Sorber grond
Il sorber grond (Sorbus torminalis) è ina spezia da planta or dal gener dals sorbers (Sorbus) en il subtribus fritgs da minz (Pyrinae) entaifer la famiglia da las roseras (Rosaceae).
Descripziun[modifitgar | modifitgar il code]
Cumparsa e fegl[modifitgar | modifitgar il code]
Il sorber grond è ina planta che perda la feglia d’atun e che cuntanscha autezzas da 15 fin 25 meters, en il guaud magari er da sur 30 meters. La scorsa è tar plantas pli veglias savens da colur grisch-tschendrusa e segnada d’ina structura stgagliusa. La scorsa sa lascha tgunsch scumbigliar cun quella dal ruver.
Ils fegls verds èn ordinads vi da la roma en posiziun alternanta e sa dividan en moni e plat dal fegl. Il plat ha ina lunghezza da 2 fin 7 centimeters ed ha ina furma largia fin ovala. L’ur dal fegl è entaglià en piz e levamain resgià; il dumber da las parts munta trais fin tschintg. L’atun sa colureschan ils fegls cotschen vin.
Caracteristicas generativas[modifitgar | modifitgar il code]
Il temp da fluriziun tanscha dal matg fin il fanadur. Las flurs èn alvas e furman paniclas d’umbellas luccas che stattan dretg si. Ils fritgs èn, tar ina grondezza da ca. 1,5 centimeters, ovals fin radunds, l’emprim da colur verd-uliva, pli tard brina cun flatgs clers.
Il dumber dals cromosoms munta a 2n = 34.[1]
Ecologia[modifitgar | modifitgar il code]
Tar il sorber grond sa tracti d’in fanerofit, vul dir d’ina planta da la quala ils brumbels d’envernada èn situads sur il nivel da la naiv. Ina reproducziun vegetativa ha lieu tras chatschs da ragischs. La planta è segnada da ragischs profundas. Singuls exemplars cuntanschan ina vegliadetgna da fin tschient onns, excepziunalmain er dapli. Ils fritgs vegnan digerids d’animals e derasads cun lur excrements. La madirezza dals fritgs cumenza l’october.
Il sorber grond furma ina planta da pavel per diversas rasulaunas (t.a. Acronicta psi, Cosmia trapezina ed Opisthograptis luteolata).
Derasaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il territori da derasaziun principal da la planta furman l’Europa dal Sid e l’Europa Centrala (fin en il Danemarc). Ultra da quai cumpara la planta en l’Asia e per part en l’Africa dal Nord. Tuttina sco il sorber dumesti tutga il sorber grond tar la flora tipica da la zona da vegetaziun da l’Europa Centrala e dal Sid.
La planta crescha per il pli en lieus pli chauds, sin spundas exponidas vers sid u collinas. Sco planta giuvna cumporta il sorber grond però vaira bain la sumbriva. Areguard la sociologia da plantas sa tracti d’ina planta caracteristica da l’urden Quercetalia pubescenti; ella cumpara però er en societads da Carpinion, Quercion roboris e Cephalanthero-Fagenion.
Sistematica[modifitgar | modifitgar il code]
L’emprima publicaziun scientifica da la planta è cuntegnida en l’ovra ‹Species Plantarum› (1753) da Carl von Linné (sut il num Crataegus torminalis).[2] La recumbinaziun a Sorbus torminalis (L.) Crantz ha il botanicher tudestg Heinrich Johann Nepomuk von Crantz publitgà il 1763.[3] Il term latin torminalis signifitga ‹che mitigescha il mal il venter›. Ulteriurs sinonims per Sorbus torminalis (L.) Crantz èn Pyrus torminalis (L.) Ehrh., Sorbus orientalis Schönb.-Tem. e Sorbus torminalis var. orientalis Gabr.
Utilisaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il lain dal sorber grond è in dals pli dirs da tut las plantas che creschan en l’Europa. Il cor ha per ordinari la medema colur sco il lain alv. Taglià frestg ha il lain ina surfatscha da vali; pli tard daventa el pli stgir e cotschnent. Cun setgar lavura il lain fitg, el è zai ed a medem temp elastic.
Il lain dal sorber grond cuntanscha fitg auts pretschs.[4] Pervi da la sumeglientscha cun il lain dal pairer vegn il lain dal sorber grond vendì ensemen cun quel dad autras spezias da Sorbus (sorber dumesti, fignicler, culaischen) sut la denominaziun commerziala ‹pairer svizzer›. Quel duvrav’ins pli baud per far lingeras da quint da qualitad. Il lain vegn ultra da quai duvrà per construir instruments a flad da lain. Ed il furnier vegn apprezià en scrinarias da mobiglias.
Ils fritgs pitschens, en furma da mail, èn mangiabels, han però in effect adstringent. Pir cur ch’els èn stramadirs u cotgs, è il tannin sa dissolvì. Fritgs madirs han ils utschels fitg gugent. Sch’ins als vul racoltar, ston ins perquai far quai a temp. Ils fritgs ston vegnir clegids a maun e na sa laschan betg scurlattar per terra.
En diversas regiuns, per exempel en l’Alsazia (sut il num Alisier) u en l’Austria, vegn fatg dals fritg in vinars che gusta sumegliant sco il vinars da parmuglia. Per far dus liters vinars dovri però betg main che 100 liters maischa. Per part vegn il fritg er elavurà u agiuntà a confitura ed auters products (p.ex. en la part occidentala dal Wienerwald).
Pervi da la ferma coluraziun cotschna da la feglia l’atun, vegn il sorber grond er apprezià sco planta decorativa.
Intginas caracteristicas dals sorbers en general[modifitgar | modifitgar il code]
Il gener dals sorbers cumpiglia radund 100 spezias ch’èn tuttas derasadas en la zona temprada da l’emisfera nord (surtut Eurasia ed America dal Nord). En China èn derasadas en tut 67 spezias, da las qualas 43 cumparan be là.
Ina caracteristica da la gronda part da las spezias da quest gener è lur abilitad da s’adattar a lieus extrems. Plantas e chaglias da sorbers chatt’ins per exempel sin paraids-crap exponidas, nua ch’ellas fan ragisch en pitschnas sfessas cun be pauc terratsch. En general tschentan las plantas pitschnas pretensiuns al terren ed èn ablas da crescher er en lieus cun paucas substanzas nutritivas e sin terrens acidics. Percunter reageschan bleras spezias a moda sensibla sin setgira e bittan en cas da periodas sitgas pli baud la feglia. Lieus sitgs limiteschan er la creschientscha maximala da la planta. En la muntogna cumparan spezias da Sorbus regularmain fin al cunfin dal guaud.
En general furman las spezias dals sorbers plantas da piunier che tschertgan la glisch e che creschan perquai surtut a l’ur dal guaud u en cleragls nua che la situaziun da concurrenza cun autras spezias da plantas è pli pitschna. Damai ch’il sem vegn derasà tras utschels, è quel però avant maun en grondas quantitads er a l’intern dals guauds. Sche plantas concurrentas crodan davent (p.ex. tras ina lavina, in fieu u in stemprà), vegnan las largias che sa furman serradas svelt tras spezias da sorbers.
Tuttas spezias portan l’atun fritgs che dattan en egl. Quels regordan a pitschens mails, quai che na fa betg surstar sch’ins tira en consideraziun ch’il gener vegn attribuì entaifer la famiglia da las roseras a la gruppa da las plantas cun fritg da minz.
Ils fritgs da las diversas spezias da sorbers vegnan magliads d’in grond dumber d’utschels (merlotscha, tursch, sturnel e.a.). Ils sems dals fritgs passan per ordinari senza donn tras il chanal da la beglia.
Cumpareglià cun autras plantas da fritgs da minz è la muntada economica dals sorbers pitschna. Ina tscherta relevanza han oravant tut il culaischen ed il sorber dumesti. Surtut ils fritgs dal culaischen vegnan elavurads tant en la fitomedischina (p.ex. en cas da reumatissem, constipaziuns e perditas da sang) sco er en cuschina (marmelada, cumpot, sirup e.a.).
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8. ed., Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 506.
- ↑ Carl von Linné: Species Plantarum. 1, 1753, p. 476.
- ↑ Heinrich Johann Nepomuk von Crantz: Stirpium Austriarum Fasciculus 2, 1763, p. 45.
- ↑ Das teuerste Holz aus deutschen Wäldern sin: welt.de, 19 da settember 2011.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Wedig Kausch-Blecken von Schmeling: Die Elsbeere. Bovenden 1994, ISBN 3-88452-925-0 (PDF; 38,6 MB).
- Wedig Kausch-Blecken von Schmeling, Thomas Kellner: Die Elsbeere. (Naturschutz im Kleinen, nr. 27), Stiftung Landesbank Baden-Württemberg: Natur und Umwelt, Stuttgart 2006.
- Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands und angrenzender Länder. Die häufigsten mitteleuropäischen Arten im Portrait. 7. ed. augmentada, Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2011, ISBN 978-3-494-01424-1.
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Sorber grond – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Sorber grond sin: infoflora.ch
- Die Elsbeere tar la Stiftung Wald in Not, (PDF; 366 kB)
- Koni Häne: Die Elsbeere (Sorbus torminalis) – die kostbare Unbekannte sin: waldwissen.net
- Fegl d’infurmaziun cun fotos