Utilisader:Eino81/Extra

Ord Wikipedia

Vegnan las pitschnas a surviver? Cumparaziun da duas linguas periclitadas

(Norbert Kiss)

En noss dis è circa 107 linguas periclitadas en Europa (segund Tapani Salminen), ma en cumparaziun cun numerus autras linguas che stan si en situaziun sumegliant, questas linguas Eurpeanas èn en situaziun meglier. Sin il pli pauc questas han pli pussaivladad a surviver. La durada da ina lingua dependa dals pledarers ad ella, da lur attituda e dal instituts che gidan suenter la lingua. En quest artitgel nus cumparain duas linguas periclitadas, la rumantscha e la lingua dal Sams, exactamain lingua laplandaisa dal nord. Cumbain che questas duas linguas fan part dals famiglias da lingua differents, las differenzas e las modificaziuns che pon succeder en questas linguas, pon servir experientschas utilas per questas e per autras linguas.

Pertge hai jau tschernì questas linguas? Tuttas duas linguas han pledarers paucs, veritabel ellas han numer medem da pledarers, tuttas duas han ina lingua parenta gronda en la vischinanza (per la rumantscha è la taliana e per la laplandaisa è la finlandaisa), tuttas duas linguas vegnan pledada en ina pajais, che è economicmain sviluppada (Svizra, Norvegia e Svezia). E tuttas duas han sforzs da standardisaziun en ils onns 1980.

En 1982 aveva vegnì Heinrich Schmid ed el ha empruvava la impussibilitad. Da tschintg-sis linguas ha el duvrà ina lingua cuminaivela, che sa vegn numnà ozendi rumantsch grischun. Per dir la vardad jau na hai betg gugent la rumantsch grischun, jau gir suenter la sursilvana meglier, perquai che jau hai vesì che datiers la lingua cuminaivela èn artitgels en quest magasin en quest idiom, e jau hai dudì da pledarers sursilvans, tge è lur opiniun sur la rumantsch grischun.

Durant da la istorgia da las linguas laplandaisas na la versiun pli gronda ha stà betg la lingua pli privilegiada. En il 17avel tschientaner esters han translatà cudeschs, principalmain cudeschs religiusa, per la lingua laplandaisa dal Pite u dal Lule, perquai che questas variaziuns han stà pli datiers per la regiun principala dals Danaisas (Norvegiasas) e Svedaisas. La impurtanza da la lingua dal Nord ha vegnì grond en la fin dal 19avel tschientaner e en il 20avel tschientaner cura han pledà sur „ina” lingua laplandaisa, questa ha stà be la lingua dal nord. Ozendi alla lingua laplandaisa ha medem dretg, medem status, ma la pli gronda è la laplandaisa dal nord, uschia questa ha reputaziun gronda. En questas dis alla lingua laplandaisa che è tuttafatg gronda per ad avair futur, ha atgna ortografia, vocabulari e grammatica. Da las novs linguas laplandaisas quest pertutga sulettamain per sis linguas. La differenzas tranter ellas èn tantas grondas, che la differenzas tranter las variaziuns rumantschas, ma ils Sams na vulan betg ina lingua cuminaivela. Ellas duvran ina lingua intermediatura u insaquants pledarers emprendan la lingua laplandaisa pli gronda. En ils onns 1980 linguists Sams (na esters betg) han stgaffì ina ortografia nova, standarda per la laplandaisa dal nord (ed er per las variaziuns autras, ma in pau suenter).

Cun savida dal passà da las linguas laplandaisas, pruv jau proponer in pèr via per la lingua rumantscha. Duas pussaivladads stàn avant las linguas rumantschas. L’emprim: chattar la lingua la pli gronda and numnar questa per la lingua cuminaivela unica. Quest ha passan per part cun las linguas laplandaisas en il 19avel e il 20avel tschientaner. Segunda: stgaffir ina lingua che cuntegna pleds da mintga variaziun. Quest po esser avantagius, ma be en quest cas che pleds èn egualmain da mintga idiom. Dal reminent igl ha ina schanza terza che po esser variaziun maschadada da pussaivladads anteriurs duas: stgaffir in lingua (cuminaivela) cun collecziun da pleds, ma ils pleds da lingua la pli gronda ston esser preschent meglier.

Sco jau ves, il idiom rumantsch che ha il pli pledarer, è sursilvan. Ma, e quest è mes problem cun la rumantscha grischun (RG), las atgnadads da la variaziun pli gronda na sa preschentan betg en la lingua cuminaivela. Laschain nus guardar il tun inizial c-, che è ch- en la RG (RG: chasa, Surs: casa, Suts: tgeasa, Surm: tgesa, Put: chesa u RG: char, Surs: car, Suts: tg(e)ar, Surm: tger, Put: cher). La sursilvana è la lingua cun la pli gronda part pledarer, e tun cuminaivel stgaffat na ha betg vegnà da questa u gist na sumegla betg questa.

La situaziun en cas da las variaziuns rumantschas è na facila betg. Igl han tschintg variaziuns che servan sco lingua materna per sis pledarers. Ed igl ha ina lingua artifiziala che vuless funcziunar sco ina lingua cuminaivela, ma questa è insaco ina variaziun differenta. Segund mias temas, cura las glieuds rumantschas vegnan a duvrar be questa variaziun, lur lingua materna originala vegna a disparir. Els vegnan a gudagnar ina lingua materna cuminaivela nova, ma els vegna a perder lur originala. Quest po esser in stgomi interiur da lingua. Da l'autra vart, era quest po passar: els vegnan a duvrar tuttas duas variaziuns, ma jau pens, che igl vegnan ad avair problems cun era quest. Cumbain che il bilinguissem meglier è bilinguissem additiv, en quest cas las sumeglientschas pon esser facturs disturbants.

Norbert Kiss (28) è student ungarès da PhD. Ses tema da retschertga èn bilinguissem e las linguas laplandaisas.