Territori natiral protegì
Tar in territori natiral protegì sa tracti d’ina part d’ina cuntrada, tar la quala l’utilisaziun è suttamessa a fermas restricziuns. Il svilup da questa zona duai be pli avair lieu confurm a las finamiras da la protecziun da la natira e da la cuntrada ch’èn vegnidas stabilidas. Cun metter sut protecziun tschertas parts da la cuntrada duai la funcziun da quests territoris – per exempel sco spazi da viver d’animals u da plantas ch’èn periclitads – vegnir segirà a lunga vista. Igl existan differentas categorias da territoris da protecziun; quellas pon sa differenziar tut tenor il dretg naziunal vertent, l’intent da protecziun, la basa legala u l’autoritad administrativa cumpetenta.
Introducziun
[modifitgar | modifitgar il code]Sco definiziun moderna e precisa[1] da la noziun ‹territori protegì› vala quella da l’Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas: «In territori protegì è in spazi geografic definì, il qual è destinà e vegn administrà a basa da meds legals cun l’intenziun da cuntanscher ina protecziun a lunga vista da la natira sco er da las prestaziuns d’ecosistem e da las valurs culturalas ch’èn colliadas cun quella.»[2]
Sco territoris natirals protegids vegnan per ordinari distinguids territoris che servan a la protecziun da la flora e fauna u er da particularitads da la cuntrada u dal terren. La finamira primara è savens da proteger spezias d’animals e da plantas en lur territori da derasaziun; daspera pon territoris protegids però er servir ad intents scientifics u da l’istorgia natirala u vegnir distinguids pervi da lur singularitad u bellezza extraordinaria. Sper la protecziun da spazis da viver d’animals e da plantas (protecziun da habitats) sa tracti savens er da la protecziun da biotops, sco per exempel da cuntradas da palì, da pastgiras, da cuntradas muntagnardas u da guauds. Vitiers vegnan la protecziun da la cuntrada culturala e la protecziun da bains culturals (uschè lunsch sco che quai tanghescha dumondas da l’ambient/da la natira) sco er la protecziun da resursas natiralas e la prevenziun da privels da la natira.
Cun installar territoris da protecziun han ins oriundamain fatg la differenza tranter la protecziun da la natira – proteger la natira da l’uman – e la protecziun da l’ambient – proteger l’uman da privels da la natira. Concepts pli novs na resguardan quests dus aspects betg pli a moda separada, mabain als considereschan sco parts ch’èn colliadas e dependentas ina da l’autra (princip da la biosfera). Perquai na vegnan betg be pli definids territoris da protecziun da la natira en il senn classic, mabain adina dapli er territoris da protecziun da resursas natiralas en in pli vast senn dal pled. Quai cumpiglia tuttavia er l’utilisaziun tradiziunala da la cuntrada tras gruppas da la populaziun indigena che vivan dapi daditg en tals territoris degns da vegnir protegids. Ins considerescha quels ozendi sco part da l’ecosistem ch’ha furmà da vegl ennà la cuntrada senza destruir quella.[3] Quai pretenda ina chapientscha in pau modifitgada da la noziun da la natira che na resguarda l’uman betg pli sco cuntrast ch’è incumpatibel cun la cuntrada selvadia. Uschia san ins oz per exempel ch’in scumond da pascular las regiuns da steppa a moda nomada po manar ad ina reducziun da la varietad da las spezias; l’utilisaziun adattada tras l’uman ha manà qua ad ina valurisaziun da la qualitad ecologica.[4] Il medem vala per bleras cuntradas culturalas en l’Europa.[5]
Sut la noziun dals territoris protegids vegnan subsummads tant territoris a basa da dretg public sco er tals che vegnan tgirads (p.ex. tras organisaziuns sco la Pro Natura) a basa da contracts da dretg privat u tras obligaziun voluntara. Sco criteris centrals tenor l’UICN valan la separaziun effectiva ed il management dals territoris da protecziun sco er – almain tenor l’intenziun – la persistenza da las mesiras.
Ch’i vegn dà en la protecziun da la natira e da l’ambient modern in grond pais sin in plan da management deriva da quai ch’ins aveva pli baud bain definì e mess en vigur numerus territoris da protecziun, ma senza fixar finamiras e mesiras adattadas. Uschia na furmavan quels en la pratica savens betg in med da protecziun adattà. Anc oz èsi en blers stadis main sviluppads savens betg cler sch’in territori da protecziun nomina exista er sco tal en la pratica, ubain sch’i sa tracta be d’ina expressiun da la voluntad.
En l’Europa consideresch’ins la protecziun da l’ambient e da la natira tradiziunalmain sco incumbensa statala ubain ch’i vegnan mess a disposiziun pajaments da gulivaziun dal maun public. En l’America dal Nord per exempel èn percunter derasads territoris da protecziun privats. Fauturs endrizzan per quest intent fundaziuns specificas ch’acquistan terren e che renunzian sco possessurs da tutta furma d’avertura ed utilisaziun da quel. En ils Stadis Unids existan, independentamain da programs statals, radund 1500 da quests territoris che cumpiglian ina surfatscha da bunamain 40 000 km².[6] Er en l’Africa sa tracti tar ils territoris da protecziun che funcziuneschan il meglier per part da proprietad da terren privata.
Il dumber e la surfatscha dals territoris protegids crescha cuntinuadamain, e quai tant a nivel naziunal sco er internaziunal. En ils stadis da l’Uniun europeica èn 23 % da la surfatscha definids sco cuntrada protegida. En tut il mund han las Naziuns unidas e l’UICN registrà 114 000 territoris che cumpiglian radund 13 % da la surfatscha da la terra (situaziun dal 2005).[7]
Vitiers vegnan zonas da protecziun da gronda surfatscha. En il territori alpin sa chattan per exempel 24 % da las surfatschas entaifer territoris da protecziun en il senn pli stretg e blers ulteriurs territoris appartegnan ad ina protecziun legala main specifica (p.ex. glatschers u regiuns autalpinas sco talas); ultra da quai suttastat l’entir artg alpin a la Convenziun da las Alps che pretenda diversas mesiras da protecziun. En quest connex sa stentan ins adina dapli a colliar ils territoris protegids ed a stgaffir corridors per evitar che singulas zonas sa chattian en ina posiziun isolada; medemamain duain las stentas localas vegnir coordinadas ed armonisadas.[8]
Bancas da datas e classificaziuns internaziunalas
[modifitgar | modifitgar il code]
En rom dal Program da las Naziuns unidas per l’ambient han dus gremis da quella (la Cumissiun dals parcs naziunals e dals territoris protegids ed il Center mundial dal monitoring da la conservaziun) sviluppà la Glista da las Naziuns unidas dals territoris protegids (UN List of Protected Areas). I sa tracta da la glista mundiala da las zonas che stattan sut protecziun da la natira.
L’Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas (UICN) categorisescha territoris protegids tenor standards internaziunals che sa refereschan al caracter dal management dal territori. Entaifer l’UICN vegn questa glista tgirada da la sutorganisaziun Cumissiun mundiala dals territoris protegids. Il sistem sviluppà da quella vegn er applitgà per elavurar la glista da las Naziuns unidas surmenziunada.
Global 200 è ina classificaziun mundiala da las ecoregiuns che vegn tgirada dal WWF. La glista sutdivida quellas tenor il stadi ed il basegn da protecziun (Conservation Risk Index, CRI) en critic, periclità, vulnerabel, relativamain stabil u intact. Ultra da quai vegnan enumerads 19 lieus da muntada prioritara.
Territoris protegids internaziunals
[modifitgar | modifitgar il code]Naziuns unidas
[modifitgar | modifitgar il code]Ils projects da territoris protegids da las Naziuns unidas vegnan realisads sut l’egida da l’UNESCO:
- Reservats da biosfera: Directivas internaziunalas per la rait mundiala da reservats da biosfera
- Patrimoni mundial da l’UNESCO: Cumpiglia tranter auter la sparta Patrimoni natiral mundial
- Territoris d’impurtanza speziala per las plantas (Important Plant Area, IPA) tenor la Convenziun da biodiversitad. I sa tracta d’in concept metodic entaifer la strategia globala per la protecziun da las plantas che na stgaffescha naginas novas categorias da protecziun, mabain che vegn applitgà sin territoris existents.
- Territoris da Ramsar: Serva a proteger territoris umids tant a las costas da las mars sco er d’auas internas.
En rom dal Program da las Naziuns unidas per l’ambient èn ins ultra da quai londervi da stgaffir l’inventari dals territoris da muntada ecologica e biologica sin l’auta mar.
Ulteriuras categorias mundialas
[modifitgar | modifitgar il code]
I dat ina retscha d’ulteriuras categorias internaziunalas, tranter quellas certificats, furmas da collavuraziun e coordinaziun, territoris protegids a basa dal dretg da contracts u analisas dals basegns d’organisaziuns internaziunalas ch’èn be per part liants tenor il dretg dal lieu u internaziunal. Exempels furman concepts e projects da l’UICN, dal WWF u da BirdLife che s’occupan a nivel global da la biodiversitad (p.ex. da territoris-clav areguard a la biodiversitad), da la varietad da las plantas (p.ex. il Center da la diversitad da las plantas) u da las resursas d’aua (p.ex. da territoris da muntada speziala en connex cun la qualitad da l’aua), che s’engaschan a favur da la protecziun da reservats da la natira (p.ex. ils reservats da la natira dal WWF) u da territoris da protecziun da singulas spezias u famiglias d’animals (p.ex. da territoris che servan a proteger spezias d’utschels endemicas) ni che s’engaschan per mantegnair il spazi da viver da pievels indigens (Indigenous and community conserved area).
Programs europeics
[modifitgar | modifitgar il code]La basa per programs e projects europeics (p.ex. Natura 2000) furma savens la Convenziun da Berna davart la conservaziun da la vita selvadia e da ses spazis da viver natirals. I sa tracta d’in contract tenor dretg internaziunal ch’il Cussegl da l'Europa ha stabilì il 1979. Quel è vegnì segnà da 46 stadis europeics sco er da 4 stadis africans, nua che sa chattan territoris d’envernada da spezias d’utschels europeicas (Burkina Faso, Maroc, Senegal e Tunesia).
Ulteriurs projects da muntada continentala realisescha l’Uniun europeica ensemen cun ses stadis commembers (p.ex. territoris da conservaziun speziala) u er diversas organisaziuns per la protecziun da la natira naziunalas ed internaziunalas (p.ex. territoris da protecziun d’impurtanza speziala per la regiun da la Mar Mediterrana).
Situaziun en Svizra
[modifitgar | modifitgar il code]
La basa legala per tractar las dumondas dals territoris protegids en Svizra furma la Lescha federala davart la protecziun da la natira e da la patria dal 1966[9] sco er l’ordinaziun respectiva dal 1991. En l’artitgel 1 da la lescha hai tranter auter num che quella haja l’intent «da schanegiar e da proteger il maletg genuin da la cuntrada e dals lieus, ils lieus istorics sco er ils monuments natirals e culturals da la Svizra sco er da promover il mantegniment e la tgira da tals» (a) e «da proteger la flora e la fauna indigena sco er lur diversitad biologica e lur spazi da viver natiral» (d).
Artitgel 13 alinea 1 statuescha plinavant: «La Confederaziun po sustegnair la protecziun da la natira, la protecziun da la patria e la tgira da monuments cun conceder als chantuns (…) agids finanzials globals per mantegnair, per acquistar, per tgirar, per perscrutar e per documentar cuntradas, maletgs da lieus, lieus istorics sco er monuments natirals e culturals degns da vegnir protegids.»
Igl existan divers inventaris (p.ex. da palids autas, prads sitgs, cuntradas alluvialas e.a.) che classifitgeschan objects da muntada naziunala, chantunala, regiunala u communala. Tals inventaris èn per ordinari liants per las autoritads (tar la planisaziun dal territori e.a.).
Daspera exista in grond dumber da territoris protegids betg statals (a basa da contracts). Tar quels sa tracti per gronda part da territoris che organisaziuns per la protecziun da la natira privatas han acquistà e tgiran sezzas. Uschia è p.ex. la Pro Natura (cun-)possessura da bundant 600 territoris da protecziun da la natira en tut la Svizra.
Territoris da protecziun da la natira (protegids tenor il dretg public u er en possess da la Pro Natura) vegnan per ordinari marcads cun tavlas verdas che mussan ina tschuetta. Uschia è quella daventada en l’entir pajais in simbol per territoris protegids da tut gener.
Territori natiral protegì vs. parcs d’impurtanza naziunala
[modifitgar | modifitgar il code]Territoris natirals protegids en il senn da biotops èn per ordinari da pitschna surfatscha. I sa tracta da territoris natirals, en ils quals las plantas ed ils animals ensemen cun lur spazi da viver giaudan ina protecziun speziala perquai ch’els èn stgars, pervi da lur valur scientifica e/u pervi da lur bellezza. Territoris natirals protegids han in fitg aut status da protecziun e l’access per l’uman è savens limità. Tut tenor il pajais existan per part sutcategorias supplementaras u denominaziuns divergentas da territoris natirals protegids sco monument da la natira, cuntrada protegida, biotops d’impurtanza naziunala, regiunala e locala e.a.
Da territoris natirals protegids – che cumpiglian per ordinari parts specificas da la cuntrada – èn da differenziar ils parcs da gronda surfatscha. La Lescha federala davart la protecziun da la natira e da la patria art. 23 differenziescha en quest connex tranter parcs naziunals, parcs natirals regiunals e parcs natirals da recreaziun e definescha quels sco suonda:
In parc naziunal è in territori pli grond che porscha spazis da viver intacts a la fauna ed a la flora indigena e che serva al svilup natiral da la cuntrada. En quest rom serva el er a la recreaziun, a l’educaziun ambientala ed a la perscrutaziun scientifica, en spezial da la flora e da la fauna indigena sco er dal svilup natiral da la cuntrada.
In parc natiral regiunal è in territori pli grond, populà per part, ch’è caracterisà spezialmain da particularitads da sia natira e da sia cuntrada cultivada e dal qual ils edifizis e stabiliments s’integreschan en il maletg da la cuntrada ed en il maletg dals lieus.
In parc natiral da recreaziun è in territori che sa chatta en la vischinanza d’in territori fermamain populà, che porscha spazis da viver intacts a la fauna ed a la flora indigena e che pussibilitescha a la publicitad da far experientschas en la natira.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ S. Chape, M. Spalding, S. Jenkins (ed.): The World’s Protected Areas. Status, Values and Prospects in the 21st Century, UNEP-WCMC 2008, ISBN 978-0-520-24660-7.
- ↑ What is a protected area?, iucn.org, consultà ils 7 da mars 2014.
- ↑ Cf. p.ex. Claudia Notzke: Aboriginal Peoples and Natural Resources in Canada. Captus Press, Ontario (CA) 1994, ISBN 1-895712-03-3, p. 235ss.
- ↑ Ashi Hunger: Die tibetischen Nomaden, en: Brennpunkt, carnet 3, 2011.
- ↑ Reinhard Piechocki: Landschaft – Heimat – Wildnis. Minca 2010, ISBN 978-3-406-54152-0.
- ↑ UNEP-WCMC (ed.): The World’s Protected Areas. North America. 2008, p. 184s.
- ↑ UNEP-WCMC (ed.): The World’s Protected Areas. 2008, p. 8ss.
- ↑ UNEP-WCMC (ed.): The World’s Protected Areas. 2008, p. 30ss.
- ↑ Lescha federala davart la protecziun da la natira e da la patria.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Kurt Mantel: Landschaftsschutzrecht im westlichen Europa: Die rechtlichen Möglichkeiten der Unterschutzstellung von Landschaftsteilen und ihre Auswirkung in Staaten des westlichen Europa. En: Schriftenreihe der Forstlichen Abteilung der Albert-Ludwigs-Universität, tom 10, Bayerischer Landwirtschaftsverlag, 1969.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Territori natiral protegì – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- World Database on Protected Areas, iucn.org