Rumantsch da Vaz

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en rumantsch da Vaz.
Vaz cun las trais vischnancas Lain, Muldain a Zoarten. Davos ves'in il lia da cura Lai-Valbela.

Il rumantsch da Vaz e in idiom tgi vign baterlo aint il cumoin da Vaz. Tenor la dombrazieun dil pievel digl onn 2000 batearlan 9.03 % u 243 parseunas domiciladas aint il cumoin da Vaz rumantsch da Vaz. Quella cefra risguarda dantant betg quels pledaders dil rumantsch da Vaz tgi voivan ainten otras vischnancas grischeunas u schu la Bassa.

Istoargia[modifitgar | modifitgar il code]

Il rumantsch da Vaz e sa sviluppo dil latoin vulgar. Siua dalla conquista dalla Rezia durant il domini digls imperateurs romans Tiberius u Claudius e il latoin vulgar sa deraso plamet ainten las vals reticas abitadas da stirpas celticas a reticas. Angual pocs pleds retics a celtics en antros aint il latoin vulgar. I sa tracta par granda part da noms da lia, dalla flora a dalla fauna. I vign smino tg' ils noms da lia Lain, Zoarten, Muldain ad Il Men daroivan dil celtic u dil retic.

Igl pi vigl documaint scret an rumantsch da Vaz en las foarmas da saramentazieun dil mastral, dils darschieders a dil guebel dalla measa dartgira da Vaz. Pi tard suondan brevs martgo a testamaints screts da mercenaris a dad emigrants.

Ils capputschins talians tgi an pastoro la plaiv da Vaz da 1663 antochen 1933 an er uschi ina granda influenza partutgand il rumantsch ainten baselgia ad ainten scola. Avant tg'els pudevan pastorar ina plaiv rumantscha, stuevan els amprender il lungatsch. Quigl faschevan els pil solit an Surselva, il center dil catolicissem grischeun da lez taimp. Ils capputschins talians tgi vagnevan aint il grischeun catolic passantavan pil solit in tscheart taimp an Surselva par amprender rumantsch. Per siua surpiglievan els ina plaiv rumantscha. Il priedis faschevan els an Sursilvan ad els scrivevan er tschearts documaints (p.ex. testamaints) pils parrochians an Sursilvan. Uschoa e il Sursilvan davanto a Vaz ma er ainten otras vischnacas dalla Val Alvra ad an Surses il lungatsch dalla baselgia. Scu tga la scola e vagnida declarada obligatorica il 1848 an ils cumoins catolics dil Grischeun Central surpiglio ils codeschs da scola dalla Surselva. Uschoa e il Sursilvan er davanto lungatsch da scola ad a mantigni quel status antochen igls onns 1970. Per alleura a Vaz mido til Surmiran.

1980 a il romanist Theodor Ebneter publitgo il Vocabulari dil Rumantsch da Vaz. Quella publicazieun davart in idiom baterlo d'ina cuminanza linguistica da pocas tschient parseunas a uschi in reseun ambivalent. Dantant tg'il pievel da Vaz a stimo zont fitsch la cumparoida da quell' ovra, an represchentants dad oters idioms sa dumando das-cheus scha quigl fetscha ansomma da basigns. Il Vocabulari dil Rumantsch da Vaz e immdiat davanto il punct da referimaint linguistic pils pledaders dils rumantsch da Vaz. La suletta resalva vears Theodor Ebneter e il fatsch tg'el a betg risgurdo neologissems. Uschoa en ils pledaders sfurzos da consultar er oters vocabularis rumantschs sch'els sartgan in neologissem.

Caracteristicas[modifitgar | modifitgar il code]

Vocals
  • o: oir (surm. eir, surs. ir, tud. gehen)
Diftongs
  • eu: neus (surm. nous, surs. nus, tud. wir)
  • ea: in beal om (surm. en bel om, surs, in bi um, tud. ein schöner Mann)
  • oa: la voa (surm. la veia, surs. la via, tud. die Strasse )
Consonants
  • sch sonor: oir scheu (surm. eir giu, surs. ir giu, tud. hinuntergehen)
schantar (surm. giantar, surs. gentar, tud. mittagessen)
Pleds caracteristics
  • geu (surm. ia, surs. jeu, tud. ich)
  • ia (surm. ea, surs, gie, tud. ja))

Exaimpel[modifitgar | modifitgar il code]

Lai

Amiez la val tgi lientsch sa stenda
targlisch' il lai an calm profond.
Il ses blo bufatsch resplenda
ils siemis da quest mond.

Scu in tschupi, la palé ota
ornesch'il lai cun si caleur.
Geu contemplesch schu dalla motta
la val an si splendeur.

Las aclas viglias ossas voidas
ragoardan in taimp passo.
Pils cualms antoarn eni starnoidas -
il taimp e sa mido.

Sillas costas taissas crescha
in got spess scu da valé.
Pi ameunt igl îgl viandescha -
el vot anc vair daple.

Ad il Foil Cotschen maiesteus
rischa quel sche da stad.
Geu sfons tot pieteus
ainten la perpetnadad.

Donat Rischatsch, 2018

Inscripzieuns[modifitgar | modifitgar il code]

L'Acla Alva e l'amprema inscripzieun an rumantsch da Vaz sch'in vign soi da Cuira

Las voas sil territori dil cumoin da Vaz poartan noms rumantschs. Er vi da bleras tgiesas po in vair inscripzieuns an rumantsch da Vaz.

Marets pil mantignimaint dil rumantsch da Vaz[modifitgar | modifitgar il code]

  • Clo Jochberg, scolast
  • Prof. Theodor Ebneter, auteur dil Vocabulari dil Rumantsch da Vaz
  • Toni Cantieni, mastral, cusseglier naziunal, president dalla Lia Rumantscha
  • Pol Antoni Hartmann, peur, mastral a co-auteur dil Codesch da Vaz
  • Giochen Rischatsch, fiduziari, auteur dalla cronica dil chor viril baselgia Vaz
  • Schon Fidel Hartmann, scolast, inscripzieuns bilinguas Museum local Vaz
  • Donat Rischatsch, scolast, rimnader dalla correspondenza digls emigrants da Vaz

Literatura an rumantsch da Vaz[modifitgar | modifitgar il code]

  • Toni Cantieni-Pally: Oir a cualm ed oters racuints. Cancas, 2010.
  • Schon Schieri a Giusep Margreth, correspondenza or da Paris
  • Linard Cadosch, correspondenza or da Paris
  • Schatgen Goargias Thalparpan, correspondenza or da Buenos Aires
  • Tgaspar Parpan, correspondenza or da Sombrerete (Mexico)
  • Peder Rischatsch, correspondenza or da Paris