Utilisader:Ediziuns/Cudeschs/Legendas da sontgs dal territori svizzer

Ord Wikipedia

Son Mauritius
[modifitgar | modifitgar il code]

Son Mauritius u Murezi è naschì a Theba, ina citad en l'Egipta. Er la plipart da sia gloriusa cumpagnia è stada nativa da Theba che duai esser stà avant temps la citad principala da quest grond pajais Egipta che giascha set dis davent da Sicilia e dumbrava ina giada 20 000 citads en tut si'extensiun; pervi da sia fritgaivladad vegniva quest pajais numnà la chaminada u il magazin da tut il mund. Ella era suttaposta al domini e guvern da l'imperatur roman ch'era lura Diocletian.

Encunter quel èn bleras provinzas sa rebelladas en in lieu u l'auter, ed han dà chaschun che Diocletian ha stuì numnar Maximian sco ses cumpogn en il regiment, sinaquai che quel giaja cun in'armada en Frantscha a quietar ina tscherta rebelliun che Amandus ed Elianus avevan mess ad ir. Per dumagnar tant pli tgunsch ils rebels, ha Diocletian ordinà che, sper auters regiments, er son Mauritius duaja ir cun Maximilian en Frantscha, accumpagnà da sia cumpagnia che vegniva numnada la legiun thebaica e consistiva da 6666 umens.

Da quella cumpagnia era son Mauritius il colonel chapitani, e questa valurusa legiun sa tegneva si en l'Orient per tegnair en obedientscha ils Egipzians. Son Mauritius sco er la gronda part da sia legiun eran naschids e vegnids tratgs si sco buns cristians. Cur che questa gronda cumpagnia ha gì prendì in onn quartier d'enviern betg lunsch dador Jerusalem, han son Mauritius e Zambda, uvestg da Jerusalem, mess avant tant bain la vardad da la cardientscha catolica ch'er ils auters Thebans, ch'eran anc pajauns, han embratschà la cardientscha da Jesus Cristus ed èn vegnids battegiads da l'uvestg Zambda, uschia che l'entira legiun sa cumponiva sulettamain da buns e sontgs cristians.

Quests, per obedir al cumond da l'imperatur, èn passads vers l'Italia e vegnids a Roma, nua che l'imperatur als ha retschet amiaivlamain. Avant che passar or da Roma ha son Mauritius vulì visitar il papa, son Marcellin, il qual ha gì grond legrament vegnind a savair ch'in'entira legiun da 6666 umens saja cristiana e tuts na temessan betg da sa declerar per tals, cumbain ch'ils imperaturs eran pajauns e persequitaders crudaivels dals cristians. Il sontg papa è sez ì tar quella cumpagnia, ha admonì d'esser stataivel en la sontga cardientscha e da betg temair da sponder il sang per amur da Jesus Cristus, ha er cresmà tuts cun la sontga craisma, dà si'apostolica benedicziun e laschà ir tuts en la pasch dal Segner.

Questa generusa cumpagnia da Theba è per cumond da l'imperatur Diocletian ida suenter l'armada da Maximian vers il Piemunt, passada la muntogna Iovis e vegnida en il Vallais tar Maximian che laschava ruassar la schuldada stanclentada en ina planira betg lunsch da Martigny. Cun consentir a l'armada quest paus e ruaus, ha Maximian, betg main superstizius che crudaivel, ordinà da far sacrifizis als dieus pajauns per obtegnair da quels ventira cunter ils inimis. Cur che son Mauritius ha gì chapì tala ordinaziun, ha el tegnì cussegl cun ils auters uffiziers cristians ed è sa retratg cun tut sia legiun tant sco quatter uras davent da l'armada da Maximian en in lieu che vegniva numnà Agaunum, ozendi però St-Maurice e giascha giudim il Vallais datiers dals cunfins da Genevra. Qua è son Mauritius sa fermà cun sia legiun.

Maximian vegn avisà che la legiun thebaica saja ida pli lunsch or da ses champ; sin quai trametta el suenter insaquants trabants per vegnir a savair il motiv, per il qual questa legiun saja sa retratga. Son Mauritius cun auters da ses cussegliers respundan miaivlamain e senza tema ch'il motiv da lur allontanaziun u retratga saja sulettamain quel ch'els sco cristians na veglian betg adurar ils fauss dieus dals pajauns. Dal rest sajan els pronts d'obedir a l'imperatur e ristgar lur vita en tuttas occasiuns che na sajan betg cuntrarias a lur sulet vair Dieu, sco ch'els hajan adina battì valurusamain.

Sin la relaziun da tala resposta daventa l'imperatur fitg vilà e cumonda che la legiun thebaica duaja vegnir dieschmada ed a mintga dieschavel taglià giu il chau, gist sco che la sort tutgava. Quest'ordinaziun crudaivla è vegnida exequida dals ministers furiusamain cun l'emprim giaschlar e silsuenter stgavazzar mintgamai il dieschavel da questa fidaivla cumpagnia, sperond che tras questa dieschmada duessan ils auters vegnir turmentads e sfurzads d'obedir al cumond da l'imperatur.

Ma son Mauritius ha animà e fatg curaschi a sia legiun cun tala fervur ed eloquenza cristiana da betg temair la mort per amur da Jesus Cristus che tuts ensemen respundevan: «Nus essan tuts cristians e vulain pli gugent sponder il sang sin il pli davos dagut che far ina chaussa cuntraria a la lescha divina.» Scadin garegiava che la sort d'esser marterisà crodia sin el; tuts sa paregiavan sin la mort e sa lamentavan che la sort na saja betg vegnida sin tuts.

L'emprima dieschmada è vegnida fatga, 666 èn vegnids marterisads, e cur ch'il rest da la legiun sa mussava anc pli stataivla sin la cardientscha da Jesus Cristus che mai, ha Maximian anc ina segunda e terza giada fatg dumbrar quests generus Thebans e fatg stgavazzar mintga dieschavel sco l'emprima giada.

Essend questa sontga legiun gia vegnida dieschmada trais giadas crudaivlamain, aveva il tiran speranza ch'ils auters anc vivs vegnian turmentads e muventads d'obedir a ses cumond cun sacrifitgar a ses dieus. Ma adumbatten: ils valurus Thebans decleravan senza tema da pli gugent vulair obedir a l'imperatur dal tschiel cun dar la vita che a l'imperatur da la terra cun pudair viver. E sco che son Mauritius aveva fatg avant curaschi a sia schuldada da betg temair il martiri per defender la lescha divina, uschia è er Exuperius, in da ses bandierels, levà si amez ils corps da quels ch'eran vegnids marterisads e cloma si cun auta vusch schend:

«O mes amis! Jau vegn tar vus cun questa bandiera en maun – betg per admonir da duvrar las armas cunter ils inimis dals cristians, sco che nus essan e pudessan manaivel ans defender cun nossa valurusadad –, mabain jau as animesch ad ina battaglia, la quala vegn gudagnada sulettamain cun la miaivladad e pazienza. Guardai noss frars ch'han dà lur vita per amur da Cristus, quels èn uss en gloria, quels chantan victoria, quels envidan e spetgan che er nus vegnian prest tar els, sco che jau hai speranza che la divina buntad veglia tadlar il rugar da noss glorius frars ch'èn uss en tschiel! Nus essan schuldads da l'imperatur, ma er servients dal vair Dieu. En furmas lubidas e gistas vulain nus defender noss imperatur cun vita e sang; ma a cumonds cuntraris als cumandaments da Dieu na vegnan ni empermischuns ni smanatschas a pudair far obedir nus. Nus essan cristians, e nagina chaussa n'ans vegn a pudair prender davent nossa cardientscha e stataivladad.»

Tuts han confirmà unanimamain il parairi da lur bandierel e mess tras quai il tiran en tala ravgia ch'el è vegnì cun tut si'armada, ha tschinclà la legiun thebaica e fatg mazzacrar giu tuts finadin, uschia ch'il champ era plain da corps morts ed il sang curriva abundantamain per il champ giu en il flum Rodan. Son Mauritius sco colonel chapitani, Exuperius sco bandierel, Candidus, Inocenzius e Vitalis sco cussegliers principals eran vegnids marterisads cun tutta crudaivladad, perquai ch'els avevan animà ils auters da betg adurar ils dieus esters.

Finida questa gronda mazzacrada, gieva la schuldada da l'imperatur per rimnar ensemen il butin u quellas chaussas che la legiun thebaica aveva laschà enavos sco vestgadira, bagascha, daners ed autras provisiuns. Enaquella vegn in tschert schuldà vegl cun num Victor, vesa la quantitad da corps mazzacrads e dumonda tge che quai haja da muntar. Udind però la chaschun da questa mazzacrada, ha el dà in suspir e ditg: «Ah, fiss jau po stà qua duas uras pli baud, sche avess er jau part da lur victoria!» Or da quels pleds è el vegnì enconuschì per in cristian, ils schuldads al han fermà, dumandà suenter sia religiun e cur ch'el è sa declerà giagliardamain per in cristian, è er el vegnì stgavazzà gist là ils 22 da settember da l'onn 297.

Ils corps da quests sontgs martirs han ils purs dal lieu sepulì là sin il champ en gronds foss. Suenter in grond temp ha son Theodorus, uvestg dal Vallais, pudì enconuscher e chattar or d'ina revelaziun quests sontgs corps, ha bajegià là ina baselgia, ed i dat be zunt paucas terras catolicas che n'avessan betg survegnì inqual reliquia da quests glorius martirs, tras ils merits dals quals Dieu ha fatg blers miraculs e cumpartì grondas grazias. Son Mauritius vegn venerà da la sontga baselgia sco patrun e defensur particular da la cardientscha catolica.

Ins sto er savair ch'ina part da quella legiun thebaica n'è betg stada cumpigliada e vegnida marterisada a St-Maurice, mabain è pauc suenter vegnida encurunada en auters lieus cun la curuna dal martiri; sontg Ursus e son Victor cun insaquants auters èn vegnids marterisads a Soloturn; ils sontgs Felix e Regula a Turitg; sontga Verena a Zurzach; Constans ed Alexander cun blers auters a Trier; Secundus, in chapitani, en il chastè Victimilio, auters en il Piemunt ed auters en l'Italia; pertge che Maximian l'imperatur ha tramess ora dapertut truppas da schuldada per mazzacrar betg mo tut ils Thebans, mabain er tut ils auters cristians per extirpar, sch'el avess pudì, totalmain la cardientscha da Jesus Cristus.


Son Columban
[modifitgar | modifitgar il code]

Son Columban po vegnir numnà cun raschun ina glisch dal mund ch'ha traglischà lunsch enturn cun sia sontga vita, ses predis, sias ductrinas e ses viadis – gist sco che Dieu aveva gia fatg a savair quai a sia mamma che, essend purtanta da quest uffant, ha vis ad ir or da ses ravugl in sulegl cler e traglischant. El è naschì en la Hibernia (Irlanda), cur che quest reginavel cumenzava a giudair la glisch dal sontg evangeli ed a sa volver vers la cardientscha da Jesus Cristus. Columban aveva strusch vargà ils onns d'uffant ch'el mussava gia in grond spiert per studegiar. El ha er gì tschiffà tant bain ils studis ch'el, anc vaira giuven, ha gia fatg in'exposiziun u decleraziun dals psalms da David. Pervi da sias noblas qualitads natiralas, cunzunt pervi da sia bellezza, vulevan tschertas giuvnas pauc modestas gudagnar cun ina charezza nunlubida il cor da Columban.

Per fugir tut ils privels ha quel, encunter veglia da sia mamma, bandunà il mund ed è ì en la claustra da Benchor che vegniva guvernada d'in sontg avat cun num Commogellus. Qua è Columban sa perfecziunà tant enavant en las virtids cun urar, vegliar, giginar e snegar sasez ch'el ha survegnì suenter insaquants onns da ses avat la lubientscha dad ir en terras estras a predegiar als pajauns il sontg evangeli. El prenda anc dudesch cumpogns cun el ch'avevan er il spiert da cultivar la vigna da Jesus Cristus e derasar la cardientscha catolica; tranter quests ses cumpogns eran son Gallus, son Sigisbert e son Magnus u Maing. Quests sontgs cumpogns èn sa tratgs enturn l'onn 566 or da l'Irlanda en l'Engalterra e da là en il Reginavel dals Francs, faschond dapertut grond gudogn dad olmas.

Da Sigisbert, retg d'Austrasia, è son Columban vegnì retschet curtaschaivlamain, ed ha survegnì la lubientscha da sa trategnair en ses reginavel nua ch'i plaschia. Il sontg avat – per betg esser memia datiers da la curt dal retg, mabain retratg da la canera dal mund – va en in desert numnà Vogesas e chatta là insatge miraglia veglia ed in bogn d'aua chauda cun num Luxovium. En quest lieu ha son Columban erigì ina baselgia en onur da son Peder apostel ed er insaquantas cellas per ses religius.

Qua eran quests servients da Dieu occupads di e notg cun las chaussas spiritualas e vivevan cun tal bun exempel e dond in'impressiun tant mirvegliusa da tuttas sorts virtids che zunt blers, tant or da l'Austrasia sco er or da la Burgogna, vegnivan tar son Columban e garegiavan da daventar religius per star sut la disciplina d'in avat tant sontg e giudair la cumpagnia da ses auters sontgs cumpogns. Uschia creschiva e fluriva la claustra da Luxeuil da di en di pli fitg, e quai talmain che son Columban aveva gia da ses temp sut sia disciplina 220 muntgs; sontg Eustachius però, ses successur, ha creschentà il dumber dals muntgs sin 600. Quest lieu era fitg renumà e stimà, particularmain pervi da la sontgadad da l'avat Columban ch'è sa trategnì ventg onns qua a Luxeuil.

Il retg Theodoric venerava sez fitg son Columban, manava però dasperas ina vita scandalusa cun tegnair ina concubina. Son Columban ha admonì pliras giadas il retg e vulì ch'el prendia ina vaira dunna, stettia tar quella e laschia ir la concubina. Il retg aveva bunamain fatg la resoluziun da suandar il cussegl da son Columban; ma Brunechildis, la tatta dal retg che regiva bler en il reginavel, temeva ch'ella perdia si'autoritad, sch'il biadi Teodoric haja ina dunna legitima e regina. Perquai ha ella insultà grevamain son Columban, ditg mal da quel avant il retg ed instigà quel talmain che son Columban è vegnì stgatschà or dal reginavel enturn l'onn 586.

Vesend son Columban il grond entiert ch'al vegniva fatg per chaschun da malas dunnas ch'il retg tegneva e suandava, ha el, tras dar en dal Sontg Spiert, profetisà avant che sa trair davent ch'il retg Teodoric e tuts ses figls, sco betg main sia tatta Brunechildis, ch'era la chaschun da tut mal, hajan da far ina nauscha mort en il temp da trais onns. E tut è daventà sco ch'il sontg aveva profetisà: il retg Teodoric è vegnì arsentà e consumà dal tun a Metz; ses sis figls ch'el aveva laschà enavos eran vegnids pigliads en ina battaglia da Clotar, il retg da la Lothringia, e tuts mazzads; Brunechildis è, suenter esser vegnida pigliada e sgiamiada vargugnusamain, vegnida liada a la fin vi da la cua d'in chaval furius e tratga en tocca, per plaschair da tut il pievel ch'aveva ina grond'antipatia cunter questa nauscha dunna, e Clotar ha survegnì l'entir reginavel che Teodoric aveva gì.

Son Columban, suenter esser vegnì stgatschà da Luxeuil, è ì cun son Gallus, son Sigisbert ed anc auters discipels en bleras terras e provinzas, citads e vischnancas, predegiond il sontg evangeli e faschond blers miraculs. Ma per pajaglia da sias fadias apostolicas ha el retschet dals crivs pajauns bleras ingiurias e calumnias. El è er vegnì ad Ursera en noss uvestgieu, è stà là in temp, ha erigì ina baselgia e mess là son Sigisbert per in mussader e pastur da quest pievel d'Ursera.

Son Columban è ì cun auters cumpogns en la part tudestga da la Svizra, è vegnì tar il chastè Arbon sper il Lai da Constanza, è passà quel e vegnì a Briganza. Qua è el sa tegnì si trais onns per volver quest pievel tar Cristus. Ma cun dismetter las superstiziuns pajaunas han els vilentà ina part dals abitants ed èn vegnids persequitads da quels. Dus discipels dal sontg avat èn perfin vegnids mazzads, auters però maltractads cun calumnias ed ingiurias e son Columban è, suenter sez esser vegnì giaschlà, vegnì stgatschà or dals cunfins da Briganza.

Il sontg avat va lura en l'Italia, è vegnì cun insaquants da ses cumpogns tar Agilulf, retg dals Langobards, ed ha survegnì da quel la lubientscha da pudair tscherner tenor ses plaschair in lieu per eriger ina claustra. In temp stat il sontg a Milaun per sa metter encunter als arians eretics, encunter ils quals el ha scrit cun gronda sabientscha in bel cudesch.

Finalmain è son Columban vegnì a savair ch'en in tschert lieu da las muntognas Apenninas che spartan l'Italia saja ina baselgia da son Peder nua che Dieu fetschia blers miraculs, e che quest lieu numnà Bobium saja d'ina terra fritgaivla ed haja auas e peschs en abundanza. Sinaquai è el ì en quella terra, reparescha la baselgia da son Peder ch'era bunamain mez ruinada, erigia là ina gronda claustra cun agid dal retg Agilulf e viva en quella anc mo in onn traglischond cun gronda sontgadad. Lura è el, plain merits ed onns, passà beadamain or da questa val da larmas e miserias tar la vita beada dal parvis ils 21 da november enturn l'onn 618, en la vegliadetgna da 90 onns. Si'olma ha son Gallus, ch'era en Germania, vis a sgulond en tschiel.


Son Gallus
[modifitgar | modifitgar il code]

Son Gallus è naschì en il Reginavel da la Scozia da geniturs nobels e pussants. El era zunt giuven cur ch'el è vegnì en l'Irlanda en la claustra da Benchor per studegiar là e vegnir tratg si sut ina sontga disciplina. Pervi da la sontga vita, gronda sabientscha ed abilitad da predegiar il sontg evangeli è el, encunter sia veglia, vegnì ordinà sacerdot ed ha silsuenter bandunà cun son Columban, son Sigisbert ed anc insaquants auters sontgs religius l'Irlanda ed è sa rendì en il Reginavel dals Francs.

Là ha el cun son Columban e ses cumpogns fatg grond fritg cun predegiar e mussar la ductrina da Jesus Cristus, ha convertì ils pajauns a la vaira cardientscha, manà ils putgants tar la penetienza e fatg che blers bandunavan il mund e daventavan discipels religius da son Columban, il qual ha tenor voluntad dal retg bajegià ina baselgia ed ina claustra numnada Luxovium. In temp suenter, vulend son Columban betg vertir che Theodoricus, il retg da la Burgogna, abiteschia cun concubinas u dunnas scumandadas, è el vegnì stgatschà cun son Gallus ed auters pli da Luxovium.

Cun lubientscha da Theodoricus, il retg da l'Austrasia, èn quests sontgs missiunars vegnids en la part tudestga da la Svizra, betg lunsch davent dal Lai da Turitg, e da là davent vers Briganza. Il pievel da quests cunfins era criv ed adurava ils dieus pajauns. Son Gallus ha derasà cun tutta premura il sem dal sontg evangeli, spazzà ils tempels e las figuras dals fauss dieus ed emplantà la cardientscha da Jesus Cristus. Ils pajauns èn daventads ravgiads pervi da quai e vulevan mazzar son Gallus e bastunar son Columban.

Sin quai è son Columban ì en l'Italia, son Gallus però, ch'aveva fevra, è restà cun dus auters muntgs religius en Alemania tar in bun plevon numnà Willemarus ch'ha dà quartier al predicatur da Cristus malsaun ed al provedì cun tutta tgira.

Cur che son Gallus è puspè stà saun, è el ì en in desert per tschertgar in lieu, nua ch'el pudess viver en ruaus e servir sulettamain a Dieu. Avend el chattà in lieu tenor ses plaschair, ha el drizzà si là ina crusch e cun giginar, urar e bragir sa recumandava el di e notg a Dieu da vulair assister e dar agid ch'el possia cumenzar e finir qua tut suenter sia voluntad divina.

Quest desert era plain d'animals stgarpants sco lufs, urs e portgs selvadis. Faschond son Gallus cun la bratscha averta uraziun davant la crusch drizzada si, è vegnì in urs per magliar si quellas mieulas paun ch'eran crudadas giun plaun sper la crusch. Son Gallus cumonda a quest animal ch'el duaja en il num da Dieu bainprest purtar natiers laina da metter en il fieu; l'urs fa obedientscha, maina natiers in grond mantun laina e bitta quella en il fieu. Son Gallus al dat in entir paun, cumonda da sa retrair e mai pli far donn ni a la glieud ni a la biestga.

Ils demunis na vulevan medemamain betg vertir che son Gallus sa tegnia si qua; perquai sa spruvavan els en diversas manieras da fugentar il sontg or da quest desert. Ma cun far uraziun stuevan ils demunis, las serps ed autra vermaniglia guntgir e son Gallus ha erigì là ina chaplutta ed ina pitschna claustra cun dudesch cellas per dudesch religius ch'el aveva rimnà ensemen plaun a plaun e prendì si sco ses discipels. Quels eran bain instruids, disciplinads e studegiads, er il pievel dal conturn vegniva convertì a la vaira cardientscha catolica da Cristus, tras las ductrinas, predis e miraculs da son Gallus, il qual mortifitgava ses corp zunt rigurusamain cun giginas, fraid, chadainas da fier e cilicis, però tant dascusamain che ses discipels na savevan da quai nagut uschè ditg ch'il sontg ha vivì sin terra.

Gunzo, in duca aleman, aveva ina figlia cun num Fridburga. Quella, la spusa dal retg Sigisbert, era malspiertada e vegniva turmentada fitg dal demuni. Son Gallus ha liberà questa princessa dal nauschaspiert; persuenter han il duca Gunzo sco er il retg Sigisbert regalà al sontg grondas ritgezzas en daners e possessiuns, las qualas el ha per part repartì als paupers, per part però duvrà per bajegiar baselgias e claustras, da las qualas l'emprima e principala è quella che vegn anc ozendi numnada la claustra da son Gallus e che porta en sia vopna in urs. Son Gallus però vegn represchentà cun in paun enta maun, sco sch'el vuless porscher quel ad in urs che porta in lain, per ina memoria perpetna da quest fatg mirveglius ch'in urs ha per cumond dal sontg purtà laina e per pajaglia retschet in paun sco raquintà survart.

Il duca Gunzo vuleva che son Gallus acceptia l'uvestgieu da Constanza ch'al era vegnì conferì; ma l'umilitaivel servient da Dieu n'ha mai vulì consentir da prender si quest aut burdi. Sumegliantamain n'ha el er betg vulì acceptar l'abazia da Luxovium ed anc autras dignitads ha el refusà per pudair restar en ses desert e viver en pli grond'umilitanza.

Ina notg che ses religius ruassavan suenter mudinas, ha son Gallus clamà Magwaldus, in da ses diacons, e ditg ch'el duaja preparar avant l'altar tut quai che fetschia da basegn per celebrar la sontga messa, pertge che ses bab e maister Columban saja spartì da questa vita mortala e passà tar la gloria perpetna; perquai veglia el unfrir a Dieu il sacrifizi da la sontga messa. Suenter quai ha il diacon Magwaldus stuì ir a Bobium en l'Italia per vegnir a savair co ch'i saja passà cun son Columban; la resposta è stada ch'el saja mort gist sin quel di e mument che son Gallus aveva gì la revelaziun e fatg a savair quella a ses religius. Son Columban aveva er ordinà che ses fist duaja vegnir purtà a son Gallus, quai ch'è succedì tras il diacon Magwaldus.

Son Gallus aveva plaschair da pestgar e da proveder tras sia fadia ses religius cun vivonda. In di aveva el giasts ed igl aveva en claustra zunt pauca provisiun per dar da mangiar. El prenda cun el in religius, va tar l'aua, bitta en la rait e cun far duas tratgas aveva el piglià pli che quai ch'el aveva da basegn. Ina part turnenta el en l'aua, l'autra porta el en claustra, lauda Dieu ed engrazia a la divina providientscha, la quala ha anc autras giadas provedì mirvegliusamain ses servient cun vin e farina.

Avend son Gallus lavurà blers onns e sa stentà da servir a Dieu cun tutta datschertadad, manar ina vita zunt sontga e severa e volver in grond dumber da pajauns sin la vaira cardientscha da Cristus, è el sa rendì sin la festa da son Michael en la citad dad Arbon, ha fatg là in predi da grond fritg per las olmas ed è sa trategnì dus dis tar il plevon Willimarus, ses vegl ami e benefactur. Sin il terz di survegn el fevra e na po betg returnar en sia claustra. Suenter che quella ha durà quattordesch dis, vegn el provedì cun ils sontgs sacraments. Ils 16 d'october 640, en la vegliadetgna da 95 onns, ha el alura retschet per sias lungas fadias, blers viadis e penetienzas rigurusas la pajaglia perpetna en il sontg parvis.

Sia sontgadad ha Dieu palesà cun blers miraculs durant ses temp da vita e suenter la mort. Ses corp vuleva il plevon Willimarus sepulir en la citad dad Arbon, man nagin na pudeva muventar la bara. Per cussegl da l'uvestg da Constanza Joannes, ch'era stà in discipel da son Gallus, vegn quella la finala messa sin in char senza frain, manà da dus chavals furius. Quels èn dalunga sa mess cun il sontg corp sin via vers la claustra. Là è quel vegnì sepulì cun chaudas larmas en baselgia sper l'altar dal numnà uvestg e religius.

Sin ils viadis purtava il sontg um adina enturn culiez ina tastga da tgirom e nagin na saveva tge ch'el haja en quella. Suenter sia mort han els chattà en quella nagut auter ch'in criv cilici ed ina giaischla da fier tut sanganada; ses corp aveva er anc las nodas dal cilici ch'el aveva purtà e las ensainas da las plajas che la giaischla u chadaina da fier aveva fatg. Da quai tut na savevan ses discipels nagut, uschè ditg ch'il sontg ha vivì sin quest mund. Duas chandailas envidadas sper il vaschè da son Gallus n'èn mai sa stizzadas sin viadi dad Arbon fin tar la fossa, e sper la fossa han ellas anc ars trenta dis cuntinuadamain senza vegnir consumadas. Quellas avevan er tala virtid che lur tschera, cun unscher en in pau, prendeva ladinamain davent las dolurs da las ureglias, dals egls e dals dents.


Sontg Otmar
[modifitgar | modifitgar il code]

Sontg Otmar è naschì en la Svevia da nobla parentella ed è en ses giuvens onns vegnì a Cuira tar il cont Victor. Là ha el studegià ed è sa profità da sa perfecziunar tant en la pietad sco en ils studis, è vegnì plevon e daventà canonic en la baselgia catedrala da Cuira deditgada a son Flurin, e quai sut l'uvestg Vigilius che guvernava da quel temp l'uvestgieu da Cuira.

Qua ha sontg Otmar traglischà tant bain cun virtids da sontgadad e sabientscha che Waltram, cont da la Turgovia, è s'engaschà persuenter che Otmar daventia avat da la claustra da Son Gagl, la quala era lura en gronda decadenza, tant en chaussas spiritualas sco er temporalas. Quai è daventà l'onn 720 e sontg Otmar, essend confirmà avat da la numnada claustra, ha refurmà quella en tuts reguards; el ha reparà ils bajetgs, creschentà il dumber dals religius, mess il servetsch da Dieu e la disciplina en in bun stan e provedì cun agid da benefacturs particulars questa claustra cun grondas entradas.

Areguard si'atgna persuna era el zunt umilitaivel, fugiva la vanagloria, urava savens, mortifitgava ses corp cun giginas, abstinenzas e cun durmir pauc e steva bleras giadas dus entirs dis senza giudair vivonda umana. Encunter ils paupers era el zunt misericordaivel, deva a quels tant sco che dumandavan ils basegns ed aveva in tal quità per vestgir ils paupers nivs ch'el tirava ora sin las vias si'atgna vestgadira, deva quella als manglus e turnava en claustra bainduras mo cun sia rassa.

Per gidar tant pli bain ils paupers, ha el bajegià in ospital betg lunsch davent da la claustra. En quel vegnivan en spezial prendids si e tgirads ils leprus, per ils quals il sontg avat aveva grond quità. El gieva la notg or da claustra tar quests leprus, serviva ad els, levava lur chaus e pes, nettegiava lur plajas da marscha e provediva els cun tut quai ch'era basegnaivel per lur mantegniment e guvern. El pudeva uschia cun raschun vegnir numnà il bab dals paupers.

Essend la claustra da Son Gagl vegnida tras il bun guvernar da sontg Otmar en in bun stan, tant en il spiritual sco en il temporal, sche ha il demuni leventà per scuidanza ina tempesta da persecuziuns encunter sontg Otmar e sia claustra. Dus landvocts da la Turgovia e Svevia cun num Warinus e Ruthardus vulevan numnadamain sa patrunar cun tutta forza da rauba da baselgias e da claustras, cunzunt da quella da Son Gagl. Sontg Otmar, betg pudend sa dustar cunter tala violenza mala e forza malgista, è recurrì per agid tar Pipin, il retg dals Francs. Quel ha retschet sut sia protecziun quest sontg avat cun sia claustra e fatg dar enavos a quella tut quai ch'ils dus landvocts raffaders avevan prendì, cun scumandar daspera sut paina da lur disgrazia da betg pli s'empatschar da las entradas da la claustra. Sin quai vulevan quests dus signurs landvocts vegnir or da senn, eran ravgiads e tschertgavan di e notg ina chaschun da prender vendetga e persequitar il sontg avat – senza na chattar però nagina tgisa cunter il sontg prelat.

Finalmain han els pudì surpledar in muntg da pauca tema da Dieu cun num Lambert ch'el ha tgisà faussamain ses sontg avat sco sch'el fiss in religius da nauscha vita ed avess surpassà cun ina dunna. Sin quai è il sontg um vegnì piglià e tgisà dal numnà Lambert avant l'uvestg da Constanza ed auters cussegliers. Il sontg innocent avat na deva nagina resposta sin tala faussa perditga, steva en tutta umilitanza e n'avriva betg si sia bucca. Vulend però blers da ses amis sfurzar il sontg ch'el duaja sa defender, ha el miaivlamain ditg quests pleds: «Jau confess che jau haja fatg sur mesira blers putgads, ma areguard quest vizi prend jau Dieu per perditga, il qual vesa tge ch'è zuppà en mai.» Sin quai ha el taschì e na vulì discurrer sut naginas cundiziuns dapli per sia defensiun, sa fidond sin la protecziun da Dieu e sin la schubra conscienza.

Entant vegn il sontg avat privà da si'abazia, manà a Bodmen en in chastè e serrà en ina trida praschun cun scumond da purtar ad el vivonda. El fiss er prest mort là da la fom, sch'in auter bun religius cun num Potgozus n'avess betg tras agid da Dieu pudì purtar la notg dascusamain vivonda e mantegnair ses innocent sontg avat uschè ditg che Gosbertur, in nobel ritg signur, ha spendrà sontg Otmar or da praschun e prendì quel sin ina si'insla sper il Rain, nua ch'il sontg era in pau pli bain loschà. Là ha el anc vivì dus onns en gronda sontgadad, servind cun ruaus a Dieu e faschond ses exercizis spirituals. Avend sontg Otmar sco avat regì 40 onns ludaivlamain la claustra da Son Gagl e suffrì dus onns cun gronda pazienza persecuziuns, ingiurias e miserias, è el sin quell'insla vegnì malsaun e sco martir mort beadamain ils 16 da november 761.

Ses corp è vegnì sepulì sin quell'insla, è vegnì chattà diesch onns suenter anc entir e transportà en la claustra da Son Gagl. A chaschun da questa translaziun ha Dieu dà d'enconuscher tras divers miraculs la schubradad, innocenza e sontgadad da quest glorius avat. Betg mo en quai ch'il corp è restà diesch onns entir, mabain er en il suandant fatg:

Cur che quel è vegnì manà en ina nav encunter la claustra da Son Gagl, avevan quests indesch religius ch'accumpagnavan questa sontgadad envidà duas chandailas, ina sper il chau e l'autra giu da pes, ed avevan er prendì cun els ina buttiglia cun vin. Entant che la nav era passada in tschancun si per il Lai da Constanza, è s'auzà in ferm suffel e vegnì ina starmentusa aura stemprada che tuts manegiavan da stuair ir sutsura. Ma senza dubi pervi dals merits da sontg Otmar na faschevan il vent e las undas nagin impediment a la nav; quella gieva vinavant ventiraivlamain senza ch'in sulet dagut d'aua dal lai u da la plievgia fiss crudà en la nav, ed er las duas chandailas ardentas n'èn mai stizzadas. Ils navigaturs, stanchels da manar la nav, han vulì marendar in pau cun er baiver quest vin ch'era en la buttiglia. Igl era però tant pauc lien ch'in sulet n'avess strusch pudì dustar la said; vulend els tuttina laschar sagiar tuts in pau, daventavi che pli ch'els derschevan ora e pli bler ch'i restava en la buttiglia, uschia che tuts là preschents han pudì baiver suenter lur plaschair detg avunda da quest vin creschentà miraculusamain. Per ina memoria perpetna da quest miracul vegn sontg Otmar malegià cun ina buttiglia sin maun.

Anc blers auters miraculs han confirmà a ses temp la sontgadad ed ils merits pussants da sontg Otmar, sco che pader Henric Murer scriva en sia ‹Helvetia sancta›.


Son Meinrad
[modifitgar | modifitgar il code]

Son Meinrad è naschì a Sulgau en Germania l'onn 805. Ses bab era in cont cun num Bertoldus; quel ha, cur che ses figl Mainrad aveva mo tschintg onns, mess quel en la claustra da Reichenau. Là ha el emprendì la tema da Dieu, ha fatg ses studis ed è vegnì tratg si cun tutta premura en il bun d'in sontg e perdert religius cun num Erlebaldus ch'era ses dretg aug, in frar da sia mamma. Cun 25 onns è el daventà sacerdot e silsuenter religius da l'urden da son Benedetg en quella gia numnada claustra da Reichenau. Qua era el tant exemplaric en las virtids da l'obedientscha, umilitanza e castiadad, e salvava tant exactamain la disciplina claustrala ch'el è vegnì promovì al decanat da ses aug Erlebaldus ch'era lura avat.

In temp suenter, per vegnir anc pli perfetg e suandar l'exempel da son Gion Battista, è el cun lubientscha da ses avat ì en in criv desert betg lunsch da Rapperswil. Là ha el, cun ses agens bratschs e cun agid d'ina buna vaiva, erigì ina chasetta cun ina chaplutta ed è stà qua set onns, servind sulettamain a Dieu cun vegliar, urar, meditar, giginar e celebrar mintga di la sontga messa; quella pauca vivonda ch'el duvrava, ha quella vaiva provedì ina giada per emna.

Vegnind el però qua en quest desert, che vegn numnà Etzel, savens visità dal pievel, venerà da quel sco sontg e dumandà en divers basegns per cussegl, ha el vulì fugir da questa mulesta e sa retrair en in auter lieu che fiss serrà en pli bain da las muntognas – numnadamain en quest desert che vegn uss numnà Nossadunnaun u Einsiedeln, da lez temp però sa numnava quest lieu il guaud stgir. Qua ha son Meinrad, cun agid da buna glieud, bajegià l'onn 838 ina chamona ed er ina chaplutta en onur da Nossadunna, sontga Maria, la quala el ha adina undrà cun tut ses cor sco sia mamma e patruna.

En quest lieu è el restà tut sia vita cun sa mortifitgar ed er patir bler; el durmiva sin la terra fraida cun in tschep u in pau strom sut il chau, sia vivonda era paun ed aua, ses exercizis eran urar e conversar cun Dieu. Questa vita era plaschaivla a Dieu, ma displascheva als spierts infernals; quels al cumparevan en figuras tridas, urlavan, tgulavan e sbragivan sco sch'els al vulessan stgarpar; il dumber da quests demunis era tant starmentus ch'il sontg eremit na pudeva inqual giada da bel mezdi betg vesair la clerezza dal di, cumbain ch'il tschiel era tut serain. Ma tant pli ch'ils demunis lavuravan per fugentar il sontg or da ses eremitadi, tant pli decididamain urava el e sa recumandava a Dieu, il qual ha finalmain tramess in anghel ch'ha fugentà ils nauschaspierts, consolà il sontg eremit ed instruì quel tant bain da cumbatter cunter ils demunis ch'els han d'alura ennà mai pli pudì turmentar il servient da Dieu.

Blers auters religius visitavan son Meinrad e retschavevan dad el buns mussaments per vegnir tar la perfecziun da las virtids. Tranter auters è vegnì in frater da sia claustra, cun il qual son Meinrad ha discurrì ditg da fatgs spirituals. La saira han els urà il cumplet ed èn sa mess a ruaus. Suenter ina curta sien è son Meinrad stà si ed è ì en sia chaplutta a far uraziun. L'auter frater, per guardar tge che Meinrad fetschia, è er s'auzà, è ì sin la porta da la chaplutta ed ha vesì là ch'in anghel dal Segner era sper il sontg, urava cun el, e silsuenter pledava l'anghel insatge tar son Meinrad. Lura è quest spiert celestial er vegnì tar il frater, al ha dà insaquantas admoniziuns e cumandà da betg dir or a la glieud quai ch'el haja vis, uschè ditg che Meinrad saja en vita.

Circa 26 onns era son Meinrad gia en il desert dal guaud stgir, cur che Dieu al ha notifitgà durant celebrar la sontga messa ch'el haja da vegnir marterisà anc lez di. Il sontg finescha la sontga messa, sa metta giu avant l'altar cun la fatscha sin la terra e roga Dieu per la grazia d'ina ventiraivla perseveranza. Entant vegnan dus bandits assassins, dals quals in cun num Richardus era da Nerdlingen e l'auter aveva num Peder ed era in Grischun da Curvalda. Quels spluntan e dumondan dal sontg eremit ubain daners ubain la vita. Son Meinrad saveva tge ch'els avevan l'intenziun da far, als salida amiaivlamain e di: «Pertge n'essas vus betg vegnids pli baud per tadlar la sontga messa, sche avess jau rugà Dieu per vus?» Lura tira il sontg ora sia rassa e caput schend: «Retschavai da mai questa vestgadira e cur che vus avais cumplenì voss intent e propiest, sche pudais vus prender tut quai ch'as serva. Per ina chaussa as rog jau però, numnadamain da vulair suenter mia mort envidar e tschentar si duas chandailas sper mes corp, ina sur il chau e l'autra sut ils pes. Veglias alura er bainspert fugir, sinaquai che vus na vegnias betg surprendids da quels che vegnissan per ma visitar.»

Quest pledar e profetisar miaivel ha mo vilentà pli fitg ils dus morders, uschia ch'els han cumenzà a bastunar crudaivlamain il sontg eremit ch'aveva entant auzà ses mauns e spiert encunter tschiel tar Dieu. Bleras bastunadas aveva el survegnì si dies, en fatscha, sin il venter, en ils flancs, las coissas ed ils ventrigls, ma quai ch'ha terrà il sontg, è stada la frida che Richardus ha dà sin il chau cun in pal ch'il tscharvè è siglì or, lura anc piglià per la gula e stranglà tant ditg che l'olma dal servient da Dieu è spartida dal corp e vegnida purtada dals anghels tar la gloriusa cumpagnia dals martirs ils 21 da schaner l'onn 863. Il corp han ils assassins mess en ses letg cun las chandailas dasperas, las qualas èn envidadas da sezzas. I vegniva er sentì lunsch enturn ina tant buna odur ch'ils morders han piglià tema, e senza sblundregiar la chaplutta èn els fugids en prescha, ma n'èn tuttina betg mitschads da la giustia e dal chasti merità.

Son Meinrad aveva avant insaquants onns survegnì dus corvs giuvens e tratg si quels talmain dumestis ch'els vegnivan sin tschertas uras e retschavevan dal sontg lur vivonda. Quests dus corvs èn sgulads suenter als assassins cun far betg mo ina gronda canera e cratschlim, mabain er cun piclar baud sin il chau, baud en ils egls, senza ch'els pudessan vegnir tschiffads. Ils dus canagls vegnan sco dus desperads a Wollerau, ils corvs suenter cun lur canera e cratschlar. Là a Wollerau aveva son Meinrad battegià in uffant d'in lainari. Quest lainari aveva construì cun laina la cella e chaplutta en l'eremitadi da son Meinrad ed aveva vis pliras giadas il plaschair ch'il sontg aveva cun ils dus corvs. Or dal cratschlar da quests dus utschels suenter ils morders, ha quest lainari ladinamain suspectà che ses sontg cumpar Mainrad pudess avair patì insatge dal mal; perquai va el bainprest encunter il desert per guardar tge che ses sur cumpar fetschia. Apaina ch'el vegn en il guaud stgir, senta el in'odur mirvegliusa, el va suenter a quella, vegn tar la chamona, chatta ses char sur cumpar en il letg assassinà, cun duas chandailas ardentas dasperas.

Zunt tementà da quest aspect, curra el enavos per ir suenter als morders, dumonda tut quels ch'el entupava, sch'els n'hajan betg vis dus corvs a sgulond suenter dus umens. El vegn a Turitg e vesa ch'ils dus corvs cratschlavan zunt furiusamain e sgulavan enturn las fanestras d'in'ustaria. El va en quella, chatta là ils dus morders davos maisa bavend e mangiond, va dascusamain tar il magistrat e dat part da quai ch'el aveva vis. Ils scrocs vegnan pigliads ed examinads. Quels han er confessà senza torturas cun tge intent ch'els sajan ids tar son Meinrad, tge che quel haja ditg ad els, co ch'els al hajan assassinà, co che las chandailas sajan envidadas da sezzas, tge bun'odur che saja sa derasada e cun tge anguschas ch'els hajan prendì la fugia. Sin tala confessiun vegnan ils dus scrocs truads a la mort ch'els duajan l'emprim vegnir mess sin la roda e lura cun las rodas ensemen brischads vivs a tschendra, quai ch'è er daventà. Ils corvs n'èn betg sa retratgs uschè ditg ch'ha durà l'execuziun da questa sentenzia. Las cassaccas dals dus morders vegnan anc ozendi tegnidas en salv a Turitg.

Cur che Waltherus, l'avat da Reichenau, è vegnì a savair dal martiri da ses conventual religius, ha el tramess glieud per manar il sontg corp en sia claustra. Vegnind però cun quel sin l'Etzel en quel lieu, nua ch'il sontg era stà set onns, na pudevan els betg muventar pli lunsch il sontg corp. Els han stuì avrir quel e sepulir là en la chaplutta il cor cun il dadens. Alura ha il corp sa laschà manar fin Reichenau; là è el vegnì sepulì en baselgia cun gronda solennitad. Dieu ha er cun auters miraculs onurà ses servient e declerà al mund, en tge sontgadad che quel haja vivì e quanta intercessiun ch'el haja davant il tron da la maiestad divina. Son Meinrad è er stà quel ch'ha dà l'entschatta e mess il fundament da quest'uschè enconuschenta claustra da Nossadunnaun; pertge che 43 onns suenter sia mort è vegnida bajegiada tras son Benno la claustra da Nossadunna en quest medem lieu, nua che son Meinrad ha endirà ses martiri.


Son frà Clau
[modifitgar | modifitgar il code]

Son frà Clau è stà in bun uffant, in bun giuven, in bun consort, in bun bab, in bun pur, in bun signur, in bun schuldà, in sontg eremit, consequentamain po el da mintga stan vegnir tschernì per ses patrun. Quest mirveglius servient da Dieu è naschì ils 21 da mars 1417 en il chantun Sutsilvania en ina curt che tutga tar la pravenda da Sachseln. Ses bab cun num Henricus da Flüe era mistral da quest chantun, la mamma sa numnava Hemma Robert. Tuts dus manavan ina fitg buna vita, avevan ina ludaivla demananza ed eran da schlattaina zunt veglia ed onuraivla.

Anc en il bist da la mamma ha Nicolaus vis chaussas mirvegliusas, numnadamain il tschiel serain ornà cun sias bellas stailas, e tranter quellas ina staila pli gronda e traglischanta che las autras che scleriva cun ina splendur extraordinaria per tut il mund; ina tala staila ha el er silsuenter vis pliras giadas en ses desert. Qua tras vuleva il tschiel far a savair che Nicolaus cun sia vita onesta, innocenta e virtuusa haja da traglischar per tut il mund. Strusch ch'el era naschì, ha el enconuschì sia mamma, la spendrera, il padrin, la madritscha, il spiritual ch'ha battegià ed autras persunas là presentas a ses sontg batten, quai ch'è in fatg mirveglius, maiudì e strusch da crair, sch'el n'avess betg sez confidà quai cun sia bucca e ditg a persunas bunas e vardaivlas.

Sco uffant e sco giuven mat serviva el a tut ils auters per in spievel da virtids; el era modest, tgeu, serius, obedaivel a bab e mamma; el deva onur als vegls, viveva en pasch cun ils fragliuns, stridava e vilentava nagin, n'è er mai vegnì cumpiglià en ina manzegna; tut ses passatemp era il leger la vita dals sontgs, il visitar las baselgias, il far uschiglio uraziun. Tenor il cumond da ses geniturs lavurava el gugent, cun premura e pazienza; el steva si marvegl la damaun, fascheva sias uraziuns e gieva cun ils auters sin il funs ad arar, a far fain, a guvernar la biestga e gidar quai ch'el pudeva en autras fatschentas tenor l'isanza dal lieu.

Entant ch'il corp era occupà cun las lavurs dal mund, era ses spiert auzà tar Dieu cun chaudamain suspirar, cun far buns patratgs e cun sacrifitgar las fadias corporalas per amur da Dieu. Sin la fin da las lavurs gieva el per il pli persul a chasa, sinaquai ch'el possia dir paternoss e discurrer mo cun Dieu. En ses giuvens onns ha el cumenzà a mortifitgar ses corp cun abstinenzas e giginas; a l'entschatta giginava el mintga venderdi, pauc pli tard ils glindesdis, las mesemnas, ils venderdis e las sondas, quatter dis l'emna per suandar ses patruns son Nicolaus da Mira e son Nicolaus Tolentin. La curaisma giginava el mintga di cun mangiar sulettamain paun, paira tosta e baiver aua.

Or da tschertas visiuns aveva il devozius giuven Nicolaus gia s'accurschì che Dieu al clomia tar la vita retratga en in lieu desert, e fiss er gugent guntgì dal mund, da la glieud e sa zuppà en in eremitadi. Ma per obedir a la voluntad e cussegl da bab e mamma, è el sa spusà cun ina figlia virtuusa cun num Dorothea Veislinger, è sa mess cun quella en il stadi matrimonial tenor l'urden da la sontga baselgia ed ha vivì en quest stadi blers onns cun tema da Dieu e buna pasch. El ha schendrà diesch uffants, numnadamain tschintg mats e tschintg mattas, e tratg si quels tuts cun onur e bain instruids. Il pli giuven dals mats, cun num Nicolaus, ha studegià, è daventà plevon en sia patria ed è mort beadamain l'onn 1503.

L'onn 1444 è prorutta tranter ils chantuns da Sviz e da Turitg ina guerra ch'ha cuzzà set onns; per obedir al magistrat legitim ha son Nicolaus er sa laschà duvrar qua per il bain general da la patria. Sumegliantamain ha el servì l'onn 1460 en la guerra ch'ils chantuns svizzers han gì cunter in'autra pussanza, la quala aveva prendì en il contadi da la Turgovia. Tant en l'ina sco en l'autra campagna è Nicolaus sa depurtà da brav schuldà, betg mo dal mund, mabain er da Dieu, cun defender las vaivas ed ils orfens, cun confortar ils praschuniers e na laschar far a quels nagin mal, cun incitar ses cumpogns da betg engular u far malas giustias, e cun dar a tuts bun exempel e sa cumportar sco in vair e gist schuldà ch'haja adina la tema da Dieu davant egl.

Entras ses rieu e cussegl èn ils Svizzers sa retegnids da brischar ina claustra da muniessas a Diessenhoffen en la Turgovia, nua che l'inimi era sa retratg. Ils chantuns da Berna, Lucerna e Turitg eran er gia paregiads da vegnir en ils chavels in a l'auter cun las armas, ma uschè spert che son Nicolaus è sa preschentà, han tuttas dispitas prendì ina fin ed è vegnida concludida la pasch tras il discurrer ed intermediar da son Nicolaus.

Suenter las guerras è il sontg vegnì supplitgà sin cumin bleras giadas e cun tutta unanimitad da surpigliar ils emprims e pli onuraivels uffizis dal pajais. Ma el n'ha mai vulì consentir latiers, bain savend ch'ins stettia pli segir giu a bass che si ad aut; e quels ch'han da reger e truar sur ils auters, vegnan er da Dieu a vegnir truads pli rigurusamain. Ultra da quai na temeva el betg senza raschun che las passiuns da la scuidanza e malvulientscha, la favur dal sang e parentella, l'appetit da regals e pensiuns, il respect uman e sumegliants auters motivs faschessan savens gist quai che fiss uschiglio guersch e dessan il dretg a l'entiert. Per questas raschuns n'ha el mai vulì esser fatg grond avant il mund, cunzunt suenter ch'el ha stuì vesair ina giada, tras voluntad da Dieu, a vegnind flommas da zulper e fieu or da bucca da tscherts giurads, las qualas devan clera perditga che tals derschaders malgists avevan da spetgar las flommas infernalas.

En questa furma e cun far talas consideraziuns ha el dumagnà il mund ed è sa cuntentà da viver cun sia dunna e ses uffants tegnend ina tala disciplina che tut sia famiglia pareva d'esser ina claustra bain regulada e disciplinada. Il di lavurava el cun sia glieud, la notg però spendeva el la gronda part cun urar e meditar, ma tant sco ch'igl era pussaivel zuppadamain. L'ura ordinaria gieva el cun ils auters a ruaus, e cur che tut era bain sa durmentà, steva el si, gieva tgeuamain or da sia chombra, sa metteva en schanuglias e fascheva uraziun fin la damaun.

Il nauschaspiert na pudeva betg supportar ch'in simpel um vivess tant sontgamain; perquai ha il satan tschertgà en bleras manieras da persequitar il servient da Dieu cun chaschunar da tuttas sorts fastidis per al far vegnir malidi, malpazient e stanchel da far il bun. Il demuni cumpareva vesaivlamain en tridas figuras e furmas, pitgava, bastunava e murdeva grevamain il sontg, ma n'ha mai pudì muventar el a la gritta u nauschs pleds. Ina giada era Nicolaus sper ses clavà e runcava spinas e bostga; il nauschaspiert vegn davostiers, tschiffa e bitta il sontg um var trenta pass giu per ina plaunca cunter las spinas ch'el è restà mez mort ed il corp plain sang.

Ses pli vegl figl, cun num Johannes, pavlava il muvel, e vegnind or d'uigl, n'ha el betg pudì chattar ses bab; el cloma, tschertga e va enturn uschè ditg, fin ch'el chatta ses char bab pli mort che viv en la spinatscha tut en ina sanganada. El prenda quel si dies, al porta a chasa e metta sper il fieu, nua ch'il sontg è plaunsieu vegnì tar sasez ed ha ditg cun bucca rienta: «En il num da Dieu! Mes inimi m'ha bittà crudaivlamain per terra, ma Dieu ha vulì uschia, uschiglio na m'avess la bestia infernala pudì far nagut.» Da qua d'envi n'ha Nicolaus mai pli temì il demuni, mabain cun far la sontga crusch, cun esser pazient e s'umiliar stgatschava el il nauschaspiert e dumagnava quel cun sbittar, sco ch'el aveva sbittà il mund.

Per dumagnar e sbittar er la charn ha el, cun lubientscha e consentiment da sia dunna e muventà tras tschertas visiuns e revelaziuns divinas, dà il pietigot al mund, a dunna ed uffants, a vischins e parents e bandunà chasa e curt. A pe blut, senza insatge sin chau, senza nagina provisiun da daners u vivonda è el ì or da sia patria, è passà per il chantun da Berna e vegnì sin la muntogna da Joux che sparta ils cunfins franzos e svizzers. Là en quels deserts manegiava el da sa zuppar.

Avend però in pur ditg ch'ins al vegnia a tegnair per in fugitiv e libertin, sch'el giaja en quella maniera or da ses pajais, è il sontg, sin il cussegliar da quest bun pur, puspè sa resolvì da turnar zuppadamain en Sutsilvania. Là ha el chattà en la val numnada Melch in criv e trid desert ch'era lura plain chaglias, spinatscha e morasts. Qua ha el cumenzà a manar sut in crap en ina vita pli d'in anghel che d'uman mortal, vivend d'inqual ragisch e d'ervas crivas.

Suenter otg dis è el vegnì chattà da tscherts chatschaders e manà en in auter lieu desert da quella val Melch che vegn uss numnà Ranft. Là è el sa fermà cun l'intenziun da betg midar pli staziun. Pauc suenter è er vegnida bajegiada là sin cust dal cumin ina chaplutta cun ina cella daspera, per commoditad dal beà frà Clau, il qual vegniva tegnì en gronda veneraziun pervi da sia vita rigurusa e sias virtids traglischantas. El era, betg mo per ses patriots, mabain per scadin che vegniva tar el, in mirveglius consolader e sabi cussegliader che deva a tuts buns cussegls, consolava ils contristads, deva mussaments salutaivels per dismetter ils nauschs vizis e manava blers putgants a la penetienza.

Sia vestgadira era ina rassa lunga e groppa, ses letg in'aissa cun in crap sut il chau. Qua durmiva el be curt temp, cuvert cun ina cuverta grischa; davent da mesanotg fin mezdi fascheva el meditaziuns ed uraziuns e tadlava la sontga messa, cur ch'el pudeva, u s'occupava cun auters exercizis spirituals. Suenter mezdi deva el audienza als pelegrins ed autras persunas che vegnivan tar el per inqual cussegl u consolaziun. Ses discurs eran però adina da chaussas spiritualas; sia dunna, ses uffants ed auters parents vegnivan er bainduras per visitar el, ma na dastgavan mai raschunar da fatgs da chasa u dal mund. Ils emprims onns stueva el, per ir dumengias, firads e venderdis a messa en sia pravenda da Sachseln, adina passar gist sper sia chasa vi, ma gieva tuttina mai en chasa e na sa tegneva er betg si là, gist sco sch'el na savess betg da sia chasa e sco sch'el enconuschess ni sia dunna ni ses uffants.

Quai che fa smirvegliar il pli fitg e ch'ins na legia da nagin auter, è però ch'el ha vivì en il desert enturn 20 onns senza ni baiver ni mangiar. Durant tut quest temp n'ha el giudì nagina vivonda umana u corporala, mabain retschaveva sulettamain il sontgissim sacrament da l'altar sin il pli pauc mintga mais ina giada. Tras retschaiver dals anghels quest paun divin cun devoziun extraordinaria e cun reflectar daspera savens e ditg la vita, passiun e mort da Cristus, sentiva el e retschaveva ses cor e ses spiert ina tala dultschezza e confiert che na laschavan mai vegnir ni fom ni said. Er il corp, cumbain ch'el era zunt magher, sa mantegneva en sia fermezza, possa e sanadad sco el sez. El ha confessà quai a pliras persunas, particularmain a sur Osvald Isner, plevon da Kerns, situà betg lunsch da ses eremitadi; bain in privilegi tut spezial aveva Dieu dà a quest ses servient. L'onn 1469 ha Thomas, uvestg suffraganeus da Constanza, consecrà quella numnada chaplutta da la val Melch. Blers suspectavan che questa gigina extraordinaria da son frà Clau saja mo in'ipocrisia ni tschorvament; l'uvestg numnà, per al examinar e vegnir a savair la vardad, ha cumandà che frà Clau duaja mangiar trais buccadas paun e baiver in pau vin. Il sontg, per far obedientscha, ha cun gronda bregia prendì quella vivonda, ma è ladinamain vegnì tant flaivel ed ha sentì talas dolurs ch'el ha stuì turnentar quella pauca spaisa e pareva sco in moribund.

L'uvestg ha piglià tema, rugà per perdun e cret che frà Clau na saja betg in glisner, mabain in vair servient da Dieu privilegià cun ina favur extraordinaria da pudair viver senza vivonda umana. Da quel mument davent è il beà frà Clau vegnì numnà, stimà ed onurà lunsch enturn; betg mo l'uvestg da Constanza, mabain er autras grondas persunas e cunzunt Sigismundus archiduca d'Austria han fatg a la chaplutta dal beà frà Clau preschents custaivels, e quai en tala moda che or da quests regals è vegnida fundada ina pravenda per in chaplon, diesch onns avant la mort dal sontg, numnadamain l'onn 1477. E quai è daventà sinaquai ch'il beà eremit Clau haja la commoditad da tadlar là mintga di la sontga messa.

Ma sche frà Clau è stà char al pievel fidaivel, sche era el segiramain anc pli char a Dieu ch'ha onurà quest servient cun bleras visiuns e revelaziuns, er cun il dun da profetisar chaussas zuppadas, d'enconuscher ils pensaments secrets d'autra glieud e da far blers miraculs avant e suenter sia mort. Cun far l'ensaina da la sontga crusch ha el stenschentà in grond fieu che smanatschava da metter en tschendra la vischnanca da Sarnen. El n'aveva betg studegià, ma tuttina discurriva el, mussava ed explitgava als docters ils pli studegiai ils misteris ed autas questiuns. Il demuni al mulestava bain savens cun pitgar, spalar, runar or da sia cella, cun ramplunar sco sche tut duess ir en muschna e cun sa preschentar en diversas figuras per trair il sontg eremit or dal desert.

Ma Nicolaus, en tuttas tentaziuns e travaglias, sa surviva da l'uraziun cun recurrer tar Dieu e sia sontgissima mamma Maria; quella tegneva el en grond'onur, purtava tar ella tutta devoziun, e cun agid da questa pussanta regina dals anghels ha el adina gì la victoria encunter l'enfiern; la corda da paternoss aveva el adina en maun e salidava savens Nossadunna cun urar il sontg rusari. El ha sez confessà ch'el na saja betg capabel da raquintar tut ils benefizis e favurs ch'el retschaivia mintga di da la mamma da Dieu; tranter tut ils misteris considerava e venerava el particularmain quel da l'immaculada concepziun da Maria Purschella.

El gieva adina cun il chau e pes bluts. In fist aveva el nudà en tala moda cun roms e crennas ch'el pudeva duvrar quel per urar il rusari grond da Nossadunna; quest fist vegn tegnì en salv a Baden en l'Argovia. Il beà frà Clau ha retschet da Dieu grondas favurs e grazias, particularmain engraziava el però a Dieu cuntinuadamain per trais chaussas: per l'emprima che sia dunna e ses uffants avevan consentì da laschar ir el en il desert, nua ch'el n'haja betg da traffitgar cun il mund; per l'autra ch'el na saja mai vegnì tentà da turnar tar sia dunna, tar ses uffants e tar il mund; per la terza ch'el possia viver senza nagina vivonda corporala, la quala chaussa el, anc zunt giuven, haja desiderà da pudair obtegnair da Dieu, sinaquai ch'el possia servir tant pli ruassaivlamain a ses Creatur divin.

Ditg avant sia mort era il beà eremit vegnì a savair or d'ina revelaziun ch'el haja da viver sin quest mund betg dapli che settanta onns, e cur ch'el ha gì cuntanschì quella vegliadetgna, è el vegnì tutgà d'ina greva e dolurusa malsogna. Suenter otg dis vegn el provedì cun ils sontgs sacraments, sinaquai sa metta el sin ses letg ordinari ch'era in'aissa cun in crap sut il chau, engrazia a Dieu per tut il bun retschet e finescha sia sontga vita sontgamain ils 21 da mars 1487, sin quest medem di ch'el era naschì avant settant'onns. Ses corp è vegnì purtà e sepulì l'auter di a Sachseln en la baselgia da son Teoduli avant l'altar da Nossadunna, sco ch'el sez aveva garegià. Blers miraculs èn sin quest di e là d'envi daventads per confirmaziun dals auts merits, da la pussanta intercessiun e gronda sontgadad da quest servient da Dieu, il sontg frà Clau.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quests texts èn vegnids surpigliads a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar ils documents en lur context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Legendas da sontgs dal territori retic e svizzer