al enconuscheva sco divertider eloquent e spiertus e sco dandy. El sa cumportava savens a moda prepotenta e superiura. Cun ses umor lucid ha el adina puspè scuvert pregiudizis e fatg palais varts tridas e vardads malcumadaivlas da la societad. Gia durant ses temp da studi è Wilde sa surdà cumplainamain a l’esteticissem, pia a l’art ed ad ina vita be per amur da la bellezza. Ina giada ha el ditg che sia vita saja l’ovra d’art per propi e la litteratura ch’el haja scrit be in ventin da ses talent. A l’autur franzos André Gide duai el per exempel avair ditg:

«Mes tocs n’èn betg buns, jau sai, e quai m’è tuttina (...). Els èn quasi tuts il resultat d’ina scumessa. Er ‹Dorian Gray› – jau hai scrit quai en in pèr dis, perquai ch’in da mes amis ha manegià che jau na sappia betg scriver in roman. Scriver m’unfisescha terriblamain.»[17]

In’autra giada ha el scrit:

«Vaira bellezza finescha là, nua che cumenza l’expressiun spiertala (la quala na fiss però betg necessaria per ina definiziun!). Bellezza revelescha tut, perquai ch’ella n’exprima nagut.»[18]

Ins sa che Oscar Wilde era en vardad in perfecziunist e ch’el ha adina puspè surlavurà intensivamain sias ovras, fin ch’el era cuntent cun quellas. Er il dumber respectabel d’ovras ch’el ha scrit discurra tut in’autra lingua. El fascheva però sco sche divertiment ed ina vita da dandy al muntian dapli che si’ovra. Forsa era quai ch’el laschava parair en la publicitad sco sia persunalitad be ina mascra:

«Al mund cumpar jau, e quai è intenziunà uschia da mia vart, be sco dilettant e dandy – i n’è betg prudent da mussar al mund l’agen cor – e sco ch’in cumportament serius è il camuflagi dal tabalori, uschia è narradad en sias furmas exquisitas da nunimpurtanza, indifferenza e mancanza da quità il vestgì da l’um sabi. En in temp segnà talmain da mancanza da gust sco quest, duvrain nus tuts mascras.»[19]

Er sch’el vuleva svegliar en la publicitad l’impressiun cuntraria, era el – sco ch’i resorta da diversas brevs – savens offendì profundamain da la critica severa envers sias ovras. Probablamain vuleva el en sia vita surtut renconuschientscha per sia lavur, ma er, tar tut sia diversitad ed excentrica, vegnir acceptà sco quai ch’el era: sco Irlandais, sco artist, sco uman.

Omosexualitad en l’epoca victoriana[modifitgar | modifitgar il code]

Il Criminal Law Amendment Act, in supplement al cudesch penal britannic, che puniva acts sexuals tranter umens, era pir entrà en vigur il 1885. Talas acziuns devi però adina puspè en internats da giuvens e tranter ils scolars exclusivamain masculins dals colleges; da vart da la magistraglia vegniva quai per gronda part ignorà.[20] Per umens creschids percunter che vivevan en fitg stretga relaziun, era il nov supplement collià cun il privel da vegnir mess sut squitsch.

Oscar Wilde, ina giada stigmatisà sco omosexual, ha influenzà a moda gravanta il maletg da ‹chauds› en la publicitad e manà a la furmaziun d’in stereotip d’umens omosexuals ch’è sa mantegnì fin oz. Uschia vegnivan p.ex. umens che tgiravan in stil extravagant designads a moda beffegianta sco ‹Oscar›. Umor ed eloquenza exprimida, il plaschair vi dal bel, sco equipaments interiurs u vestgadira, e la persunalitad da Wilde excentrica – almain en la publicitad – duevan valair sco cumprova e sco ensaina da l’omosexualitad. [21]

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

Emprima ediziun da ‹The Picture of Dorian Gray› en il ‹Lippincott’s Monthly Magazine›

Poesias[modifitgar | modifitgar il code]

  • Ravenna (1878)
  • Poems (antologia) (1881)
  • The Sphinx (1894)
  • The Ballad of Reading Gaol (1898)

Raquints e paraulas[modifitgar | modifitgar il code]

  • The Canterville Ghos, 1887
  • The Sphinx without a Secret, 1887
  • Lord Arthur Savile’s Crime, 1887
  • The Model Millionaire, 1887
  • The Happy Prince and Other Tales, 1888
  • The Portrait of Mr. W.H., 1889
  • The Star Child, 1891
  • A House of Pomegranates, 1891, collecziun da paraulas

Roman[modifitgar | modifitgar il code]

  • The Picture of Dorian Gray, roman, 1890, en: Lippincott’s Monthly Magazine. Il 1891 tar Lock, Ward and Co., Londra sco cudesch

Tocs da teater[modifitgar | modifitgar il code]

  • Vera; or, the Nihilists, 1880
  • Salomé, 1891
  • Lady Windermere’s Fan, 1892
  • The Duchess of Padua, 1893
  • A Woman of No Importance, 1893
  • An Ideal Husband, 1894
  • The Importance of Being Earnest, ca. 1895
  • La Sainte Courtisane, publitgà l’emprima giada il 1909
  • A Florentine Tragedy, publitgà l’emprima giada il 1909
  • For Love of the King

Essais[modifitgar | modifitgar il code]

  • The Truth of Masks, 1885
  • The Decay of Lying, 1889
  • Pen, Pencil and Poison, 1889
  • The Critic as Artist, 1890
  • The Soul of Man under Socialism, 1891

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Apollo University Lodge no. 357: History 1870–1914.
  2. Richard Ellmann: Oscar Wilde. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1992, p. 76.
  3. Oscar Wilde. En: Encyclopedia Britannica.
  4. Ellmann, p. 177.
  5. Cf. latiers Oscar Wilde in America, consultà ils 20 d’october 2017.
  6. Mary Warner Blanchard: Oscar Wilde’s America: Counterculture in the Gilded Age. Edwards Brothers, Ann Arbor MI 1998.
  7. Ellmann, p. 242–246.
  8. Blanchard, p. 27.
  9. Cf. l’artitgel davart il roman The Picture of Dorian Gray, en: Kindlers Neues Literatur Lexikon, tom 17. Kindler, Minca 1988, p. 667s.
  10. Ellmann, p. 382s.
  11. Davart ils process cf. Glanz und Elend des Dichters Oscar Wilde, en: Walther Skaupy: Große Prozesse der Weltgeschichte. Emil Vollmer Verlag, Essen, ISBN 3-88851-277-8, p. 188–218.
  12. Cità tenor Ellmann, p. 635.
  13. Ellmann, p. 670.
  14. Susanne Luber: Nachwort zum ‹Brief aus dem Gefängnis›, en: Oscar Wilde: Werke in 5 Bänden. Tom 5: Spätwerke. Gerd Haffmans bei Zweitausendeins, Francfurt a.M. 2004, p. 259.
  15. Indicaziuns e citats, sche betg menziunà autramain, tenor Ellmann.
  16. Alfred Kerr: Die Welt im Drama. 5 toms, S. Fischer, Berlin 1917, p. 406.
  17. Oscar Wilde: A Study. Or dal franzos dad André Gide cun introducziun, annotaziuns e bibliografia da Stuart Mason, Holywell Press, Oxford 1905, p. 48.
  18. Peter Sitte: Ästhetik als Grundwert der Bildung, en: Winfried Böhm, Martin Lindauer (ed.): «Nicht Vielwissen sättigt die Seele». Wissen, Erkennen, Bildung, Ausbildung heute. (= 3. Symposium der Universität Würzburg), Ernst Klett, Stuttgart 1988, ISBN 3-12-984580-1, p. 323–348, qua cità p. 326.
  19. Brev a Philip Houghton, favrer 1894. En: Letters, p. 353.
  20. Cf. Lambert, Royston e S. Milham: The Hothouse Society. Weidenfeld & Nicolson, Londra 1968.
  21. Indicaziuns e citats, sche betg menziunà autramain, tenor Ellmann.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Peter Ackroyd: Das Tagebuch des Oscar Wilde. Roman (= Goldmann, nr. 72778 ), Goldmann, Minca 2001, ISBN 3-442-72778-2.
  • Barbara Belford: Oscar Wilde. Ein paradoxes Genie. Eine Biographie. Haffmans, Turitg 2000, ISBN 3-251-20314-2.
  • Maud de Belleroche: Oscar Wilde ou l’amour qui n’ose dire son nom. Favre, Losanna 1987.
  • Mary Warner Blanchard: Oscar Wilde’s America. Counterculture in the Gilded Age. Yale University Press, New Haven CT e.a. 1998, ISBN 0-300-07460-3.
  • Franz Blei (ed.): In memoriam Oscar Wilde. Insel-Verlag, Lipsia 1904.
  • Richard Ellmann: Oscar Wilde. Or da l’american da Hans Wolf, Piper, Minca e.a. 1991, ISBN 3-492-03174-9.
  • Nicholas Frankel: Oscar Wilde: the unrepentant years. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2017, ISBN 978-0-674-73794-5.
  • Peter Funke: Oscar Wilde. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. (= rororo, nr. 50148), 18avla ed., Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2001, ISBN 3-499-50148-1.
  • André Gide: Oscar Wilde. Reminiscences. Philosophical Library / Open Road, Newburyport 2012, ISBN 978-1-4532-4041-0.
  • Frank Harris: Oscar Wilde. His Life and Confessions. 2 toms, New York NY 1918.
  • Merlin Holland: Oscar Wilde im Kreuzverhör. Die erste vollständige Niederschrift des Queensberry-Prozesses. Blessing, Minca 2003, ISBN 3-89667-240-1.
  • Merlin Holland: Das Oscar-Wilde-Album. Blessing, Minca 1998, ISBN 3-89667-077-8 (fotografias).
  • Vyvyan Holland: Introduction, en: Oscar Wilde: Complete Works, reprinted edition, Collins, Londra e.a. 1981, ISBN 0-00-410541-9.
  • Philippe Jullian: Das Bildnis des Oscar Wilde. Hoffmann und Campe, Hamburg 1972, ISBN 3-455-03687-2.
  • Robert N. Keane (ed.): Oscar Wilde. The man, his writings, and his world. (= AMS Studies in the Nineteenth Century, nr. 32), AMS Press, New York NY 2003, ISBN 0-404-64462-7.
  • Walther Skaupy: Große Prozesse der Weltgeschichte, Glanz und Elend des Dichters Oscar Wilde, Magnus Verlag, Essen (s.a.).
  • Oscar Wilde: Ein Leben in Briefen. Edì e commentà da Merlin Holland, or da l’englais da Henning Thies, Blessing, Minca 2005, ISBN 3-89667-279-7.
  • Simone Reißner: Über Oscar Wilde – Eine psychoanalytische Betrachtung, en: System ubw – Zeitschrift für klassische Psychoanalyse, annada 25, carnet 1, 2007, p. 5–33.
  • Jens Rosteck: Die Sphinx verstummt. Oscar Wilde in Paris. Propyläen, Berlin 2000, ISBN 3-549-07129-9.
  • Matthew Sturgis: Oscar: a life. Head of Zeus, Londra 2018, ISBN 978-1-78854-597-6.
  • Michèle Mendelssohn: Making Oscar Wilde. Oxford University Press, Oxford 2018, ISBN 978-0-19-880236-5.
  • Kimberly J. Stern: Oscar Wilde: a literary life. Palgrave Macmillan, Cham 2019, ISBN 978-3-030-24603-7.

Films[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1960 èn cumparids dus films britannics che tractan la vita dad Oscar Wilde, surtut ses process davant dretgira: Oscar Wilde da Gregory Ratoff cun Robert Morley sco Oscar Wilde e The Trials of Oscar Wilde da Ken Hughes cun Peter Finch en la rolla principala.

Il film Wilde dal reschissur britannic Brian Gilbert da l’onn 1997, en il qual Stephen Fry gioga Oscar Wilde, cumpiglia ils onns da Wilde sco litterat celebrà a Londra, il temp dals process e las consequenzas da quels. Il film sa basa sin la biografia da Wilde da Richard Ellmann, per la quala quel è vegnì onurà l’onn 1989 cun il Premi Pulitzer.

Rupert Everett ha realisà l’onn 2018 il film The Happy Prince, il qual tracta ils ultims onns da vita dad Oscar Wilde en l’exil. La rolla principala gioga il reschissur sez.

Tocs da teater davart Oscar Wilde[modifitgar | modifitgar il code]

  • Moisés Kaufman: Gross Indecency: The Trials of Oscar Wilde, emprima represchentaziun il 1997 a New York.
  • Inken Kautter, Kay Link: Ein langer, süßer Selbstmord – Der Fall Oscar Wilde, emprima represchentaziun il 2011 a Cologna.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Oscar Wilde – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio