Tigl da stad
Il tigl da stad (Tilia platyphyllos), er numnà tigl cun feglia gronda (Tilia grandifolia), è ina spezia da planta da feglia or dal gener dals tigls (Tilia) en la famiglia da las Malvaceae.
Derasaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il tigl da stad è derasà en l’Europa Centrala ed Europa dal Sid, cumpara però be darar a moda selvadia. Sin spundas ritgas da glera po la planta per ordinari sa far valair cunter autras spezias da plantas, perquai ch’ella dispona d’ina gronda forza da pruir. Perquai cumpara la planta savens en guauds da glera e da chavorgias. Il tigl da stad vala sco planta che crescha en la muntogna en autezzas mesaunas. En posiziun libra sviluppa ella in’immensa curuna, reagescha però sensibel sin schelira tardiva. En las Alps dal Nord munta la planta fin en autezzas da 1000 m, en las Alps dal Sid er pli ad aut.[1]
Dals tigls autoctons en l’Europa Centrala furma il tigl da stad la spezia la pli derasada.
Descripziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il tigl da stad po cuntanscher autezzas da fin a 40 meters ed ina circumferenza dal bist da bundant 9,0 meters.[2] La planta ha feglia verd stgira cun finas sfessas. La curuna è auta e segnada da roma che munta vaira taiss. Sco planta giuvna ha il tigl da stad per ordinari ina curuna ch’ha pli fitg la furma d’ina mesa cula. La scorsa è plain sfessas e sa distatga mintg’onn.
Ils giuvens chatschs èn da colur verd cotschnenta e munids cun chavels. Ils brumbels en furma dad ov èn cotschen stgirs. Ils fegls èn da furma ovala e fineschan andetgamain en in piz lunghent; a la basa guerscha cumenzan els en furma da cor. L’ur dals fegls è resgià en furma da crennas gizzas. Survart è la feglia verd stgira e munida cun chavels, sutvart è ella pli clera e, surtut sin ils gnervs, bundant pli pailusa. La grondezza dals fegls è fitg variabla e tanscha da ca. 2 fin 18 cm (lunghezza e ladezza). Il fegl è fermà vi d’in moni pailus d’ina lunghezza da ca. 2 fin 5 cm.
Il tigl da stad flurescha il zercladur e furma uschia en l’Europa Centrala la spezia da tigl che flurescha il pli baud. Las flurs pendan en umbellas faussas da 3 fin 4 (magari er 6). Las singulas flurs han ina grondezza da 12 mm e disponan d’in fegl aut da colur verd alventa. Il fritg en furma da cula ha tschintg costas, è cuvert cun in pail spess e cuntanscha ina grondezza da ca. 8 fin 10 mm.
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 82.[3]
Ecologia[modifitgar | modifitgar il code]
Tigls vegnan savens fitg vegls (fin a 1000 onns). Il proverbi di che «tigls vegnan 300 onns, stattan 300 onns e passan 300 onns». Schizunt tigls veglianders, chavortgs sviluppan magari anc ina vitalitad surprendenta. Il misteri da lur lunga vita furman novas ragischs internas che creschan dal bist vegl vers il fund, sa fixeschan là e furman ina nova curuna cur che la veglia planta mora. Il tigl sa regiuvinescha pia quasi nà da l’intern.
Sistematica[modifitgar | modifitgar il code]
I sa laschan differenziar pliras sutspezias:
- Tilia platyphyllos subsp. cordifolia (Besser) C.K. Schneider
- Tilia platyphyllos subsp. grandifolia (Ehrh.) Vollm. (Sin.: Tilia grandifolia Ehrh.)
- Tilia platyphyllos subsp. platyphyllos
- Tilia platyphyllos subsp. pseudorubra C.K. Schneider
La sutspezia Tilia platyphyllos subsp. caucasica vegn attribuida pli correctamain al tigl dal Caucasus (Tilia dasystyla Steven).
Furmas cultivadas[modifitgar | modifitgar il code]
- Aurea: La scorsa dals chatschs annuals è d’in verd cler frestg, quai che dat a questa furma cultivada l’enviern in aspect marcant.
- Laciniata: Questa furma cuntanscha autezzas da fin a 16 meters. Ils fegls èn pli pitschens che tar la furma oriunda (lunghezza da ca. 5 fin 6 cm). Il plat dal fegl è entaglià fitg ferm e savens tschurrà.
Utilisaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Entaifer la selvicultura da l’Europa Centrala gioga il tigl da stad ina rolla plitost secundara. En parcs ed aleas è la planta però frequenta. Las flurs dal tigl da stad vegnan appreziadas en l’apicultura pervi da l’aut cuntegn da zutger da ses nectar (fin a 94 %) e pervi da l’auta valur da zutger (fin a 7,7 mg zutger a di per flur). D’ina singula planta sa lascha gudagnar durant ina stagiun da fluriziun fin a 0,8 kg mel.[4] Il tigl da stad tutga tar las plantas che chatschan il pli fitg. Perquai han ins er duvrà la planta sco laina da brisch, malgrà che la valur termica da quella è plitost bassa.
Il lain sco tal na sa differenziescha betg dal lain dal tigl d’enviern u dal tigl ollandais. Tar l’utilisaziun dal lain na vegn perquai betg fatg la differenza tranter questas spezias. Lain da tigl vegn surtut duvrà per far sculpturas, lavurs d’entagl u lavurs da turnar. Famusas èn surtut las ovras da la gotica tardiva fatgas cun lain da tigl, sco per exempel quellas da Tilman Riemenschneider u Veit Stoss. Ozendi sa servan ins però per il pli dal tieu da Weymouth (tieu american), damai ch’il lain da quel è pli simpel da procurar.
Sco medischina vegn la flur-tigl applitgada dapi daditg cun success. Té da flur-tigl fa suar – quai ch’è enconuschent dapi il 17avel tschientaner – e tutga tar in dals remedis da chasa ils pli derasads.
Muntada culturala[modifitgar | modifitgar il code]
En bleras regiuns da l’Europa Centrala vegniva il center dal vitg marcà pli baud cun in tigl da stad. Questa planta furmava il lieu da reuniun, da proclamaziun publica e da dretgira. Vegls tigls da stad situads sin la prada u en il guaud inditgeschan magari nua che sa chattava in vitg ch’è vegnì abandunà.
Er las festas dal vitg avevan per ordinari lieu sut il tigl. En tscherts lieus vegniva schizunt endrizzà per quest intent in palc da ballar si ad aut tranter la roma dal tigl. E pervi da la muntada dal tigl sco lieu d’inscunter na fai er betg surstar che fitg bleras ustarias (actualas u istoricas) portan quest num – be en Germania existan dapli che 1000 ‹Zur Linde›.
In’ulteriura atgnadad èn uschenumnads tigls d’apostels. Tar quels vegnivan dudesch roms tratgs a moda artifiziala en la lunga e sustegnids cun pitgas da ruver u da crap. Da quai resultava in vast portic da tigl.
En la mitologia germana vegniva il tigl attribuì a la dieua Freya. Damai che Freya era la dieua da l’amur, da la bellezza e da la fritgaivladad, sa laschan er blers rituals, usits e festivitads manar enavos sin questa muntada. Analog era il ruver consecrà al dieu Thor.
Il tigl vala sco simbol da la charezza matrimoniala, da la buntad, da l’ospitalitad e da la modestadad. Questa simbolica vegn manada enavos sin il raquint dad Ovid ‹Philemon e Baucis›. Quest vegl pèr maridà na giavischava nagut pli fitg che da pudair murir ensemen, per che nagin dad els stoppia cumplanscher la mort da l’auter. Zeus ha ademplì ad els quest giavisch; cur che la mort è arrivada tar els, als ha el transfurmà en plantas: Philemon en in ruver e Baucis en in tigl.
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Ulrich Hecker: Bäume und Sträucher. Minca 2006, p. 263.
- ↑ Bernd Ullrich, Uwe e Stefan Kühn: Unsere 500 ältesten Bäume. BLV, Minca 2012, ISBN 978-3-8354-0957-6, p. 13.
- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8. ed., Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 655s.
- ↑ Josef Lipp e.a.: Handbuch der Bienenkunde. Der Honig. 3. ed. amplifitgada, Ulmer, Stuttgart 1994, ISBN 3-8001-7417-0, p. 39.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Doris Laudert: Mythos Baum. Geschichte – Brauchtum – 40 Baumporträts. BLV, Minca 2003.
- Robert Bannan: Die Linde, Tilia Cordata. Homöopathie Verlag, Jost 1997.
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Tigl da stad – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Tigl da stad, sin: infoflora.ch
- Tigl da stad, sin: floraweb.de
- Derasaziun en l’emisfera nord tenor Eric Hultén
