Sco scha nüglia nu füss

Questa pagina è scritta en sursilvan.

Sco scha nüglia nu füss ei in Roman da Rut Plouda.

Damondas davart il cudisch “Sco scha nüglia nu füss”

Tgei?

Quei cudisch setracta d’in dialog intern d’ina mumma cun siu fegl ch’era impedius ed ei morts cun 19 onns.

Jeu sun en stalla e vesel co ti dattas en fein. Igl ei stregn, ti laias denton buc luc. Ti lavuras sco tiu bab. Vas cun la biestga ordadora e spetgas tochen ch’ei han buiu. Cu nus mavan cun tren havevas ti bugen ils tunnels. Ti sesevas sil baun, sesentevas ferms e curaschus e miravas cun legria co ils mirs vargavan giuado. Il pastur da nuorsas camina tras las streglias cun siu muvel. El ha buc tema dil stgir, el ha siu tgaun, siu fiug e siu sacados. Ti sesas entuorn ina meisa cun la giuventetgna il venderdis ni la sonda sera. Tuts discuoran, rian, beiban e maglian. Mintgaton stattas en pei per far in viva. La notg audel jeu co ti sortas d’in auto.

Jeu patratgel vid la mar, ti stattas en schanuglias e fas tuors da sablun cun tes cumpogns. Jeu patratgel spieghel, ti miras el spieghel e dias smaladiu mongoloïd.

Tiu bab ha mazzau ina biestga e priu ora il dadens e ti rasas ora tes emprems peschs sin meisa e rias tut dad ault. Jeu cavel truffels, ti rimnas els e mettas els ella sadiala. Tuttenina vegns staunchels e fas ina pausa, lu rasas ora la marenda silla cozza e spetgas.

Ei maunca mo paucs dis entochen Nadal, dis che ti has aschi bugen, ils utschals vegnan, miran sch’ei dat enzatgei da magliar e van lu puspei.

Rut Plouda leva gia daditg scriver in cudisch dalla relaziun denter ina mumma ed in affon impediu, mo ella ha denton mai propi anflau la dretga moda d’exprimer.

Tgi?

L’autura ei igl Jeu che scriva da siu fegl impediu. Igl ei regurdientschas da lur fegl ch’ei morts cun 19 onns. Il Ti ha num Joannes ed representa il fegl da Rut Plouda.

Las persunas possedan negina descripziun precisa da lur apparientscha. Joannes era in giuven fetg curaschus, el selegrava da pauc e saveva sefatschentar en sia atgna moda, per exempel cun contemplar la glieud. El era adina cuntents, haveva gronds plans e leva aunc veser bia da quei mund. Savens leva el esser ina autra persuna, ina ch'el ha mai saviu esser (texts screts en la 3 persuna).

Dalla mumma da Joannas san ins buca aschi bia perquei ch’ella raquenta davart siu fegl. Ella ei fetg sociala, mira fetg bein da siu fegl e mira ch’ei mondi bein cun el.

Tgi cun tgi?

Il „jeu” raquenta sco ei era. El raquenta davart il „ti”, tgei che lez fageva bugen, da ses plans e sias finamiras. Il ti separticipescha mai al discuors. Lur relaziun era fetg buna, conflicts ein mai descrets. Joannes gidava savens sia mumma, per exempel a cavar truffels. La mumma da Joannes era loscha da siu fegl. Savens contemplava ella el.

Ei dat damondas che restan savens aviartas. Mintgin che legia quei cudisch sa sez far ponderaziuns davart las rispostas. A Rut Plouda eis ei fetg impurtont ch’ils lecturs ston aunc sezs far patratgs. Ella less buca che tut vegn surviu si ad els.

Citad da Clà Riatsch: „Scha’l lö da l’inscunter cun l’oter es ün text, discuorra ün „eu“ eir per ün „tü“. Lur dialog es üna finita, lur inscunter ün’illusiun; l’oter para pers sco ün mort chi nu respuonda. Co far per nun inscuntrar be üna figüra sblacha o be l’aigna sumbriva? Co far cha l’oter resista e respuonda: cun sia vusch, sia preschentscha, cun la forza e’l misteri da sia vita?

In „Sco scha nüglia nu füss“ da Rut Plouda dvaintan ün „eu“ ed ün „tü“ las vuschs da differents inscunters: vita e mort. Algord e sömi. Memoria e scrittüra. (Citad dil cudisch „sco scha nüglia nu füss“)

Nua?

Mintga pagina ha quasi in auter liug. Ils loghens d'acziun ein ell' Engiadina. Per exempel alla staziun, nua ch'ils trens vegnan e van. Els significheschan la colliaziun dall’Engiadina cun il mund ed ein era in simbol per viver e murir. Quei simbol da veta e mort ei in element fetg impurtont el cudisch. El vegn adina puspei menziunaus. Las undas, ils utschals, las neblas, las nuorsas piardan lur pigns e.a.v. tut ei in ir e vegnir, sco il carstgaun sil mund. Auters loghens ein per exempel a casa, si mises e tut ils loghens che regordan la mumma da siu fegl. Il bia eis ei loghens ordadora perquei che Joannes termagliava savens el liber.

L’atmosfera descriva Rut Plouda fetg precis. Per exempel sin pagina 37: „Aint il tren savura da malesser. I tira aint da fanestra. Il vagun es bod vöd. Davovart sfuschigna inchün aint in alch tas-cha o s-charnütsch da palperi. Üna giuvna taidla musica cun in walkman. […]“

Cura?

Il cudisch vegn publicaus igl onn 2000. L’ovra setracta da patratgs davart il fegl dall’autura che ha viviu naven da 1977 tochen 1996. Il cudisch ha 95 paginas, savens eis ei denton mo scret da vart dretga. Il temps da raquintaziun cumpeglia circa ina ura e miez. Il temps raquintau ei buc diltut clars. Las regurdientschas san esser d’ in meins ni da plirs onns. Il cudisch consista da singulas scenas, nua che Joannas e sia mumma ein participai. In’acziun ei pia adina avon maun. Las scenas ein claramein acronologicas. Las acziuns seglian dad in liug a l’auter e cunquei ch’ei setracta da regurdientschas ei ina raquintaziun cronologica buca pusseivla. Rut Plouda ha denton empruau da far in cert uorden cun las regurdientschas cun agid dallas quatter stagiuns.

Las acziuns han liug per gronda part duront il di perquei ch’ei schabegia dapli lu.

Co?

La gronda part dil cudisch vegn raquintada dalla perspectiva dalla mumma da Joannes. Ella descriva tut el detagl. Il cudisch ei structuras tenor las quater stagiuns. Tier las regurdientschas dat ei aunc singuls texts ch’ein screts ella tiarza persuna. Quels texts han mintgamai in tetel.

Simbols dat ei fetg biars, per exempel ils trens alla staziun, las neblas, la glisch, ils utschals, la catscha. Tuts han la medema muntada, numnadamein igl ir e vegnir, viver e murir. Era igl ascher cumpara fetg savens, el simbolisescha il ciclus dalla veta. El center stat adina Joannes ed il mund gira entuorn el. L’autura lai ina certa libertad al lectur. Aschia che lez sa fa ses agens patratgs.

Ina canzun che cumpara el text ei: „L’amour, ça fait pleurer”. Quella canzun ha denton negina simbolica speciala ed ei buc aschia impurtonta. La canzun cumpara cura che la mumma da Joannes seregorda ch’ella era per l’emprema ga tier il bab da Joannes. Els eran ventireivels, l’amur fageva ri mo la canzun scheva il cuntrari.

Ina canzun cun dapli impurtonza ei: „Eine Herde weisser Schafe ist mein Königreich und die kleine Hütte mein Palast“. Quella canzun tedlava Joannes fetg bugen. El leva adina daventar pastur.

Lungatg?

Il jeu discuora buca en in discuors direct cul ti. El declara plitost il cumportament dil ti en las differentas scenas. Il cudisch ei screts en vallader. La schelta da plaids ei buca enorm gronda. L’autura scriva en in sempel lungatg da mintgadi ed a moda fetg emoziunala. Era ils texts ella tiarza persuna ein screts en in sempel lungatg. Per l’autura stat igl affon el center.

Las construcziuns ein fetg cuortas e concretas. Quei dat al cudisch ina structura speciala.

Dialogs dat ei negins. Igl ei plitost ina raquintaziun co la veta era cun quei affon e per quei affon. Tgei dat en egl?

Il cudisch ei screts a moda fetg speciala. Cura ch’ins entscheiva a leger el ha ei negin connex. Ils loghens midan traso ed ins sa buc vida tgei ch’ins ei. Tuttenina capeschan ins ch’ei setracta da singulas regurdientschas e che pér las singulas scenas ensemen dattan in senn a tut.

Igl ei buca clar sche Rut Plouda s’identifichescha culla mumma da Joannes e Joannes cun Andris (il fegl da Rut Plouda). Ins schess ch’ei stoppi bunamein esser il cas. Cunquei che Rut Plouda haveva in fegl impediu ch’ei morts ella vegliadetgna da 19 onns. Era il maletg silla cuviarta dil cudisch deriva da siu fegl e Plouda scriva da tematicas ch’occupeschan ed interesseschan ella. Cumparegliar la veta dallas persunas el cudisch cun quella dall’autura ed indentificar las persunas astgan ins denton mai. Il cudisch ei fetg interessants. Era sche las singulas scenas paran magari monotonas e nunimpurtontas. Ins sa s’imaginar fetg bein co quei era cura che Joannes viveva.

Per part descriva l’autura las scenas fetg detagliadamein. Per la mumma da Joannes ha tut quei che ha da far cun siu fegl ina impurtonza tut speciala. Ina giacca ei per ella buca semplamein ina giacca. Igl ei la giacca da Joannes, quella ch’el purtava. Quella moda da descriver dat al text ina vart fetg emoziunala. Ins sa s’imaginar che Joannes purtava adina quella giacca e che quella era per quei motiv zatgei special per sia mumma.

Il cudisch tracta oravontut ils suandonts temas:

• Veta e mort: La mort da Joannes fatschenta sia mumma. Las regurdientschas gidan ella ad elavurar la mort da siu fegl.
• Realitad e siemi: Joannes viva en siu agen mund. El ha gronds plans per siu futur. Per exempel vul el navigar in di ora silla mar.
• Memoria e scartira: Joannes ei morts. En sia mumma vivan las regurdientschas ed ils bials temps ch’ella ha passentau cun el.

Il punct che ha muentau mei il pli fetg ei cura che la mumma da Joannes seregorda ch’el mira el spieghel e di smalediu mongoloïd. El cumbatta per il mintgadi. Viva sia veta curaschus e cuntents e sia mumma admira el.

Mintga carstgaun ha ina enorma muntada sin quest mund. Cura che la veta va a fin per enzatgi, lai quella persuna anavos biara glieud en tristezia. Il sulet che resta ein las nundumbreivlas regurdientschas dil temps ch’ins ha astgau passentar cun quei carstgaun ed igl engraziament ch’ins ha astgau enconuscher el. Il „Sco scha nüglia nu füss“ muossa con impurtonts che Joannes era a sia mumma e co lezza emprova uss dad eluvrar la mort da siu fegl.

Litteratura secundara

• Calender da litteratura