Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Dis d'uffanza/Battesta Soliva

Ord Wikipedia

[[Datoteca:.jpg]]

Tantas e tantas giadas hai jau trategnì la glieud, raquintond ed imitond en societads e privat las expressiuns ed originalitads da mes conturn. Baininqual ami m'ha supplitgà da metter en scrit ina u l'autra da questas baterladas e vardads. Ma jau n'hai mai prendì il temp da far quai.

Dapi che jau hai raquintà inqual chaussa a mes figl, na ma lascha quel nagin ruaus: «Bab, ti stos scriver si in pau da quai.» Essend uss in pau malsaun e betg bun da lavurar, sche vi jau empruvar da metter ensemen inqual regurdientscha or da mes magasin, schegea ch'i na va betg tgunsch cun mes 75 onns.

Sedrun, ils 10 da zercladur 1957
B. Soliva


Ils Tiners
[modifitgar | modifitgar il code]

Avant onns, cur che jau era anc in mattatsch e mat, abitava sisum il vitg da Sedrun en la chasa ch'è oz en possess da Gebhard Jacomet ina famiglia Monn, numnada ils Tiners. Els eran dus frars e trais soras, numnadamain il Vigeli, il Gion Antoni, la Librata, la Barla e la Castgina. Ils dus mattatschs èn ids baud giu en il Schuob. Il Gion Antoni è restà en Germania, ha fundà famiglia ed ha gì intgins uffants. Il figl Johann è ì in temp en Svizra a scola ed è daventà il dr. veterinari districtual a Mustér.

Il Vigeli è suenter intgins onns turnà a Sedrun. El lavurava ses prads, gieva a dis e fascheva il chavacristals. Ma i n'ha betg cuzzà ditg ed el è turnà en il Schuob.

La sora veglia, la Librata, è adina stada a chasa. La Barla e la Castgina èn sa tratgas davent. Sche jau na sbagl betg, èn ellas idas en l'Italia ed han servì en meglras famiglias. Plaunsieu, suenter avair spargnà ensemen in pau raps, èn ellas turnadas a chasa sco bravas dunnas ch'avevan insatge. Entant èsi puspè vegnì stretg al Vigeli en Germania ed el ha preferì da vegnir a Sedrun tar sias bunas soras. Qua fa el puspè in pau il pur e tge che sa porscha, sco avant.

Il Vigeli da la Tina era in uman fitg original. El saveva far zacras e perdunar ed era da bun umor, perquai steva tutta glieud gugent enturn el. Mes bab tegneva el per ses spezial ami: «Ti e tes frar Bruno essas ils megliers umens dal vitg.» Betg da smirvegliar ch'i vegniva lungurella al Vigeli las lungas sairas d'enviern persul cun sias soras. Perquai gieva el ina saira tar in ni l'auter da ses preferids per dar ina discurrida. Ses chaun ch'aveva num Tgaun pin, dastgava adina ir cun el.

Tar nus vegniva el vaira savens, steva sin banc-pigna, fimava la pipa gronda e discurriva da tuttas sorts. Il bab deva triev e cumplettava ses discurs. La mamma filava e cupidava ed avess gist uschè gugent laschà dir rusari. Nus uffants avevan in plaschair da la visita dal Vigeli e smirvegliavan quant ch'el saveva raquintar. Mender eri sch'el raquintava da laders e striegn, lura stuevan il bab ni la mamma accumpagnar nus a letg. Igl è donn che jau hai emblidà la gronda part da sias bellas baterladas.

L'enviern aveva el stgarsezza da fain. Ina saira di el al bab: «Oz hai jau cumprà in tochet fain enta Camischolas. Damaun vom jau en cun il muvel e perquai hai jau gist snizzà il ladritsch. Davanttiers parevi pulit stagn, ma stà en in zic, èsi uschè luc ch'ins pudess ir tras cun ina cuppa broda senza sponder in dagut.»

In'autra saira di el: «Oz fa la gronda vadè, ti stos vegnir en cun mai!» – «Gea, gea, jau vegn gugent.» Ed els van. Stads en uigl sin in mantun sternim, hani puspè baterlà da camifo. Andetgamain vegni quiet; il Vigeli na di nagut pli. «Tge èsi che ti na discurras betg?» «Jau hai mal ils dents!» El prenda or da satg il cuntè da moni mellen e cumenza a traffitgar vi da ses dents. Tuttenina in schem. «Uss è el ora e sch'i na chala betg sche stausch jau or l'entira lingia!»

Da quel temp deva la vischnanca la sort laina da fieu a dus ensemen, quai numnav'ins la sort dals paupers. E quels che n'avevan betg bovs da trair natiers la sort, survegnivan quella in pau pli datiers ni là nua ch'i pudevan rabitschar natiers la laina a maun. Il bab ed il Vigeli èn pliras giadas fruntads ensemen. Ina giada hani gì la sort sin il guaud Platta biala en las gondas. La primavaira hani pinà la laina, sinaquai che quella possia setgar in pau durant la stad.

L'atun èn els ids a resgiar la laina e transportar quella or dal guaud. L'emprim di han els resgià si tut e cumenzà a manar davent. L'auter di hani cuntinuà a trair la laina tras las gondas, ma la saira era la laina anc si amez ed ils dus umens mez morts. Sinaquai metta il Vigeli ils guaffens si dies e di al bab: «Cun questa laina fa tge che ti vuls, jau na vegn betg d'enturn pli. Quella ha en la smaladicziun, mia part po il tguinter (bostger) avair per stgaudar si'avnaun en l'enfiern. E lura anc ils magnats che rinfatschan bain gugent ch'ins haja la sort cun ils paupers.» Quai vilentava il Vigeli. Tut supplitgar dal bab n'ha nizzegià nagut. Quella laina n'ha el betg tutgà pli.

Da s. Martin avevan ils mattatschs da scola dus dis vacanzas. In di pudevan els ir a Mustér a processiun e l'auter di cun il bab a fiera. Il Giachen Antoni Soliva è sa nizzegià da quels dus dis da vacanzas ed è ì cun ses mattatschs si la Val vi da la laina da sort. Il segund di la saira era la laina giu en la grava en il plaun. Igl è vegnì naiv. Il bab ha prendì la schlieusa da cornas ed è ì per sia sort. Tut è ì bain fin la davosa chargia. Quella ha schluppentà ad el ina chomma. I han stuì trair el a chasa ed el è stà ditg en stiva en letg. Gia l'emprima saira aveva il Vigeli udì da la disfortuna ed è vegnì sin visita. «Uss guarda, laschavas far merda quella smaledida laina, jau hai bain ditg a ti che quella saja striunada, uss has vis!»

El vegniva savens en visita, e las soras avevan stuì far sin ses cumond in per stgalfins a la moda taliana, chauds e buns. «Pervi dal far or la laina sta ti ruassaivel, jau discur cun il Rest e cun il Giachen Antoni dal Leci, alura è quai prest fatg». «Na, na, mo laschai, jau vegn puspè meglier e lura fatsch jau or la laina.» «Smaladet tabalori, lascha far sche nus faschain, cur che ti es meglier, sche dain nus troccas.»

Lezs onns fascheva tut tgi ch'aveva animals en uigl insaquants dis fain a pastg, magari trais emnas. In onn han il bab ed il Vigeli cumprà ina sort per in sin Vons in sper l'auter. Els partivan la damaun fitg marvegl. Jau gieva er cun il bab. Il Vigeli era per ordinari sin via avant nus. Ina damaun na vesevan nus nagliur a marschond il Vigeli. Qua sto esser capità insatge! Giond da las rivas en vesain nus a vegnir el giun giassa. Si Vons-Sut en il lieu usità avain nus spetgà el. Vegnind natiers di il bab: «Oz es ti tard! Tge èsi capità?» El bitta giu ses burdi, ponns, tretschas, laina e la marenda, prenda or da satg il fazielet e sienta il suaditsch e lura di el: «Spetga e lascha envidar ina pipa e lura vi jau raschunar tge ch'igl è stà. – Uss taidla: Jau sun pindrer da Sedrun. Oz cur che jau sun levà, era in triep sterlamenta si Pitgmun en il prà. Il Biart m'ha gidà e nus avain serrà quels animals en uigl. Controllond las nodas di il Biart: «Quests dus qua èn dal Giachen Martin Berther da Camischolas.» Lez onn avevan intgins signurs pli bainstants fatg in pelegrinadi en Terra sontga. Tranter quels era er il Giachen Martin Berther. Quels dis che nus gievan sin Vons eran ils pelegrins gist a Jerusalem. Il Vigeli n'era betg propi ami dals aristocrats, perquai dumonda el il bab: «Di uss ti, n'è quai betg in smaledì cugliun che va a Jerusalem e lascha qua ils ansiels en ils prads dals auters?»

In di da cufla eran il Vigeli ed il Tgaun pin en stiva cun las dunnas. Tuttenina sa fa il chaun udir e vul ir. Il Vigeli na fa betg stim. El era vilà. Qua di la Barla: «Vigeli, lascha ir giuadora il Tgaun pin, quel ha da far ses basegns.» «Nagut, sche jau vi ch'el fetschia en stiva, sche ha el da far en stiva!» El era vilà sin las soras.

Cur che la famiglia Decurtins da Sedrun ha bajegià il hotel Alpsu han ins duvrà il Vigeli da la Tina e l'August Soliva per preparar crappa da mir. Per quest intent schluppentavan els crappa enasisum Pitgmun. Durant ch'els stgargiavan ina chargiada che n'era betg explodida, tschiffa quella fieu entras sbrinzlas ed explodescha. Ils dus umens vegnan blessads malamain, cunzunt il Vigeli. Els èn vegnids transportads en l'ospital a Cuira. Jau hai semtgà la schlitta ed il chaval dals Decurtins e manà els fin sin il stradun. Davent da là è Gion Antoni Decurtins ì, pertge ch'il transport stueva vegnir fatg fin Glion cun chaval. Jau hai vis ed udì a sa sparter ils trais fragliuns ch'han da cor rugà per perdun in a l'auter e Barla ha ditg: «Vigeli, ti es noss frar er da qua davent.» Las dolurs n'avevan betg pudì commuventar el. Ma uss bragia el. Ils pleds da la sora han tschiffà ses cor.

Giu Cuira ha il Vigeli stuì far tras sgarschaivlas dolurs. Plaunsieu è el vegnì a chasa, tschorv e senza mauns. Ses umor n'aveva el betg laschà dal tut giu Cuira. Sch'ins al visitava ina giada ni l'autra en sia chasa, sche raquintava el anc adina sias istorgias da rir. Uschia ha el ditg ch'el avevi en l'ospital ina sora senza misericordia. «Ina saira aveva jau da sponder aua ed jau hai scalinà. Tge ch'i manchia? Jau hai ditg, ed ella sa volva e di: ‹Morgen›, e va. Qua hai jau pensà, spetga ti stria, sun ma vieut vers la paraid ed hai laschà ir tge ch'igl è ì. Apaina finì hai jau puspè scalinà da nar. Ella vegn. Tge che jau veglia? Mussond en quel lieu hai jau ditg: ‹Da hast du morgen!›»

Dapi ch'el era enavos da Cuira, n'ha il Vigeli mai bandunà sia chasa ed i n'era betg da sa smirvegliar sch'el, senza vesida e senza mauns, era inqual giada malidi e s'exprimiva vaira massiv envers quels ch'al visitavan. Uschia èsi er capità cun il plevon e canoni Engler ch'ha ina giada dà al Vigeli ina detga reprimanda. Sur Engler era fitg bun, ma sch'el fascheva zacras, gievi sur ils terms or. Quai n'ha il Vigeli betg sa laschà plaschair ed el ha ditg al sur plevon: «Vus na duvrais betg vegnir tar mai pli, jau fatsch clamar il sur Venzin, chaplon a Rueras.» Ditg e fatg. Da qua d'envi vegniva sur Venzin a proveder il Vigeli ina giada il mais. Suenter lung temp dumonda sur Venzin: «Na manegias ti Vigeli betg da laschar vegnir il plevon tar tai, per mai èsi fitg malcumadaivel, jau vi schon discurrer cun el?» «Na, sche ti na vul betg vegnir, sche lascha star, jau na dovr la finala nagin. Ti es in pau pli mellen da pel che l'auter, ma la finala èsi la medema pustracca.» Sur Venzin ha visità il Vigeli vinavant. Plaunsieu è il Vigeli er vegnì pli moderà ed ha vertì las visitas da sur Engler.

Tuttenina ha la mort fatg ad el visita. Jau hai accumpagnà sia bara sin santeri ed assistì a la sepultura. Il plevon ha fatg sin santeri in rieu commuventond. Suenter esser sa reconcilià cun il mund haja el fatg ina mort edifitganta e bella. El laschia rugar per perdun tuts quels ch'el haja offendì, sco ch'er el haja perdunà a scadin da cor. Larmas han bagnà mias vistas.

Avant hai jau fatg menziun che las soras dal Vigeli sajan vegnidas da l'ester cun ina pulita facultad. La Castgina sco mesa cusunza gieva tar las famiglias a cuntschar il resti per pitschna paja. Er mia mamma clamava savens la Castgina. Ina giada dumonda il bab: «Tge fa il Vigeli?» Lura era el anc en Germania. «Eco, bravo, i fa in grond plaschair ch'insatgi dumonda suenter il pauper Vigeli. Ma scusa, per dir a tai la verita, jau na sai propi betg co ch'i va. Da Nadal ha la Barla tramess in schambun en in satg e scrit ina lunga e bella brev. Ed er ch'il Tgaun pin saja ventschì. Betg ditg e nus avain survegnì dad el ina brev plain sapperlots e sapperments e che nus sajan la culpa ch'il Tgaun pin saja ventschì, e dal schambun n'ha el gnanc fatg menziun, ah, ha quai fatg mal, propi. E nus n'avain mai pli scrit, ed el n'ha er betg scrit, eco. Uss hai jau ditg tut quai che jau sai. Per dir propi la verita, cartain nus ch'el arrivia in di dad isch en senza far a savair. Eco.»

Suenter la mort da la Barla è la Castgina sa tratga a Mustér tar ses nev veterinari Monn nua ch'ella ha gì buns dis. Sin pugn da mort han las duas soras gì la consolaziun ch'ellas haja fatg bun cun lur frar Vigeli.


Ils Gion Rests
[modifitgar | modifitgar il code]

Cun quattordesch onns sun jau stà famegl vi Surrein tar ils Gion Rests, sco ch'els vegnivan numnads. Quai eran trais fragliuns, tuts betg maridads, in frar e duas soras. Els eran pussants e devan bler almosnas. Els eran er fitg devozius. A Sedrun avevan els vaira bler prà. L'enviern cur ch'els prevesevan là, stueva jau sco pitschen mattatsch ir en lur uigl ch'era sper chasa da mes bab a purtar ina pitschna cria latg ina giada ad in ed ina giada a l'auter, a quella glieud che n'avevan ni vatgas ni chauras e consequentamain er nagin latg ed eran paupra glieud. A mai deva el mintga giada in toc paun e chaschiel. Quai era per mai la detga perdunanza, quest paun setg e chaschiel cun in pau chariels sco ch'ins giudeva lura. A messa da scola avevan els adina peda dad ir, er cur ch'el preveseva vi Surrein.

Il Giachen Antoni Gion Rest, sco ch'el vegniva numnà (Gion Rest aveva el ertà da ses perdavants) era avugà da s. Antoni e caluster da Surrein. La dumengia saira devi baud tschaina. Suenter vegniva recità il s. rusari. Il famegl er. Avant chasa siglivan e sa divertivan ils auters uffants da Surrein. Al Battesta n'eri betg pussaivel da recitar il rusari. El stueva giuador per satisfar als basegns corporals (stgisas).

Acla avevan els en Pardatsch da sterls. Amez l'Uaul dals falluns era in bel toc prà cun sisum in bajetg fitg vegl e vaira caduc, ma mantegnì detg bain. Il matg essan nus ids en e restavan là er sur notg. La saira, sesend sin il banc-treglia, vegniva ditg rusari grond. Durant rusari vegniva fatg scuas e scuettas. I n'eran betg vargadas bleras sairas ch'il mattatsch cupida e dorma. Tut clamar e far zacras gida pauc. I manca la buna veglia. Suenter in pèr dis essan nus ans tschentads sin porta-clavà cun nossa fabrica da scuas e paternoss. Il famegl stueva trair giu la pel a las tortas badugn, entant ch'il patrun ordinava e liava las bellas scuas tut alvas. Ma er quest manever n'ha betg tegnì ditg alerta il mattatsch. Quest monoton dal rusari unfisava. Qua manegia il patrun en in tun rubiesti: «Cur ch'ins na vul betg, sche na vul ins betg!» Cun quel di ha il rusari da la saira a Pardatsch chalà per quest onn. Sa chapescha che nus avain fatg oraziun er vinavant, ma cun med e mesira. La dumengia en damaun vegnivan ils animals chatschads or il Crest la bostga. Nus gievan a messa e vespras. Cur che nus turnavan, chattavan nus tut saun ed endretg.

Igl è vegnì chargià ad alp ed jau sun stà vinavant cun mes patruns. L'emprima dumengia da stad ha la patruna clamà da levar ed ir tar il prer. Bun, jau sun puspè levà l'autra dumengia. La terza dumengia na sun jau betg levà. Ella cloma e cloma ed jau stoss or. Vegnì giun stiva e tratg en ils chalzers, hai jau chattà sin la cumoda stalizzas da chalun-nursa ni chaura. Spert in toc en bucca. Qua vegn la Tresa e vesa che jau mangiava. «Ma tge smuglias er?» «Oh, jau hai prendì là ina buccada chalun.» «Na, cur ch'ins na vul betg, sche na vul ins betg», ed è ida.

La stad da l'onn 1896 è stada renumada, adina plievgia. Sgarschaivlas miserias da prender si il fritg! Ins fascheva bler dal bun per gurbir da Dieu aura favuraivla. Ina giada hani fatg ina processiun da Sedrun a Mustér s. Gions e da là sin claustra ed enavos a Sedrun. E quai senza sa fermar ni prender in refrestg. Jau fascheva gugent quai, crajend da pudair ir cun ils mattatschs. Ma oha, vegnind da baselgia oragiu, tschiffa il patrun il famegl per il bratsch ed jau stoss far l'entir viadi cun el e dir rusari d'in cuntin. Pauper Battesta, mal sa cugliunà!

Giu Rain avevan els ina bella acla. Qua tutgavi dad ir giu blers dis. La saira cur ch'el serrava la porta-clavà cumenzava il rusari. Ils tschintg curs eran finids si la giassa da Claus. Ma la cua cuzzava fin a chasa ed anc ditg en cuschina.

Bajetgs avevani daried ed en mintgin massa lattas (tschients). Cun quellas vegniva fatg lattidas per setgentar fain. Nus pudevan raschlar quasi mintga di. Giu cun quai ch'era sitg e si cun auter! Quai era la lavur dals dis da malaura. Uschia eran nus adina ordavant als auters cun las lavurs. L'atun cur che la naiv à arrivada (ils 10 d'october) avevan nus tut sut tetg, entant ch'ils blers auters purs han stuì chavar tut ils tartuffels ora sut la naiv. Baininqual frust tartuffels e glin èn restads sut la naiv quest enviern.

L'emprim d'october sun jau ì a chasa. Ils chautegias cumenzavan a pladir la fameglia d'alp per l'auter onn. Er tar il bab s'interessavan ins per ses mattatschs. Ma lez spetgava ch'il Gion Rest vegnia puspè per il Battesta. Na vegnind el betg d'enturn, ha il bab dumandà in di: «Dovras ti mes mattatsch l'auter onn, uschiglio avess jau chaschun d'al pladir?» «Mo pladescha, tar mai n'ha el betg tschaffen da vegnir.» Il bab avess laschà ir gugent mai vi Surrein. Jau steva bain e survegniva ina buna pajaglia. Perquai hai jau survegnì ina reprimanda en urden. Jau pensava: ti mo fa zacras, bab, mo che jau na stoppia betg ir pli tar il Gion Rest.

Er da qua davent èn ils Gion Rests adina stads amicabels e buns cun nossa famiglia. Nus essan dentant creschids si ed avain cumprà il mulin e resgia (1903). Nus essan daventads chantadurs e musicants. Avend la societad da musica nauschs instruments, nagins daners ed anc in zic daivet, sche avain nus dumandà la ludaivla vischnanca in pèr lains ch'èn vegnids concedids sin recumandaziun d'in pèr vegls suprastants. Il pinar e metter la laina sin resgia han ils commembers fatg gratuit. Las burras èn vegnidas vendidas ad Adolf Cavegn, martgadant da laina e commember da la musica. Suenter lezza radunanza da vischnanca vegn il Gion Rest tar mai e dumonda: «Avais propi miseria? Daivets? Lura ston ins discurrer cun la glieud.» Ed el tanscha vi dus utschels mellens. Uss è la musica reabilitada.

Durant che jau era chapitani da mats, avain nus rugalà il sontget dals mats e mess en in nov crucifix vaira custaivel. Il medem onn ha la cumpagnia concludì da far parada la festa da s. Vigeli. N'avend nagina statua da s. Vigeli per purtar en processiun, ha noss bun plevon sur Engler procurà er ina tala. Dumandond suenter il quint di sur Gaudenz: «Jau vom mintgatant sur la punt dal Rain.» Lura hai jau savì, tgi ch'haja pajà la statua da s. Vigeli.


Il Schmed e la Balzra – il Giachen Antoni Schmed e sia dunna Maria Curschellas
[modifitgar | modifitgar il code]

Il Giachen Antoni Schmed, numnà il Schmed tgietschen ni il Schmed barschau, era oriund da Cavorgia. Da giuven gieva el adina ad alp e saja stà in bun paster. El era figl sulet cun pliras soras. Cur che las soras èn maridadas e la famiglia è ida in ord l'auter, è el restà sulet. Manegiond ch'i na saja betg bun dad esser sulet, ha el chattà per bun da prender dunna. El è ì enta Surrein per la Maria Curschellas, ni Maria Balzra. Ella gieva fantschella durant la stad e l'atun, e d'enviern cun la cromra. Stads maridads, èn els sa chasads a Cavorgia ed han fatg il pur.

Il Gion Antoni era in um brav ed inschignus cun blers interess. Quels giuvens che van ditg ad alp, na daventan per ordinari betg buns praders. Uschia eri er cun il Schmed. Ma el aveva la dunna ch'era pli capavla. Ed el scheva: «Sche jau vi che la lavur giaja vinavant, stoss jau mo lajegiar da vilentar mia dunna e lura lavura ella per dus.» Quai disturbava in pau la pasch. Ma el scheva alura: «Mintgatant renovain nus puspè la charezza conjugala.» Uffants n'han els betg gì. Els èn stads lavurus e spargnus ed han rabitschà ensemen ina gronda facultad. Els vivevan cun dal lur. Danor paun lom e zutger, quai stueva el cumprar e quai saja en ses tegnairchasa per lunschor la pli gronda expensa. Quai ha il Gion Antoni ditg ina giada a mai. Ils cromers (consum) pajava el adina cun da ses products sco chaschiel, launa, ansiels etc. Il directur dal consum, il pitschen da mulin, il qual jau hai gidà in pèr onns l'atun ils mais da november e december, scheva: «Il Schmed n'ha mai da dar daners a mai, adina jau ad el.»

In pèr atuns hai jau chaseglià cun rauba da tricot. Cun quella chaschun sun jau er stà tar il Schmed. «Uss, l'emprim stos ti marendar cun nus e lura vulain nus guardar tge che ti has da vender.» La Maria ha servì in bun café, paun sitg e chaschiel-chaura. Jau hai lura mussà mia rauba. El n'ha betg truschà enturn ditg e di: «Ma dà dua pèra chaltschiels suten e dus tschops suten, dal meglier che ti has e di tge ch'i custa.» Il chaschiel-chaura ch'era vanzà hani mess en mia valisch ed anc in entir tampler (sco ch'els numnavan quels magnucs) vitiers. «Ti m'has fatg blers servetschs.»

Plaunsieu è er il Schmed tgietschen vegnì vegl, flaivel e zop. El stueva sa mudregiar. In di è arrivada la mort. Avant che murir haja el fatg baininqual chaussa da beneficenza e gì quità per si'olma e sia dunna. Insaquants onns è la Maria restada giun Cavorgia. Ma ella è alura sa tratga vi Sedrun. Là aveva ella in'atgna abitaziun gist sper baselgia. Igl è er vegnì uschè lunsch tar la Balzra ch'ella na pudeva betg pli sa rugalar. Ses assistent ha chattà per bun da metter ella en l'asil a s. Gions Mustér. Là ha ella gì bun, schegea ch'ils ertavels hajan lamentà ch'i saja vegnì char. Ma ì saja anc vanzà in pau per els e pulit per las chaussas pietusas. Els ruaussian en pasch.

Per caracterisar in pau ils Schmeds, vuless jau anc scriver in pèr episodas. Cur ch'els fanavan ed avevan da purtar il fain en clavà, scheva il Giachen Antoni, savend che la dunna era pli ferma ch'el: «Prenda ti il burdi, ti n'has betg si chapè.» Sch'i tiravan il fain cun ina schlieusa da corns, sche manegiava el: «I giess meglier e ti faschessas pli tgunsch dad ir en ils corns.» Ina festa da Rueras gieva jau cun mias mattatschas enta Rueras. Dador Camischolas ans vegnan suenter la Balzra ed anc ina dunna da Sedrun cun num Castgina. Vegnind suenter nus, discurrivan ellas dad aut e bain da lur fatgs e lur lavurs. Omaduas avevan bunas vuschs, ma ni ina ni l'autra saveva pronunziar il r. Ina aveva in tun aut e l'autra in tun bass. Quai è stà ina musica che mias pitschnas rievan dad aut. La Maria lamentava ch'ella stoppia lavurar memia fitg. Els hajan memia blers prads e l'um na valia nagut. Qua s'alterescha la Castgina: «Sche faschai mo in pau, laschai davent in pau prà e lavurai mo quai che vus pudais far tgunschamain. Vus avais tuttavia da viver!» «Ma gea, quai hai jau ditg gia pliras giadas a mes um. Jau hai ditg e rugà cun buns pleds: ‹Chala tuttina da lavurar en quella moda, ti smaledì bov!› ‹Lascha tuttina vi in pau da quest prà, ti tamazi!› Ma i na gida nagut da predegiar.»

In enviern dal temp che la Balzra abitava a Sedrun aveva quasi tut la glieud dal vitg la grippa. Ina damaun sin via or da baselgia sa lamenta la Balzra si per sia vischina, la mattatscha Paula: «Jau na sai betg tge diavel che jau hai. Jau sun uschè flaivla che jau na poss strusch ir.» «Ah, alura avais Vus quai che va enturn.» «Na, na, a mai na vai betg enturn, a mai vai ensi ed engiu ch'i bunamain mazza mai.» «Vus avais fevra! Avais mesirà?» «Na, na, cun tge er, cun in stganatsch?»


Ils Alexis Hetz da Rueras
[modifitgar | modifitgar il code]

Per la primavaira e l'atun ha mes bab pladì il Gion Battesta tar ils Alexis Hetz a Rueras. Els eran trais umens, ina dunna ed ina mattatscha da deschset onns. Il vegl aveva num Gion ed era in fitg bun lainari. Il segund era l'Alexi ch'aveva emprendì chalger, ma fascheva uss mo ils chalzers cusids (sola bransola) per els trais e rugalar ils chalzers veders. Il Gion Battesta era il giuven ed era maridà cun ina Maria Urschla da Fuorns/Medel ed ha gì duas figlias. La Cresenzia è maridada a Sedrun cun Adolf Cavegn. La Mariuschla ha prendì per um il Giachen Fidel Cavegn (dals Cavegns gronds). Tuts eran glieud sauna e lavurusa ch'ins stueva admirar. Da caracter robust e grop, ma dasperas servetschaivels e da fitg bun cor. Els levavan marvegl e lavuravan stedi. Ir per las grundas e baterlar cun auters vischins, quai na devi betg tar els. Els chattavan adina occupaziun vi da laina ni crappa ni grascha, adina lavur. Lur regl principal era da rimnar e magasinar laina da diever e da brisch. Lur chasa veglia aveva grundas da trais fin quatter meters. Sut quellas era emplunà laina bain plain fin sum. Pensai be! Ina giada ha l'Alexi ditg si per ses vischin: «Quest onn han las dunnas propi fatg buna lavur, ellas han brischà or da talina (cligna) ina brava fora. Uss savain nus puspè nua metter laina.» Inqual pluna cuscha e roma steva anc adina per ils guauds enturn en reserva.

Vi da lur prads han els fatg sgarschaivlas lavurs cun runcar, schlargiar ed engraschar. Qua saveva Gion Battesta mussar sia forza e ses inschign. Dapertut nua ch'els avevan in pau prà, han els erigì stupents bajetgs; tranter auter il bajetg da Dieni, quel da Plaun-Sutè e quel da Milez. Quels vegnan a regurdar als Alexis per generaziuns. Menziun speziala stuess ins far da quel da Plaun-Sutè. Qua ha l'Alexi raquintà a mai ch'els avevan là mo in toc prà nausch cun bler muschnas ed in pitschen faner. Els hajan gì chaschun da cumprar inqual sort magher, runcà ed erigì quest bajetg tut cun crappa giu da lur prads. Uss, il 1897, hajan els 3000 fists (meters cubic) in vi da l'auter ed els hajan partì quai sin els trais ed i haja tutgà milli fists per in (pelvaira). Ma suenter avair partì, ha la guerra tranter els furià vinavant. Mintgin manegiava che ses prà survegnia memia pauc grascha e vegnia arà memia bler ni memia pauc. Uschia devi chaschun tar dispitas e sbratgs che faschevan in zic starment, schegea ch'i lavuravan e giudevan ensemen.

Il tizun era l'Alexi cun sia bucca nauscha. Eri cutizzà ditg avunda, sche levava il Gion Battesta e stgadanava e sbragiva sco in scungirà en las vals da Curnera. Il Giusep sdiavlava mo adascus, e las dunnas empruvavan da calmar ils furibunds. Per mai era quai legher ed jau empruvava da tegnair endament las expressiuns originalas cun las qualas ins ha pli tard, imitond lur tun, expressiun e moviments, fatg bleras risadas. Ina trista disa avevan els da smaladir e blastemmar terriblamain, e quai aveva jau emprendì en tala moda ch'i fiss bunamain restà en mai quasi mi'entira vita.

Uss vi jau anc raquintar inqual schabetg or da lur vita. In atun era il negozi d'animals ruinà cumplettamain. Ins na vegniva betg davent cun las vatgas. En quella calamitad han ins engaschà quatter ni tschintg umens, tals ch'avevan buna enconuschientscha d'animals e negozi. Tranter quels eran il Bruno Soliva, il Sep Flurin Huonder ed il Placi Jacomet. Quels èn sa rendids ad Altdorf sin fiera. Anc intgins auters umens hajan gidà a chatschar dal pass si las vatgas. Ma là si avevi dà ina pulita naiv e cuflava, uschia ch'ins aveva starment da passar il lai pervi da las lavinas e cufla e ponderava da turnar enavos cun la martganzia. Qua sbragia il Gion Bistgaun: «Mo curaschi umens, nus vegnin cun vus fin en il segir!» E la colonna è sa messa en moviment. Stads passadas l'hotel, haja il Gion Bistgaun clamà: «Uss giai en num da Dieu e sch'i na tanscha betg, sche essan nus anc adina qua.»

Che la fiera era ida mal, mussa il suandant fatg: In pur ha raquintà – che jau era preschent – ch'el aveva er laschà prender ad Altdorf ina brava vatga e purtà avevani 80 francs. Quels haja el stuì dar per ina tschuncaisma fain ch'el aveva stuì cumprar la primavaira.

Da giuven eran ils Alexis ids baud en plazza. Il Gion Battesta era stà pli ditg a Mustér en l'hotel da la Cruna tar l'Onna Maria Condrau. Paster grond da Tiarms è el stà savens ed el gievi inqual giada en las Plauncas tudestgas ad entschainas cun las vatgas. Qua è capità ch'ils Uranais han pendrà in pèr vatgas la notg, ma il paster grond da Tiarms cun ses fist grond è ì ed ha fatg giustia cun ils Tudestgs ed è bainprest turnà cun las vatgas. Per ils mattatschs aveva el bun quità. Anc cur ch'el vegniva a chaschar sco pur procurava el adina sin che nus vegnivan dad entschainas ch'el haja ina brocca latg buglì per ils mattatschs. Mes chaltschiels vegnivan lavads e sientads mo cur ch'il Gion Battesta ni mes bab eran a chaschar.

Cur che jau sun stà portger si Tiarms, era Giachen Antoni Deragisch paster grond. El era, per dir la vardad, in grobian cun ils mattatschs. L'ensolver era la suletta tschavera chauda che nus survegnivan (pulenta ni ris) e tgi che n'era betg bun da mangiar buglient stueva or da tegia cun fom, pertge ch'el na laschava betg temp da sfradar. Tut auter èsi stà quels dis che Gion Bistgaun ha gì da chaschar e dar la spaisa. Vulend il paster far ir nus a dar sal e chatschar or da stavel, sbragia il pur Gion Bistgaun: «Uss duain ils pasters ensolver plaunsieu, jau dun la spaisa ed jau cumond en tegia. Jau sun stà si Tiarms paster pli ditg che ti e temp d'ensolver hai adina dà e nus mulschevan tant sco uss ed avevan bellas vatgas.» Quella patangada ha plaschì a nus ed jau avess pudì embratschar il Gion Battesta. Insumma, il Gion Battesta avevan ils mattatschs gugent. L'Alexi era pli nausch, baterlava bler sco in chalger e nus mattatschs avevan legher cun el. Da giuven fascheva el chalger ed um dad alp. Pervesider era el in bun, en clavà regiva el e nagin auter na dastgava pinar in chanaster fain.

Il Giusep era in bun uman, ruassaivel, tschantschava pauc e lavurava sco in martir. L'enviern fascheva el da lainari, gieva a dis e fascheva e saveva far dal tut tge ch'ils purs avevan da basegn: lainari, scrinari, roder e sia spezialitad era vaschler. La vaschella da Giusep tut ch'enconuscheva ed i n'era mai miseria ch'in vaschè perdeva. Ses princips cur ch'ins surdeva la lavur eran: «Empruvar sch'ins sa far d'engrà» e «Mo lain, mo lain, vulain schon far ch'i tegna». Tut era cuntent cun il Giusep. La stad gidava el a fanar cun tut anim. Cur che jau hai vis Giusep sco prader, era el in pau vegl, veseva mal ed udiva mal, ma lavurava dapli che quai ch'i avessan giavischà. In di ch'il Gion Battesta era ad alp a chaschar hani gì da raschlar en il Plaun-Sutè. Finida la lavur, prenda Giusep ils guaffens per ir sin Giuv a segar. L'Alexi na vul betg laschar ir. I vegn tar ina dispita vaira massiva. L'Alexi dat a dies ad el, e cun agid da las dunnas han ins discharmà il Giusep da fautsch, cut e cuzer.

Finì il fanar en ils prads, cumpravan els sorts e gievan en ils auts. Emnas! Lur lieus preferids eran en Val Giuv, las sorts da Valmalla, la Tgauma, la Forsch ed autras. Quai eran munts fadius e malsegirs, ma basta ch'igl aveva avunda fain. Crudads èn ils Alexis er in ni l'auter ch'ins ha stuì purtar ni trair a chasa. Ils detagls na m'èn betg enconuschents.

Ina giada purtava il Giusep fain. Tras Crest Liez è el sa stgarpitschà cun las charpellas, cun las qualas el era ornà da la damaun fin la saira. El è crudà enagiu en la val cun burdi e tut. La tretscha ch'era tschinclada enturn il ponn è sa ruschnada giu vers il culiez e vuleva stranglar il Giusep ch'era tut en chanè. Qua vegnan sperasvi ils pasters da Liez. Vesend la situaziun vulan els gist tagliar la tretscha, ma qua cloma il disgrazià Giusep ch'era trais quarts mort: «Betg tagliai la tretscha!» Ed ins haja cun pazienza fatg liber il pendì. Cun il fain faschevani in pau mantuns da fain selvadi ed in pau vegniva tratg ni purtà a Mulinatsch en clavà. Devi rimnadas da fain, vegnivan fatg bels mantuns e laschà là fin ch'ins aveva peda dad ir per tut, l'atun.

L'onn 1897 che jau sun stà tar ils Alexis, è Gion Bistgaun ì in'entir'emna en Val Giuv a purtar ora Craps fain da tals mantuns. En satg aveva el in toc paun e chaschiel, nagut da chaud. In di sun jau stà en cun in chaval da ses schender Adolf Cavegn. La saira ha Gion Bistgaun manegià: «Ti diavel, oz avain fatg la detga lavur, chaval è chaval, ed uss prendain gist quella chargia fin Dieni.» Vesend l'Alexi a vegnir nus, cloma el cun il detg plaschair: «Ti mellen diavel, tge chargia fain sco aur.» Durant quell'emna ch'il Gion Bistgaun è stà en Val Giuv, avain nus scudì ora massa graun, ma essan er ans scagnads, avain blastemmà ed essan ans patangads. N'avend Alexi betg fin da sbragir e sdiavlar cun il famegl, tira il Giusep cun il flagè enturn las chommas ad Alexi che quel tut urla. Er ils pes da la veglia ha il flagè vulnerà ch'ella ha stuì zoppegiar a chasa.

Avant che finir la scola sun jau entrà en plazza. Nus avain fatg las lavurs da primavaira pacificamain. Ma in vadè che na baveva betg aua or dal begl, ha stuì far tras nauschas torturas. Vers mez matg essan ids ad acla si Davet. Igl ir ad acla na deva als Alexis betg bler da far, essend là e steva là tut quai ch'i duvrava, guaffens e vaschella. Ils letgs eran gia pinads oravant. Sulet ina bulscha da mangiar per il persunal eri da prender. Sco dapertut hani er si Davet buns bajetgs. Il pertgirar era in pau mender, auter ch'in pauet sper ils bajetgs, uschiglio n'era nagut claus. Inqual di chatschavan davos viagiu vers Malamusa; ma lura na duevan quels da Malamusa betg ristgar da vegnir si encunter, uschiglio vegnivi sbragì e tschivlà e laschà ir giu crappa sco da plover: «Smaledids buttatschers, na stuais betg gist esser si qua encunter!» Il pli savens gievan sut il guaud Liez en. «Fa adatg, mattatsch, ch'i na giajan betg da las plauncas Nurschai giuadora!» E propi: in di van ils sterls e sterlas en turnigls fin giu Nurschai-Sut. Quest Alexi – tge sbragir e smaladir, e tenor ses avis era tut il mattatsch la culpa. «Quels smaledids sterls survegnan saira schon anc nobis!» E pelvaira, stads en uigl hani stuì passar las tortas ed èn siglids sur l'isch-sut ora e sur la punt-uigl giu en la grascha. En quel mument vegn Gion Bistgaun si da Rueras. Qua ha la rabantscha cumenzà tranter els dus! Jau crai bunamain che s. Bistgaun enagiu Giuv era vegnì avant chaplutta per guardar tge che saja capità. Per mai era quai legher! Da mezdi eran ils dus pasters cun lur animals si oradim Liez ed il mattatsch stueva ir per ina brocca latg.

Suenter circa quindesch dis essan nus ids davent da Davet vi Milez. Er quella midada n'ha betg dà gronda bregia, essend là puspè tut l'urden necessari. Arrivads là, èn prest tut ils pasters da Milez stads sa rimnads enturn il bajetg dals Alexis e ses abitants. Igl Alexi era als mattatschs interessant ed i sa spruvavan da cutizzar el in pau. Il pli grond cugliun era il Sep Monn, numnà Pepi; quel chattava adina in med da vilentar el. Tuttenina vegn er il Pepi sin isch-tegia. «Schia, es er anc viv, ti smaledì chajunz!» (El aveva chajà mordio en la chanal da las chauras.) «Ti hunsfut, quest onn es creschì tant ch'igl ha tanschì da far en la chanal.» Ils mattatschs van in ord l'auter e mintgin suenter sias fatschentas.

Si Milez gieva adina l'Alexi suenter il muvel grond: Il mattatsch ha alura gì da laschar ora, mussar da magliar ed avair quità da quels tschintg, sis vadels. Tenor ordinaziun avessan quels adina gì da star si Stavel dal bostg e là enturn e mai vegnir ensemen cun auters animals. Er il vadler n'avess betg gì da tschertgar cumpagnia. «Sch'i sumeglia lung, sche scarpa si in pau bostga da crestas-cot e maina en tegia», aveva il Gion Battesta ditg. Quai hai jau er fatg, ma betg gist savens. Er ils vadels èn inqual giada arrivads si Plaun dal Lai e quai vuleva er jau per chattar cumpagnia. L'Alexi era per il pli d'ina vart cun ses animals. Ils mattatschs sa faschevan vitiers per cutizzar e vilentar el. In mattatsch grond aveva ina stupenta pipa nova. Ins ha chargià la pipa cun tubac ed entamez in pau pulvra da sajettar. Il Pepi envida e sesa giu sper l'Alexi e tira da curaschi. Tuttenina in'explosiun e la tocca da la pipa cun il cuntegn siglia en fatscha al pauper vegl. Al tubaccader aveva l'explosiun muventà ils dents ch'i vegniva ina sanganada or da bucca. Da quai aveva l'Alexi in grond plaschair ed el ha ditg: «Sch'i mo t'avess stgarpà giu il chau, ti smaledì hunsfut!» Tut che ha ris, danor il Pepi. Lez aveva avunda cun sia sanganada.

In di era Alexi si Stavelsum e tut ils mattatschs sesevan enturn el e tadlavan co ch'el raquintava sias anecdotas. Tranter auter lascha el mitschar or: «Gea, gea, la Mariuschla pintga cumenza er a far mucs!» Quai è stà aura per ils mattatschs gronds ed els han cumenzà a bagliaffar e vilentar ch'el era tut mellen dal fel. Tuttenina lajegia l'Alexi da dar al Pepi ina patangada cun ses fist enferrà. Ma la frida fallescha ed il Pepi po tiers il fist. Il pauper vegl sto zoppegiar enturn senza fist, fin che jau hai pudì tiers quel e dar el enta maun a mes patrun.

Mes patruns avevan ina vatga resch alva cun in pail fin. Quella aveva num: la Valiera. In di han ils pasters scrit cun crida blaua sin la Valiera differentas chaussas, sa chapescha er en connex cun la Mariuschla. La saira cur ch'è arrivà Gion Battesta, il qual vegniva mintga saira si da Rueras per gidar a rugalar ils animals, è Alexi sa lamentà co ch'ils mattatschs fetschian cun el. «Tes n'è lura er betg il meglier e dal medem lain!» L'Alexi aveva per moda dad esser in pau dapertut, ina giada sisum e lura giudim il culm, in pau sco in missiunari. Il Gion Battesta ha cumenzà a far zacras e sbragir en sia maniera usitada: «Ti es la culpa, sta ti giu dal culm. Il mattatsch dumogna ed ha quità dals animals senza tai!» «Na», sbragia l'Alexi, «jau na poss betg surlaschar ils animals a quest cugliun qua. Ti das adina motiv a quest hunsfut ed jau sun tes portger.» Alexi prenda ils animals e va oragiu Milezsut ad entschainas. Qua eran anc dus tats, il Leci dal farrer ed il Giachen Antoni Battesta. Si per quels sa lamenta Alexi da sias miserias, co ch'ils mattatschs vilentian el, co che Gion Battesta tractia el e tge miserabel mattatsch ch'el haja gartegià quest onn. Quai saja in cugliun fatg si cun pugn. Cur che Gion Battesta ed jau essan stads persuls en tegia, ha el prendì mai in pau en cura: El avevi scumandà dad ir cun ils mattatschs, e bostga n'haja jau er betg purtà blera. Sch'i na vegnia betg meglier, stoppia el discurrer cun il bab la dumengia. Quai m'è ì in pau a cor. Jau vuleva esser in brav mattatsch e gea betg offender il bab.

L'auter di hai jau stgarpà si bostga da forza e curaschi e mess tiers l'autra che jau aveva spalà avant. La saira suenter tschaina hai jau ditg a Gion Battesta: «Jau hai hunsfut vi Grugns in pau bostga, nus duessan ir a purtar nà quella.» «Sche lura èsi schon en urden, mo curaschi!» Nus dus essan ids in suenter l'auter da Briauls vi cun ina tretscha per in ed avain fatg dus pulits burdis.

Vi Milezsut eran puspè ils trais veterans. Vesend a vegnir ils dus da la bostga, di Alexi cun grond plaschair als auters dus: «Sapperlot, vesais qua vi tge burdis bostga ch'il Gion Battesta ed il mattatsch vegnan cun tut. Quai ha tut il mattatsch spalà, quel là ha possa, in mattatsch uschè lavurus e bun n'hai jau mai gì.» Vegnind cun il segund burdi rieva el dal plaschair ed haja ditg: «A quest famegl stoss jau anc dar insatge tar la pajaglia.»

La primavaira s'avanza. Igl è prest s. Gions, il di da la gulivaziun da las alps. Lez di vegniva er fixà tge utensils che mintga pur ha da dar en l'alp. In curter per vatga è la regla. Auter urden vegniva dà in pau per in tenor dumber da vatgas. Tgi ina sadella e tgi ina matratscha, l'auter in plimatsch, l'auter in lenziel, insatgi ina tretscha e tschel in ponn cun chantuns ed uschia vinavant. La chaldera e la panaglia vegniva prendì per tschains. Ils megliers utensils avevan ils Alexis e quels gievan adina en sia chaschada. A la finala mancava anc adina inqual chaussa, forsa ina schlieusa ni ina sigir, ni la chazzetta, da quai che nagin n'aveva mustgas da dar. Qua vegniva Gion Battesta cun la sentenzia: «Uss, uss, chalai d'as strair, mettai si a mai quai, jau hai bain da dar. Il butschin da scotga ascha dun jau er.» Il burtget da groma stuevani medemamain laschar dar il Gion Battesta, damai che quel era in zic pli grond. «In per curters vi jau er anc dar per cas ch'in ni l'auter perdess.»

L'isch-sut da la zona vegn prendì giu il di ch'i chargia, quel sura vegn serrà ferm. Uschia pon ils pors, ils ses ed auters, ir sut tetg. Auters ischs e fanestras avevan tut ferradira solida e nagin na duvrava empruvar d'entrar. Gnanc il Pepi che pudeva uschiglio en dapertut. En cas da naiv e l'atun serviva la tegia dals Alexis sco tegia dad alp ed il paster grond enconuscheva il zup da la clav-tegia e da l'uigl da vatgas. En stiva nua che sa chattava l'urden na dastgava nagin entrar.

Igl era atun e sco raquintà sisura, avevan nus scudì e rabitschà natiers il fain da pastg. «Uss stuain nus anc far in pau da sterner», di Gion Battesta. L'auter di essan il Gion Battesta, il Giusep ed jau ids si Davet. Da l'autra vart dal munt, vers Fontauna, en la draussa avevi feleschs e feglia da draussa detg avunda. Mintgatant tagliavan or da la draussa in pitschen iral, encunter quel sgaravan e raschlavan nus quella «buna rauba», sco che Gion Battesta scheva, e lura stuschavan tut fin giu tar il trutg.

In di vegn il Giochen, in um vegl e zop, da Malamusa siadora cun in ponn si dies. «Guarda qua giu, uss sto quest Giochen dal diavel er sa ruschnar si qua.» E Gion Battesta lascha rudlar crappa e sbragia: «Na ve betg si qua, uschiglio es ti ventschì!»

En ponns avain nus purtà e runà tut vi Davet entadim uigl sin duas punts trasenvi plain e stagnà en. E giu Plaun-Sutè medemamain duas punts stagnadas en.

Il temp che jau aveva da star en plazza era vargà. In di hai jau ditg al patrun: «Damaun a saira vom jau a chasa.» «Sur da gliez discurrin nus anc.» «Jau hai er ditg a las dunnas che jau giaja.» «Na, na, il bab na vul betg anc che ti vegnias e sch'el vul che ti stettias sche sta anc quest'emna, uschiglio fa el guerra.»

L'autra saira hai jau mess en il satg mes resti e suenter tschaina hai jau vulì dar adia. Qua cumenza l'orcan. «Tge, ti vuls ir a chasa? Nagut, qua stas ti anc quels dus dis.» «Na, jau vom, jau sun gia qua dus dis dapli ch'il temp.» «Fa sco che ti vuls, stas ti anc dus dis, sche dun jau dus francs per di; sche ti vas oz, sche tir jau giu dus francs per di da la pajaglia, uss fa gist sco che ti vuls.» «Jau vom, jau na poss betg pli far da sterner, jau hai tut criv la detta!» «Pazienza, la mia fa er mal!» Jau vom e las dunnas vegnan suenter e rogan. «Betg va, Battesta, nus ta pajain schon che ti es cuntent.» Las larmas da la Mariuschla pitschna m'èn idas a cor ed jau hai svidà mes satg, per grond plaschair da la pitschna.

Quels dus dis avain fatg si sur ils bajetgs da Davet sut in pign en in brav mantun da quella rauba ed il Giusep ha manegià: «Uss forsa ch'el è cuntent?» La sonda di Gion Battesta: «Questa saira pos ir a chasa, salida il bab e di che jau vegnia damaun cun la pajaglia.» Davant chasa surdattan las dunnas in satg cun en in toc carpun da far chautschas ed in pulit satget launa. Quai è stà per mia mamma il detg tschaiver. L'Alexi ha ditg: «Uss mo va, sche ti n'es betg cuntent, là ora chajas ti schon pli stretg.» La dumengia porta il Gion Battesta al bab la pajaglia. Per primavaira ed atun ca. 50 francs ed in pèr chalzers. «Jau sun stà cuntent cun il mattatsch e sche ti vuls ch'el turnia en in auter onn, sche laschar savair.» Il bab n'ha mai laschà savair. Il caracter na plascheva betg al bab. Mes successur è stà Paul Duri Riedi.

Insaquants dis avant mia partenza ha il Giusep dà a mai in stupent cuntè da satg, al qual el sez aveva fatg en in moni cun corn-chaura. «Quel pos ti avair per memoria da mai, salida il bab, nus essan anc stretg parents.» (Mia tatta era stada ina Hetz ed il Gion Battesta era padrin da mes bab.)

Stà a chasa, lavurava jau bler tar Adolf Cavegn ch'aveva maridà la Cresenzia, la figlia dal Gion Battesta. Qua tras vegniva jau bler en contact cun ils Alexis ed hai mantegnì relaziuns simpaticas. Jau stoss bain confessar che jau ed il Paul avain savens ris ora ils Alexis per delectar ils d'enturn, ma senza nauschadad ni passiun, mo per far legher.

Il laschar far servetsch per nagut n'era betg lur moda. Tgi che fascheva in plaschair ad els, vegniva renconuschì. Jau hai ina giada cun chaschun manà en chasa in per satgs farina e rauba da stizun. Persuenter hai jau survegnì marenda, ed apaina che jau sun ma vieut per ir vegn il Gion Battesta cun ina schlieusa fatga dal Giusep. «Qua, prenda ora e dà quella al bab; sch'el veglia dar in badugn persuenter, ch'il Giusep haja insatge da stagliar.» Cur che jau hai manà natiers il badugn, ha il Giusep gì in plaschair ch'i gieva la spida, ed el è vegnì cun in asp da masainas ch'el aveva gist fatg. «Quel dà a tia mamma, quai po ella franc duvrar.» L'asp è anc oz insanua en nossa famiglia.

Betg pudend sa distatgar da lur fatg, lavuravan els anc ch'i eran zops e vegls si Milez. Ina giada cur ch'igl è stà da raschlar, han las dunnas dumandà in giuven da possa da vegnir si e purtar si il fain. La saira han ellas dà a quel in curter cun ureglias resch nov. «Qua, prenda quest regal; pervi da la pajaglia pos guardar cun Gion Battesta.» L'atun dumonda il Gion Battesta quest giuven: «Tge hai jau da pajar per purtar il fain a Milez?» «Nagut, las dunnas han gia dà insatge persuenter.» «Quai ch'ellas han dà na ma va tiers nagut, ma di tge che jau hai da pajar!» «Ah, sche da in franc.» «Tge diavel vul far cun in franc. Qua has tschintg francs, sche ti es cuntent.»

Il temp varga. Nossa famiglia e Giachen Antoni Soliva han cumprà il mulin da Sedrun. Ils Alexis èn vegnids vegls e pli flaivels ch'i na pudevan betg pli ir si Davet a far sternim. Ina dumengia d'enviern di Gion Battesta: «Vus ma stuais dar in pau resgim, jau hai memia pauc da sterner quest onn.» «Nus avain resgim avunda, ma igl è vegnì en aua e tut è bletsch e schelà.» «Quai na fa nagut, quel po lura sdregliar e siar.» L'auter di vegn Gion Battesta cun anc in auter um e duas mugias. Els ston cun zappun e palfier leventar quest glatscher. Tut beà di Gion Battesta: «Damaun turnain nus.» Arrivads l'auter di, hai jau dumandà: «Nua mettais tut quai?» «Sin las punts-uigl e lura in pau a la giada en il fussà.» Sapperlot, tge malas vulps. Quai crescha ora! Quai è stà il detg tschaiver per mai.

Jau hai er gidà in pau a chargiar en resgim. Durant la lavur di Gion Battesta: «Qua avais vus uss ina fatschenta sco s'auda. Uss mo tegnai ensemen ils chaus, lavurai e spargnai e recaltgai e laschai vegnir tiers, alura essas bainspert si da chau.» Ils Alexis èn vegnids mender e mender ed ins veseva els pauc pli auter che sin baselgia e giu, sa pusond sin in ferm fist cun bintgun e l'enviern anc cun charpellas. Giond cun mes chavals da l'Alpsu siadora, hai jau baininqual giada entupà il Giusep las tschintg da la damaun ch'el vegniva gia enavos da ses pelegrinadi a s. Brida. El era quasi tschorv, e sche jau vegniva giu dal char e salidava, aveva el in plaschairun e sa regurdava da bleras chaussas. «Uss na poss jau far nagut auter che dir in pau paternoss, e sco che jau poss, vi jau er dir per tai inqual. Salida il bab e la mamma.»

Ils prads dals Alexis, bels e bain cultivads, èn per part ids vi sin lur ertavels. Il bler è però vegnì vendì a la famiglia fragliuns Cavegn da grond Cavegn; sis frars e trais soras, e da quels èn mo trais maridads. Ils Cavegns èn stads degns successurs dals Alexis ed han quasi imità il far e demanar da lur antecessurs. Quels bajetgs sco fortezzas stattan anc oz e dattan perditga da la forza ed activitad da lur fundaturs. Ils Alexis èn tuts vegnids vegls ed èn morts. Els ruaussian en pasch. Durant che jau scriveva il far e demanar da mes patruns, steva lur vita davant mai sco in cudesch da pleds e maletgs ed jau dastg dir: «Quai è la vardad!»

Cur ch'il Gion Battesta è mort, era mes bab caluster e chavafossas. Jau hai gidà il bab a chavar la fossa. Qua essan nus fruntads sin in crappun che nus avain stuì schluppentar per vegnir giuaden avunda. En in tun da cumpassiun di il bab: «Pauper padrin, ha runcà e derschì crappa si'entira vita. Ma anc memia pauc. Anc mai na sun jau fruntà en santeri sin crappa grossa!»


Famiglia da Giachen Antoni Soliva
[modifitgar | modifitgar il code]

Il tat da mes bab è stà Giachen Antoni Soliva. Quel è stà in renumà fravi che fascheva da tuttas chaussas artisticas sco cruschs-fossa, bels giatters etc. Anc oz existan qua e là chaussas fatgas da ses maun e segnadas cun G.A.S. El è stà maridà ed ha gì plirs uffants. Il figl Bruno ha studegià, è daventà spiritual ed ha pastorà a Vrin. Ina sia sora è stada cun el chasarina ed ha lura maridà il martgadant Casanova il vegl da Vrin. Els dus han schendrà ina descendenza vaira gronda. Il giuven figl dal fravi, il Gion Antoni, è stà scolast. El ha dà scola en differents lieus da la Surselva. El saja stà in bun scolast ed in organist da vaglia. Durant duas periodas è el stà president da vischnanca e blers onns uffizial civil. In auter figl è stà il Giachen Antoni. El è medemamain daventà fravi ed ha lavurà pli lung temp a Vuorz la Foppa. Là ha el gì in figl illegitim, il qual el ha renconuschì sco ses agen figl e laschà scriver en ils cudeschs da naschientscha da Tujetsch.

El ha lura maridà ina Mengia Valier da Camischolas. Lur uffants èn stads il Vigeli, il Paul e la Castgina. Baud è l'um mort, e la mamma ha gì il curaschi da prender ses uffants e sa render a Rapperswil en ina fabrica. Ils dus mattatschs èn alura vegnids engaschads tar la viafier dal Gottard sco lavurers sin la lingia. Il Vigeli è sa disgrazià mortalmain. Els èn turnads a Sedrun ed han lavurà ses zic prà. La mamma retirava ina pensiunetta per ses figl disgrazià. Quai ha cuzzà insaquants onns, ma i na gieva betg gist bain a chasa, ni cun las finanzas ni cun la concordia. Il Paul sa resolva dad ir en l'America cun in pèr auters vischins da Sedrun. Cun il Paul èsi ì bain là en. In um lavurus e spargnus sco ch'el era, ha el bainspert gì ensemen in pau daners en quels buns onns sco che l'America aveva lura. Qua ha el survegnì tentaziuns ed ha maridà ina bella dunna ch'ha cun ina giada gì marendà vi ses daners, laschà sparter ed è ida per ses fatg. Uschia ha il Paul stuì sa metter en danovamain a gudagnar. El è stà saun ed insaquants onns ha el pudì turnar a Sedrun e viver ruassaivlamain cun sia sora. Omadus èn morts d'in culp pauc in suenter l'auter ed han laschà enavos in pulit fatg per ils ertavels.

Il fravi artist Gion Antoni Soliva ha gì sper ils surmenziunads anc in figl cun num Vigeli. Er quel è daventà fravi, ha maridà in'Onna Maria Hitz, sora da sur Giachen Antoni Hitz ch'è stà chaplon a Kaltbrunn SG ils onns 1863–1871. Da quella lètg èn naschids dus figls, il Bruno ed il Giachen Antoni. Il plevon da Kaltbrunn tegneva char ils dus figls da sia sora e manegiava bain cun els, perquai ha el prendì els giu tar el e laschà ir in pèr onns a scola a Kaltbrunn. Il Bruno dueva tenor giavisch dal plevon cuntinuar a studegiar, perquai ha il plevon tramess el a Sviz in pèr semesters, ma tut encunter sia veglia. Cur ch'il bab Vigeli saja vegnì enavos la segunda giada ch'el aveva accumpagnà el fin sin l'Alpsu, haja el ditg: «Quai è la davosa giada che jau sforz davent el, sch'el va d'atgna voluntad èsi fitg endretg, ma cun sforz betg pli. Cur che nus essan ans spartids sin l'Alpsu, è el sa mess giun plaun ed ha cridà ora ils egls.» Er Giachen Antoni avess pudì daventar student, ma n'ha betg gì plaschair e quai ha permalà in pau il plevon.

Pia èn ils dus frars restads a chasa e daventads dus bravs e stupents mats. Els han tegnì char in l'auter ed eran bainvis e respectads da tutta glieud. Il Bruno ha lura maridà la Marghetta Critgina Schmed, figlia d'assistent Schmed da Gonda. Els han gì ina gronda e stupenta famiglia. Il Giachen Antoni Soliva ha maridà la Maria Barla Turtè Monn, figlia da Duri Battesta Monn e Maria Madleina nata Bearth da Sedrun.

Il bab era scolast e pur cun blers e bels prads, ma ha stuì murir fitg baud e laschar enavos la dunna Madleina cun sis uffants pitschens. La pitschna Onna Maria n'era anc betg naschida. Per pudair nutrir la famiglia ha la vaiva Madleina er stuì trametter trais da ses mattatschs giul Schuob, sco che quai era la sort dals blers en Tujetsch da quel temp. Il Gion Antoni ch'era il vegl da quels è suenter insaquants onns turnà a Sedrun ed è stà il sustegn da la famiglia. Il Duri Battesta ed il Sep Antoni èn restads en Germania per vita duranta.

Il Gion Antoni, il grond Madleiner sco ch'el vegniva numnà, è adina stà cun la tatta e n'è betg maridà, ha dentant tratg si in mattatsch da ses frar Sep Antoni che quel aveva tramess en dal Schuob. Quai è stà in giuven cun temperament, in vair Schuob ch'ha chaschunà baininqual malavita a l'aug ed a la tatta, schegea ch'el n'era tuttavia betg nausch. El ha maridà Rosa Jacomet ed èn sa tratgs en l'America, nua ch'el viva anc oz (1957) e stat bain.

Pia, sco ditg, il Giachen Antoni Soliva e la Maria Barla Turtè Monn èn maridads ensemen ed jau, Gion Battesta Soliva, sun lur figl. Els han gì indesch uffants. Da quels èn tschintg morts da pitschen. Onna Maria (*1878), Duri Vigeli (*1879, maridà cun Maria Anna Catarina Beer), Gion Battesta (*1882, maridà cun Onna Maria Giuseppa Cavegn), Giachen Antoni (*1885), Barla Catrina (*1887) e Luzia (*1890, maridada cun Gion Antoni Aluis Hendry), pia sis, èn creschids si sauns e frestgs.

Noss bab raquintava inqual giada sin noss giavisch tge ch'el haja fatg tras. Els sajan sa mess en fitg, dus umans giuvens, sauns e bravs. Els hajan gì in pau prà ed er in pau daivets sco ils blers da Tujetsch. La devisa eri lura: Cun funs e daivets ston ins vegnir tras en Tujetsch. Dasperas manglavan ins anc avair in pau fortuna. «Dentant, la fortuna n'ans ha betg accumpagnà lunsch. Gia ils emprims onns che jau tegneva chasa ha disfortuna persequità nus, cunzunt en uigl e sin pastgira. Sche jau aveva pinà in pèr pulits animals da vender l'atun, sche gugent devi insatge, u perder ni uschiglio ir mal cun bittar vadè ni betg salvar, e quai er tar ils animals manidels. E quai schegea che jau rugalava mes animals cun tut quità e premura ed era renconuschì sco bun pervesider ed um dad urden. Cun quella disfortuna mancavan l'atun ils daners ed jau hai stuì laschar crescher ils daivets talmain che jau n'era betg pli en il cas da ma dustar.»

Inqual creditur avess gì la charezza e buna veglia da sa gidar cun il Giachen Antoni Soliva (er numnà il Pign Soliva), auters puspè betg ed uschia è vegnì decidì e manà tras ina liquidaziun severa. Pauper bab! Quella saira aveva el anc la vatga ch'el ha dastgà salvar tenor lescha, in portg d'engrasch che ses frar Bruno aveva regalà ad el la primavaira sco purschè e la chaura pitschna che Rest Valentin Monn aveva cumprà sin quest ingiant e regalà al Gion Battesta! Tge plaschair da puspè vesair sia chaura! L'exempel dal Rest Valentin ha animà anc in pèr vischins e la saira aveva Duri Vigeli medemamain ina chaura. Insatge era restà, ma per ina chazzetta da far café e per quella da far pulenta hai jau stuì ir enagiu tar la tatta. Probabel n'è quella mai pli turnada enavos.

Insatge auter era anc restà al Giachen Antoni Soliva: Ses sis uffants, trais mattatschs e trais mattatschas, dals quals el aveva in grond plaschair ed ina perfetga speranza per ses futur. Noss bab n'è mai sa lamentà ni sa desperà da sias disfortunas. «Jau na sun betg la culpa», scheva el, «jau hai lavurà e spargnà e fatg il mes tenor conscienza.» En l'ustaria gieva el mo mintgamai cur ch'i deva ingiant cun il prà Dulezi. Perfin la pipa ha el dismess per spargnar e per betg laschar s'endisar ses mattatschs vi da quest mastergn. Ma cun 20 onns, suenter avair fatg la recruta, han ils dus giuvens cumenzà in pau cun la gialaida. Quai ha cutizzà il bab ed el è suenter blers onns puspè daventà tubaccader. Il Duri Vigeli n'ha mai fimà. Il bab saveva bain tudestg, leger e scriver, ma i mancava la lectura. El n'ha mai manegià da stuair abunar ina gasetta auter che la Romontscha ed il Calender Romontsch.

Da ses amis survegniva el inqual carnet. Uschia èsi stà durant che ses mattatschs gievan a scola. Pli tard cur ch'ils mattatschs gievan a gudagnar e tranter la glieud purtavan els in pau lectura. Durant ses onns è noss bab stà caluster da la plaiv da s. Vigeli. Lura mantegneva il plevon Engler a ses caluster la maisa plain lectura.

Ils uffants dal pitschen Soliva han stuì s'endisar baud dad ir en plazza. L'emprim cun diriger manadiras e sco pasters d'acla. Pliras primavairas e stads ha il Gion Battesta fatg portger da Sedrun e Gonda, ma betg senza reclamaziuns – entant che Duri Vigeli e Giachen Antoni pertgiravan 35–40 vadels si la Val Bugnei per gronda cuntentientscha dals patruns. Ina vadella è crudada, e quai era ina da noss bab. Il Duri Vigeli ha bragì ch'el n'è strusch stà da consolar, ed el ha empermess da mai pli pertgirar vadels ed ha tegnì l'empermischun.

Er ad alp èn ils mattatschs dal Giachen Antoni stads. Ad alp na laschava il bab betg ir gugent, savend ch'ils pitschens eran ils sclavs dals gronds e vegnivan mudregiads. (Sche jau poss, scriv jau insatge da quai in pau pli manidel!) Cur che nus essan stads in pau pli madirs da lavurar, avain nus tschertgà autras plazzas. Il Duri Vigeli è ì cun 15 onns en Germania cun noss aug Duri Battesta Monn, frar da la mamma, ed è restà là trais onns. Jau hai anc gì dad ir trais envierns a scola e la saira parteva jau or la posta per Sedrun e Gonda. Per quella lavur pajava Adolf 25–30 francs per enviern, ils quals eran fitg servids al bab. Ma per mai n'è quai betg gist stà d'engrà, per motiv che jau era la saira per las vias enturn enstagl d'emprender e far mes pensums, ed uschia vegniva in scolar talentus en scola senza esser preparà e latiers anc malvesì dal scolast.

Ils onns da scola èn ids a fin ed il Duri Vigeli è turnà enavos da la Germania, ha fatg recruta ed è suenter ì tar Adolf sco famegl da chavals. Er jau hai prendì plazzas pli impurtantas, sche pussaivel tar patruns ch'avevan chaval. Chavals è adina stà mes plaschair. Entant che mes frar è stà trais onns tar Adolf, sun jau stà in enviern tar ils Decurtins, tar Gion Antoni Berther da Camischolas in onn, tar Carli Cavegn mez onn ed en il Hotel da la Cruna Sedrun mez onn. Er il Giachen Antoni ha fatg circa quest tur. Ins pladiva nus gugent e nus n'avain mai stuì ir or da Tujetsch en plazza.

Entant ans era passà in pau il gust dad ir d'ina plazza a l'autra senza avair ina finamira avant egl. Nus essan ans decidids dad ir davent. A Bellinzona tar la viafier dal Gottard era il Sigisbert Monn, in Tuatschin. El era là sco construider da las punts da fier e giugava là in'impurtanta rolla ed aveva gì cun el intgins lavurers da Tujetsch e Mustér. Nus avain scrit e dumandà el per lavur. Vaira svelt vegn la resposta ch'ils dus gronds possian vegnir en circa dus mais ed il giuven en quatter mais. El ans engaschia pervi da noss bab, «ed er vus giuvens enconusch jau sco buns famegls da mes ami Adolf». Uss era la chaussa decidida e nus respundain al Sepper, sco ch'el vegniva numnà: «Nus vegnin!»

Dentant steva anc qua in grond impediment. Entant ch'il bab aveva emprendì da s'arranschar cun da tuttas difficultads, na saveva la paupra mamma betg chapir da stuair laschar ir davent ses mats. Cun bleras e grossas larmas rugava ella: «Na mai betg davent, giais vus uss davent, sche na vegnis vus mai ensemen pli. Na faschai betg quai cun nus, pensai vi da quai che nus avain gia fatg atras per noss uffants.»

Qua datti ina surpraisa. Nus vegnin a savair che noss parents, ils Venzins ch'eran en possess dal mulin a Sedrun vendian quel. Senza retard essan nus ans interessads tar ils augs Venzin, ed els han ditg: «Gea, uss essan nus ans decidids da vender, ma betg a mintgin. Sche vus avais interess, essas vus ils emprims che vegnan en dumonda per la cumpra. Vegni ina saira tant pli spert e nus pudain discurrer.»

La saira fixada era il bab cun ses trais mattatschs vi mulin, e quella saira è il martgà vegnì fatg almain a bucca. A chasa era la mamma cun trais mattatschas e schevan paternoss, pertge che quella saira sa decideva per gronda part la sort da la famiglia.

La mamma è stada l'auter di tut leda ed ha bragì larmas da la legria. Auter èsi stà cun la sora Onna Maria ch'era là cun la famiglia Venzin sco pasternera ed aveva empruvà tge ch'i veglia dir servir a la generalitad e far paun che gustia a scadin. Ina chaussa difficultusa era da sa deliberar da l'empermischun fatga a Sigisbert Monn. Nus vulevan far scriver il bab ad el, ma il bab ha snegà. «Scriva tez», ha el ditg a mai, «ti has manà en, maina er anora. Quai è per tai in'interessanta scola.» Jau hai sincerà co che la chaussa era ida e deplorà da stuair far visavi el quella figura, engrazià per ses bun manegiar cun nus ed empermess dad esser ad el engraziaivel cun scadina chaschun – uschia en quest senn hai jau scrit. Paucs dis, e la brev dal Monn è qua! A l'entschatta da la brev ina detga reprimanda ed el ans pudessi far difficultads, ma quai na veglia el betg far, pervi da noss bab che saja ses ami respectà ed el giavischia a nossa famiglia buna fortuna. Quai tut daventa il november 1902.

Il davos da december 1902 avain nus prendì possess dal mulin e resgia cun quai che tutgava tiers tenor la brev da martgà. Per che tuts trais mats hajan occupaziun, avain anc cumprà in chaval. Uss eri da sa metter cun tut curaschi a la lavur. Tenor contract ston ils proprietaris vegls, ils Venzins, mussar da resgiar e moler, insumma dar enta maun tut. A l'entschatta surprenda Duri Vigeli il chaval, Gion Battesta la resgia e Giachen Antoni daventa muliner. Suenter dus onns vul Duri Vigeli far resgiader ed il Battesta chatschar chavals, ed uschia èsi adina stà. Cur ch'il negozi da laina ha in pau laschà luc tar l'Adolf, n'avevan nus betg lavur sin resgia sur tut onn. Enstagl avain cumenzà a prender per tschains dapli prà e mess nà pli blers animals. Il prà a tschains era lura il Dulezi ed auters bels prads, 30–35 francs la mesira.

Er fain selvadi faschevan nus mintg'onn bler. In onn giu da Pala gronda e Crest dad alp en tut 150 ponns giu Sedrun en clavà. In auter onn giu da Liez giu Mulinatsch en clavà da Maurus Berther 160 ponns. Nus eran ferms e bravs lavurers e vulevan segir far inqual bravura. Betg d'emblidar che lezs onns ruassava la resgia ed il mulin bler durant la stad, ed er il viturin cun ses chavals vitiers avevan peda da gidar a far fain. Enasi Cuflegl, alp Tschamut, e si las Rivas han mes frars e soras segà e raschlà in onn ni l'auter tschients ponns. Els mettevan sper via ed il Battesta vegniva cun ses chavals ed ils chars da blocca e gieva cun 25–30 ponns en ina giada. Ina stad ni l'autra faschevan nus en in'envernantuna per 12–15 arments, dus chavals e 10–15 nursas. L'onn da guerra 1914 essan nus ids si Mulinatsch en l'acla da Maurus Berther che nus avain gì blers onns per tschains cun 2–3 arments.

Uss vi jau chalar da ma gloriar, pertge che quella gloria n'ha betg gì mo traglischur. Igl èn vegnids auters temps. L'onn 1914, ils 4 d'avust, è rut ora la guerra e la Svizra ha mobilisà l'entir'armada. Ils trais figls dal Giachen Antoni Soliva faschevan er anc servetsch activ, han stuì entrar en servetsch e laschar enavos il bab e la mamma, dus umans vegls cun duas soras, lura in pau falombras. Per ventira avain survegnì ina buna fantschella, la Marionna Beer.

Cur che la guerra ha cumenzà, eri circa fatg mez il fain grass; magher ed acla n'era betg anc tutgà. Nus cussegliain al bab tge far. Forsa possian nus prest turnar, uschiglio duaja el laschar davent sco ch'el possia. «Gea, gea, per quest qua n'as prendai betg en, mo giai e faschai endretg.» Nus trais frars essan stads davent quasi trais mais senza congedi. La glieud sa gidava bain bler e lavuravan mintga dumengia. Ma quels paupers umens vegls e dunnas na pudevan il davos betg pli. Basta, insaco han ins fatg en tut. L'atun èn vegnids dad alp ina massa animals. Ils mutgs e vadels ha il bab pudì vender, betg bain. Per fortuna ha el survegnì in um pli passà che rugalava ils animals. Il november essan vegnids libers dal militar ed avain fatg ir vinavant nossa fatschenta sco avant. L'enviern è vargà ruassaivlamain.

La primavaira ha il Giachen Antoni Soliva, il muliner sco ch'el vegniva numnà da tuts, stuì ir sin ils cunfins. L'aug Paul Soliva ch'era stà cun nus l'enviern, ha cun in mattatsch surpiglià da rugalar noss bain si la Val Bugnei ed igl è ì stupent.

Igl era chargià ad alp e nus avevan gia fatg in pau fain. Qua capita il pli trist da nossa vita: Il bab aveva lavurà sco adina ed era stà l'entir di aparti da buna luna. Durant tschaina survegn el mal, dat ensemen ed en circa trais uras è el stà ina bara! Ina chaussa betg chapaivla e strusch supportabla. Betg in segn da cumià ha el savì dar. Il Giachen Antoni era anc a militar. L'auter di è el vegnì. Ina trista arrivada per el e per nus. Il di da s. Placi, ils 11 da fanadur, è stà sepultura. Uss n'avevan nus betg bab pli. Ina tristezza per la mamma falombra e per nus tuts. Nus avain stuì far noss da far senza bab. I varga in di sin l'auter ed in mais e l'auter, ma en il mulin n'èsi betg pli il medem. Schegea che nus umens stuevan tranteren far bler militar, baud in e baud l'auter, sche na gievi betg mal cun nossas finanzas. Ils animals pajavan bain e lavur cun chavals ed auter avevan blera e buna. Ma il mars 1917 mora nossa chara mamma; suenter esser stada in'emna maldisposta, è ella ida vi sco da stizzar ina chandaila. Il Segner ha dà a nus la grazia da prender la sperdita da la mamma en resignaziun, pertge ch'ella aveva fatg ina bella mort.

Ils onns vargan. Ils purs avevan gì insaquants buns onns, pertge ch'ils animals pajavan pretschs enorms. Qua vegn il mument che la vischnanca lascha vi il prà Dulezi. Blers onns avevan nus gì las duas squadras oradim, 1 e 2, e pajavan ils davos onns 40–50 francs la mesira. Avant l'ingiant essan nus ans cunvegnids da turnar a fittar per tut pretsch quellas duas squadras. La concurrenza è stada fitg gronda ed il prà Dulezi è vegnì sin 160 francs la mesira. Ils Solivas cun varga 15 mesiras (tschaveras) han da pajar varga 2400 francs ad onn. Il contract valeva per 3 onns. En l'interval d'in onn èn ils pretschs dals animals alura sa sbassads per pli che la mesadad. Sgarschur! N'avessan nus betg gì ils daners da las lavurs, fissan ils Solivas da mulin ids sutsura cun tut lur pumpa.

Puspè è il temp sa midà. La guerra è ida a fin. Ils pretschs da prà ed animals èn puspè vegnids normals, ma ils daners ch'ins aveva pers n'èn betg turnads pli.

Ils Solivas han percurschì ch'i vegnivan pli vegls e ch'i na gieva betg bain da restar tuts senza maridar, schegea che nus avevan passentà ina bella giuventetgna en buna pasch e concordia. Il Duri Vigeli ed il Gion Battesta han procurà per dunna. Il Duri Vigeli s'empermetta cun la Marionna Beer ch'era stada blers onns cun nus sco buna servienta. Il Gion Battesta chatta la ventira cun l'Onna Maria Giuseppa, nossa vischina, figlia da Florentin Cavegn. Ils 17 da favrer 1922 avain gì legras nozzas en il Hotel da la Cruna a Sedrun. Il Duri Vigeli e la Marionna èn restads en il mulin cun lur fragliuns ed igl è ì bain. Il Gion Battesta cun sia Maria ha prendì ses chavals ed urden da viturin ed è sa collocà en chasa da la tatta basatta satler ch'el aveva acquistà entras cumpra.

Jau poss notifitgar insaquants buns onns cun blera e buna lavur e buna sanadad. Sulet sin famiglia avain stuì spetgar trais onns. Ils 2 da favrer 1925 è arrivada la vaira ventira, Cecilia. Il 1926/27 èsi sa midà in pau. La Viafier Furca Alpsu ha cumenzà a cursar. Entras quai hai jau pers la buna lavur sco viturin da l'entira vischnanca. Jau sun stà sfurzà da chalar cun mia fatschenta da viturin ed hai vendì tuts chavals ed iseglia. Da la VFA hai dumandà per mai lavur. Ins ha engaschà mai sco cramper cun ina paja da 90 raps per ura e quai mo durant la stad. Quella lavur hai jau fatg be la stad 1927 e mai pli.

Durant in pèr onns hai jau fatg resgiader sin la resgia Soliva e Monn e tranteren in pau il pur ed auter. Ma er cun quai na pudeva jau strusch alimentar mia famiglia. L'atun 1930 ha la famiglia Berther da la Cruna scrit ora en concurrenza il furnir material, crappa e sablun per bajegiar e renovar ses hotel. Quella branscha enconuscheva jau sco nagin. Animà anc in pau da mia buna dunna, essan nus ans decidids da far in'offerta. In pau per la confidenza e simpatia che jau giudeva da quella famiglia, è mi'offerta vegnida resguardada, schegea ch'i n'era betg la pli favuraivla. Cun tut curaschi sun jau ma mess a la lavur da preparar il material avant che la naiv vegnia. En curt temp eran giu las Rueras sin noss prà panuglias bel sablun, dapli che 30 m3. Si Pitgmun e dal Run enasi paradavan grondas muschnas crappa.

Sa chapescha che qua duvravi puspè chavals ed iseglia. Da mes cumpar Josef Schwarz da Mustér hai jau cumprà in stupent chaval per 1400 francs. Paucs dis ch'el era en mes possess ha el furà ina chomma cun ina furtga da grascha e quai n'è mai pli vegnì meglier. Suenter ditg tgirar ha l'assicuranza prendì giu e pajà 900 francs. In auter brav animal hai prendì per tschains, ma er quel ha fatg in pau da sturn. Il schaner hai cumprà in chaval da G. Fidel Lechmann da Sumvitg, in animal cret sco ina vatga. Suenter in per mais è quel vegnì nausch che nagin auter che jau na dastgava ir d'enturn. Puspè ha l'assicuranza prendì el ed jau hai dastgà sperder 600 francs. Schegea in pau decuraschà, na sun jau betg ma starmentà, ed en paucs dis arriva il terz chaval. Quella giada vairamain in animal dad aur: La Cruna è stada mia poppa, blers onns.

Mes accord da la Cruna hai jau manà tras per cumplaina cuntentientscha da l'architect Sulzer e da la famiglia Berther, schegea ch'il quantum material è creschì per la mesadad.

Il medem onn, 1931, è er vegnì bajegià l'aquaduct Fontauna s. Gion. La Firma Betinaglia da Cuira ha construì il reservuar. Er per quella firma hai jau manà tut il material. Il medem temp è l'aquaduct Cuolm Val vegnì fatg entras Pfister da Schlans ed jau hai manà il material. Pia cun buns chavals e buns famegls essan nus vegnids da far lez onn in'immensa lavur. Famegls hai gì l'enviern: Placi Soliva e Gaudenz Berther, la stad Luis Valier e mia paucadad. La fin da l'onn hai jau fatg ina buna bilantscha.

L'onn 1932 ha Hans Giachen Decurtins da l'Hotel Alpsu renovà ed engrondì ses hotel. Er quella furniziun da material è crudada tiers a mai. Il medem onn è vegnì bajegià la chasa dal consum visavi la Cruna ed in tschert Adolf Tschümperlin da Sarnensdorf ha bajegià la villa Foppa. Er per quellas chasas hai fatg las lavurs da viturin, uschia che jau hai gì in bun onn. L'auter onn è entras l'Uniun da cura e traffic vegnì asfaltà il stradun atras il vitg Sedrun. Per quella lavur hai gì da furnir crappa da sulada, glera e tutta lavur da reschia.

En quels onns hai entras contractar cun la VFA surpiglià da far il camiunaschi da la staziun. Da la Räth. AG Brauerei Cuira, medemamain cun contract, hai jau surpiglià il deposit da biera per la vischnanca da Tujetsch. Er il manar la rauba en las filialas han ils consums surdà al Battesta ed ils auters concurrents han tratg la curta. Essend che l'industria dad esters fluriva a Sedrun, hai jau vis ch'i fiss da gudagnar insatge il temp d'enviern cun la charrotscha, ed jau hai cumprà duas bellas schlittas ed hai bainprest gì massa lavur. Imitond mes exempel han ils auters possessurs da chavals fatg suenter ed en curt eran 7–8 schlittas a Sedrun e tuts avevan pulit lavur.

Il 1939, l'emprim d'avust, rumpa or la Segunda Guerra mundiala. L'entir'armada vegn mobilisada. Er jau stoss laschar ir mes famegl Eduard Hendry e mes dus buns e bels chavals. Per fortuna aveva jau cumprà trais dis avant la mobilisaziun in chaval da trais onns ch'era, essend memia giuven, liber dal militar, cas cuntrari fiss jau stà en miseria. Cun ils famegls eri il medem. Cur ch'in era in pau disà, sche stueva el ir a militar. Quai ha unfisà mai, uschia che jau hai vendì il schaner 1941 la fatschenta da viturin a Vigeli Cavegn da Sedrun. Sut la cundiziun che jau stettia responsabel anc sis mais, è tut la clientella stada cuntenta da laschar ir ils contracts sin mes successur. Il chaval giuven cun il num Steila ha Vigeli Cavegn cumprà. Ils auters dus ch'èn vegnids enavos dal militar in pau maltarschinads hai jau vendì sco che jau hai pudì. Il plaschair che jau aveva gì mia vita vi da chavals è cun quai er stà svanì.

Ils pli grevs onns per nus èn stads il 1928/29, cur che jau n'aveva nagin'existenza segira ed era anc brav malsaun (asma). Jau era vegnì zunt deprimì, pertge che jau quintava mia famiglia per ina famiglia en miserias e ruinada. Ma cun la gronda premura da sgr. dr. Berther ed il grondius quità e tractament da mia chara e buna dunna sun jau ma restabilì vaira spert e bain. Er per nossas finanzas è s'approximà in bun agid.

L'onn 1917 sun jau vegnì partì tiers al militar cun ils mitragliers ed hai stuì far set emnas recruta a San Murezzan. Sa chapescha che jau hai laschà parter en sco train ni sauma. Mes litinent era in Thoma da Son Gagl. Sco adina hai jau er tar il Thoma fatg mes servetsch cun premura ed el aveva mai fitg gugent. Quest sgr. Thoma aveva a Son Gagl ina gronda fatschenta da tricot. Sin ses viadis da fatschenta visitava el er il consum SA Tujetsch. Dumandond el l'administratur Venzin schebain el enconuschia in Battesta Soliva, ha lez savì dir che quel lavuria il mument tar la SA Tujetsch. Anc quel di ha sgr. Thoma fatg ina visita en nossa chasa e paucs dis suenter arriva in pac cun in vestgì da tricot per noss trais uffants. Dapi lura avain nus adina gì in pau contact in cun l'auter.

Il 1928, a chaschun da sia visita a Sedrun, ha el offert da trametter a mai rauba per chasegliar. El ma garanteschia in bun gudogn e tut quai che jau na vegnia betg da vender, possia jau trametter enavos. Jau sun ditg ma resentì e scheva: A chasegliar na vom jau betg, quai è in pau sco dad ir a rugar. Tut snegar n'ha gidà nagut. El ha quasi sfurzà mai da far in'emprova. La finala hai jau ditg: Sche duaja el trametter insatge pauc per far in'emprova. Paucs dis suenter arriva la posta cun 2–3 schlieusas da corns plain pacs. Sche jau avess dastgà, avess jau laschà ir enavos tut senza far or ils pacs, ma quai fiss stà in affrunt per quest signur bain manegiant. Jau hai pachetà ora e controllà e tut era en urden ed agiuntà glistas cun pretschs da cumpra e vendita ed il procent gudogn. Quella notg hai jau durmì pauc.

L'autra damaun hai jau mess in pau rauba en duas valischs e sun ì da scala giu. La Maria ha guardà suenter e bragì grossas larmas. L'avantmezdi hai jau fatg tras insaquantas chasas e sun vegnì a gentar. Jau aveva vendì pauc e sch'i na fiss betg stà per cuntentar la dunna, n'avess jau betg turnà ad ir il suentermezdi. Jau sun vegnì a chasa betg baud, hai tschanà e lura fatg la bilantscha: bel e bain 50 francs schuber. L'auter di hai vess e navidas cuntinuà e la saira aveva jau racoltà 100 francs netto. Il gudogn era bun, ma tge sacrifizi per il Battesta da mulin da stuair ir di per di d'ina chasa a l'autra a tadlar remartgas e beffas. Quai era per mai sgarschur. Per in mais aveva jau prendì la patenta e fatg tras l'entir Tujetsch. La fiera da s. Martin hai mess si a Mustér in stan. Sin supplica da mia dunna, èn mias quinadas Tonia e Carlina vegnidas a Mustér cun mai. Pajadas tuttas spesas eri restà per mai 100 francs. In pau avant Nadal hai chalà da chasegliar ed aveva gudagnà dapli che 800 francs – pli bler che en in'entira stad tar la VFA.

L'auter onn hai puspè prendì la patenta e sun, vess e navidas, ì cun mias valischs. Jau hai fatg tras l'entir Tujetsch ed anc Mompé-Tujetsch e Segnas e racoltà quest onn 1200 francs. La rauba vanzada hai tramess enavos a mes patrun sgr. Thoma cun duaivel, grond e chaud engraziament. Sgr. Thoma ha vendì sia fatschenta ad in tschert Zilig ed è sa resalvà, per cas ch'i cunvegnia al Soliva da chasegliar vinavant, ch'il Zilig stoppia dar la rauba sut las medemas cundiziuns sco Thoma. Ma jau n'hai mai pli fatg diever da quella buntad. Sco che vus savais, sun jau puspè daventà viturin e nobel ‹cutschner›.

Avant ch'ils hoteliers da la Cruna ed Alpsu bajegian ed engrondeschian lur chasas, eran ils paucs letgs privats tschertgads e durant las stagiuns stediamain occupads. Er mia dunna ha arranschà ch'ella pudeva prender si 7–8 persunas ed era loscha da pudair gidar ses um cun ina bufatga entrada. Ils daners per cumprar ils letgs e resti per quels ha ella prendì giu da ses pauper carnet da spargn. Suenter ch'ils hotels han gì bajegià, avevan els plaz suffizient per lur giasts. Qua vegn la Maria dal Florentin, uss dal Gion Battesta, sin il patratg d'avrir ina pitschna pensiun. Igl ha duvrà bler fin ch'ella ha gì convertì ses um, dal qual ella era dependenta per manar tras si'idea.

Durant l'onn 1934 aveva jau rabitschà ensemen blera laina per bajegiar in uigl ed in clavà encunter la chasa existenta. Il fanadur han Carli Manetsch e Placi Huonder fatg si ils mirs per in uigl da sedesch. Il davos da settember 1934 ha Benedetg Valier cun anc auters lainaris cumenzà cun la construcziun da travs per il clavà e partì en quel uschia ch'ins possia far ordlonder in'abitaziun. Schegea che nus avain anc stuì ir per blera laina en il guaud e per aissas setgas en ils magazins dals purs, sche era il bajetg quasi finì ils 20 da december 1934. Da Nadal avain avert la pensiun cun ina pulita frequenza.

Nà da Curaglia avain survegnì ina grondiusa cuschiniera, la Catrina Lutz, ed entras mes ami Placi Durschei da Segnas avain survegnì la Josefina Colla da Schlans sco servienta e dunna da chombras. Quellas duas cun la mamma sco guvernanta han spert gì mess nossa chasa en renum. Ma tut nunspetgadamain survegnin dal departament da polizia dal chantun Grischun ina brev: Sco ch'els sajan orientads, hajan nus senza lubientscha avert ina pensiun a Sedrun. «Nus stuain far attents ch'il bajegiar ni engrondir hotels e pensiuns senza lubientscha stat sut scumond federal e surpassaments pon vegnir punids cun chastis fin 100 000 francs.» I vegnia concedì 15 dis termin per far valair noss motivs.

En nossa miseria essan nus ans vieuts tar scolast e deputà Sep Mudest Nay, il qual era mes bun ami e gia stà tar nus quatter onns en dunsena. El ha scrit al departament da polizia ina brev, ma ina sco che mo Nay saveva scriver! Cun la proxima chaschun vegnia el a far là ina visita. Quai è daventà en circa otg dis. Vegnì enavos di el: «Qua giu è stupent fil en guglia. L'emprima furia è sa calmada.» Nus duajan ad interim far vinavant e lura sa mettia quai segir en urden. I vargan emnas e mais e si da Cuira na vegnan naginas novas. Plaunsieu hai jau scrit a Cuira. I ma fissi d'engrà da savair co che quella chaussa stettia. Jau avessi anc da cumplettar bain inqual chaussa vi da quella pensiun. Il secretari dal departament da polizia, sgr. dr. Desax, era mes bun ami e camarat da militar. Quel lascha savair suenter intgin temp: «Sta ruassaivel e betg sufla en la burnida.»

Cun engrondir e modernisar lur chasas avevan ils hoteliers er stuì auzar ils pretschs. Uss n'avevi a Sedrun betg in'ustaria che deva dunsena ad in lavurer per in pretsch moderà, e quai duvravi a Sedrun. Da qua l'indulgenza e toleranza envers il Battesta Soliva. Nossa pensiun lavurava bain, ma bavrondas alcoholicas dastgavan nus servir mo tar la tschavera e mo a noss giasts. Sin insinuaziun da bain inqual ami avain fatg tar la vischnanca la dumonda da dastgar dar or vin e biera en nossa chasa.

La cumissiun gronda da vischnanca è vegnida encunter in pau a nossa dumonda ed ha lubì da servir vin e biera da tut temp, dentant mo ad esters, betg dentant als indigens. Quai è stà in conclus disgrazià ch'ha schendrà a la suprastanza ed als ustiers baininqual disgust. In onn pli tard avain nus turnà a far la medema dumonda. Suenter il votum da sgr. deputà Gion Felici Monn, il qual haja tranter auter ditg: «Tschella giada è naschì in uffant cun mendas, quai è d'evitar quella giada. U dar lubientscha ni betg dar; instruments da dispita na vulain nus betg stgaffir», è la concessiun vegnida dada quasi unanimamain, e quai senza cundiziuns. Il petent aveva ordavant empermess ina gratificaziun da 300 francs e quella ha el pajà gugent.

Suenter curt temp è arrivà si da Cuira a la vischnanca in recurs, fatg e suttascrit da tut ils ustiers da Tujetsch, concernent il conclus da la cumissiun gronda. La suprastanza communala da Tujetsch è stada pronta da manar tras il recurs, ma na vegnia la vischnanca a surprender naginas spesas. Jau ma decler pront da surprender tuttas spesas e tut quai che naschia ordlonder, ma duaja la suprastanza surdar a mai tanta cumpetenza. In di da martgà sun jau ì a Glion ed hai surdà la chaussa a sgr. dr. A. Cahannes. Quel ha manà la chaussa ad ina grondiusa fin ed jau hai gì da pajar 140 francs. La sentenzia dat lubientscha da far ustaria en general.

Uss era il cumbat battì. Mia dunna aveva in'ustaria, quai ch'ella aveva adina giavischà. Entras engrondir la fatschenta sa dublegiava la lavur. La dunna cun ina matta avevan da sa strapatschar da memia, schegea che las mattatschas gidavan bain. Entras surlavurar è la mamma vegnida malsauna. Ma ella na vuleva betg laschar percorscher. L'october 1941 avevan nus circa 30–35 lavurers en dunsena e mintga saira ustaria plaina. Ina saira vegni si ad ella massa sang. Dr. Huonder cusseglia dad ir a Glion tar ina controlla. Cun tut curaschi va Maria gia l'auter di a Glion tar dr. Cathomas. La saira vegn ella a chasa sco ina ch'è truada a la mort. Sgr. dr. Cathomas era vaira grop e da pauc cor. Avend gì intercurì, haja el senza schanetg ditg: «Vus avais tuberculosa averta. Vus stuais davent da Vossa famiglia ed ir a Tavau ni Arosa. Er vossa pensiun ed ustaria stuais serrar immediat. En quatter dis vi jau vesair vus qua per ir en in sanatori.»

Noss giasts avain stuì trametter davent e l'ustaria avain serrà. Suenter quatter dis essan la dunna ed jau turnads a Glion. Entant era vegnì da Turitg il rapport da la diagnosa: bacils quasi negativ e catars nagins. «Vus essas per mai in lign», di il medi, «uss stais qua in tempet che jau possia controllar e lura vesain nus tge far.» «Quai vi jau bain far, ma a Tavau ni Arosa na vom jau betg. Sch'i fa da basegn, sun jau pronta dad ir in temp en il Tessin.» «Da quai sun jau fitg cuntent, forsa pudais er far la cura a Sedrun. L'aria da Sedrun è uschè buna sco quella da Tavau.» Quai aveva consolà in pau la Maria ed ella di da buna luna: «Uss va a chasa Battesta, jau vegn prest suenter. Salida ils pitschens ed hajas bun quità da tut.»

Suenter in temp è la mamma vegnida a chasa cun la lubientscha dal medi da star a chasa, ma da far là in'exacta cura. Quai è ì, ma cur ch'ha cumenzà la stagiun, è la mamma stada persa. Ella ha lavurà per grond donn da sia sanadad. La primavaira è ella ida a Locarno en la clinica St. Agnese ed è stada là plirs mais. Il medi era fitg cuntent cun il progress ed ha relaschà ella per vegnir en il Grischun e far anc in temp ina cura en las muntognas. Ma stada qua n'ha nagin dumagnà ella davent da chasa. Ella ha fatg la stagiun da stad, puspè quella d'enviern. Il davos d'enviern è ella ida a Cuira en l'Ospital chantunal – ma memia tard. Ils 30 d'avust è ella vegnida enavos en bara. Paupra buna mamma. Sta bain!


Ils Lucas da la Cruna
[modifitgar | modifitgar il code]

Gia differentas giadas m'ha mes figl supplitgà che jau duaja scriver ina giada insatge davart la derivanza da sia mamma. Pia, tes basat è stà il Lucas Cavegn da la Cruna, naschì ils 18 d'avust 1816. Co che ses geniturs sa numnavan na sai jau betg dir cun segirezza. (Joannes Antonius Andreas Cavegn, assistent, *1790, maridà cun Onna Maria Beer, 1792–1849). Vaira giuven è el sa tratg en Frantscha cun anc in frar ch'aveva num Tumaisch Giusep, naschì ils 19 da mars 1835. Els èn daventads servients da hotels ed han fatg pulita carriera. Il Tumaisch è restà en Frantscha per adina. Il Lucas è turnà en Svizra ed ha fatg diever da sias enconuschientschas fatgas en Frantscha sco hotelier. En ses vitg nativ Sedrun ha el acquistà ina chasa vaira spaziusa cun bler regress sin la pli bella plazza dal vitg. Quella chasa ha el midà enturn e bajegià vidlonder e fatg londeror in hotel e dà num ‹Hotel della Cruna›. Er il hotel da Tschamut, ‹Fontauna dil Rein›, han il Lucas e sia famiglia bajegià.

Per dunna è el ì enta Selva per l'Onna Maria Venzin, naschida ils 20 da schaner 1832, morta il 1890, sora da stalter Fidel Venzin. Ina sora ha gì maridà in Berther da Rueras, ina è stada dunna da Hans Giachen Deflorin da Camischolas ed ina ha maridà in Flury da Buretsch/Mustér. Tuttas han gì vaira grondas famiglias, glieud robusta ed intelligenta.

Da tes basat Lucas e basatta Onna Maria èn creschids si set uffants:

1. Carli Giusep Anton (1858–1929) ch'ha maridà Petronila Maissen da Muster (*1862) e surpiglià il hotel da Tschamut. Uffants èn stads: Maria, Antonia, Urschla, Johanna, Pia e Carli.

2. Bina (Sabina) (*1860), maridada cun scolast Anselm Capeder (*1856) ch'abitava a Rueras.

3. Leonora (*1862), maridada cun Placi Mattias Berther da Segnas (*1847). Uffants: Lucas, Thomas, Placi, Maria, Clementina, Cristian, Giochin, Franzestg e Battesta.

4. Adolf (1863–1946), maridà Onna Maria Cresenzia Hetz (1869–1943) da Rueras. Uffants: Lucas, Tumaisch, Giulia, Ambrosi, Maria, Bernard ed Adolf.

5. Florentin (1865–1936), maridà Carlina Schmed (1872–1951). Uffants: Thomas, Maria, Florentin, Catrina, Albert, Carlina, Giuseppa, Mariuschla, Johanna.

6. Veronica (1867–1917), betg maridada.

7. Augustina, medemamain betg maridada.


Cur che la famiglia dal tat Lucas è dada dapart, èn las duas giuvnas Veronica ed Augustina sa retratgas giu Cuira en plazza. La Veronica è stada blers onns tar docter Kaiser e sias soras, ina famiglia ritga, tuts betg maridads. L'onda Veronica era la regina en quella chasa e pudeva far tge ch'ella vuleva. Cun circa 15/16 onns è tia mamma ida giu Cuira tar l'onda sco fantschella da la fantschella. Stads morts ils trais Kaisers, era l'onda vegnida a chasa ed aveva giudì quai ch'ella aveva rimnà giu Cuira.

La Maria dal Florentin è stada per tscherts temps a chasa ed ha gidà ses geniturs. Auters temps stueva ella ir en plazza, cunzunt l'enviern. Ella ha gì plazza ad Andermatt, Turitg, Lugano, Cuira, Mustér ed uschia vinavant, fin che ses vischin Battesta Soliva da mulin ha dà plazza ad ella per vita duranta. Maridads èn els ils 17 da favrer 1922. Tia mamma è morta ils 30 d'avust 1945.

Cun raschun ston ins supponer ch'il Lucas, tes basat, haja gì in pau dapli scolas che mo l'ordinari da quel temp, pertge ch'el ha administrà differents uffizis. El è stà president da vischnanca, avugà-baselgia, organist da s. Vigeli e deputà sin il Cussegl grond a Cuira. Sper ses hotel ed ustaria aveva el anc in pulit negozi da victualias e material. Er vi da prads e vatgas duai el avair gì in grond plaschair. Da la malsogna da bajegiar ha el adina patì bravamain, e quella malsogna è stada contagiusa per tut ses descendents fin il di dad oz. Da quella malsogna betg tgunsch ch'insatgi mitscha senza ch'ella laschia enavos consequenzas. Ma respect èsi d'avair da quels che ristgan insatge, quai dat fadia a quels dasperas e sviluppescha insatge.

Cur che la famiglia dal Lucas è dada dapart, ha il Carli surpiglià il Hotel Rheinquelle da Tschamut. Er el saja stà in capavel hotelier. Entras bajegiar ina remisa cun suren ina dependenza cun pliras chombras ha el engrondì considerablamain sia fatschenta. Da vart sanestra dal hotel ha el bajegià ina sala bella e spaziusa. Quella ha la lavina demolì l'onn 1951. Da vart dretga en il liber ha el bajegià ina chamona da lavar cun suren in pèr chombras. Er quella è daventada l'unfrenda da las lavinas da lez onn. Visavi l'hotel, da l'autra vart da la via, steva il biro da posta cun vidlonder in pavigliun e negozi da minerals. Finida la stagiun da stad, sa tirava il Carli cun sia famiglia giu Mustér ed er ses cristals stuevan far il viadi cun la famiglia. Cun il negozi da cristals era el uschè capavel e passiunà che quel ha in pèr giadas disturbà sia gnerva. Jau sun stà insaquants mais famegl tar el.

Il Hotel da la Cruna a Sedrun ha l'Adolf survegnì e manà quel plirs onns cun sias soras Veronica ed Augustina ch'èn alura sa tratgas giu Cuira, sco gia menziunà avant. Ma il far ustier e hotelier n'al cunvegniva betg propi. Er sia dunna n'ha betg gì plaschair e betg pudì sa viver en en quella branscha. L'Hotel da la Cruna è vegnì venal. Il Placi Mattias Berther cun sia Leonora èn stads ils cumpraders. Sco emploià da hotels aveva il Placi rimnà grondas enconuschientschas e pratica en quella branscha, e la Leonora ch'era stada il sustegn da ses bab Lucas è stada la persuna predestinada per quella fatschenta.

Sut la seriusa disciplina da lur geniturs, èn tut ils uffants da la famiglia Berther-Cavegn daventads capavla glieud da fatschenta ed han tuts fatg bella carriera e l'Hotel da la Cruna Sedrun flurescha anc oz sut num da quella famiglia Berther da la Cruna, Sedrun.

Gia ils davos onns che l'Adolf era anc sin la Cruna, ha el cumenzà a negoziar cun laina. El cumprava laina en il guaud, laschava lavurar si, manava ella sin resgia, vendeva las aissas. Durant l'enviern tegneva el adina dus famegls e dus chavals. La stad aveva el dus famegls ed in mattatsch ed almain quatter chavals. Quels manavan las aissas fin Caschanutta e da là vegnivan ellas spedidas cun la viafier. Quella fatschenta gieva bain ed Adolf ha in temp gudagnà daners. Bainprest ha el cumprà sulom e bajegià ina gronda e bella chasa cun uigl e clavà. Oz è la gronda part da quella chasa en possess dal Consum General Tujetsch. Duas abitaziuns han ses uffants reservà per els. Sco dapertut hai er tar Adolf betg adina mo flurì. Igl èn vegnids onns pli maghers ch'han purtà in pau digren a quella famiglia. Dentant l'Adolf ha adina chattà la vieuta. El scheva gea: «Sa staupa ina fora, sche lajegel dad ir d'in'autra ora!» Adolf ha puspè procurà per prà e fatg il pur, e quai era ses ideal ed er quel da sia dunna. Ils animals ch'el aveva, tegneva el bain. A mes bab aveva el ditg ina giada: Da far spargnar il da mangiar glieud ed animals, quai n'al saja mai dà en il chau!

Rimnar e negoziar cun cristals è stà per el ina buna e plaschaivla resursa. Remartgar vuless jau anc che jau e mes frars avain lavurà fitg bler tar Adolf sco famegls e giudì en quella chasa tar il lavurar bels ed empernaivels temps. Ses negozi da laina ha dà a blers buna e bainvegnida fadia. Il tat Lucas vegn ad esser stà l'emprim postenent a Sedrun e da quels è quest uffizi ì vi sin Carli e dal Carli sin Adolf e vinavant sin ses uffants, ils quals administreschan anc oz la posta per cuntentientscha da la generalitad. La posta è stada nà e nà ina ferma dustanza per la descendenza dal tat Lucas.

Sco ditg, ha il giuven figl Florentin da Lucas maridà la Carlina Schmed, figlia persula (cun anc in frar cun il num Duri, dus uffants da satler Schmed-Russi). Questa Carlina saja stada ina bella e brava giuvna ed è maridada cun deschnov onns. Stads maridads, èn els sa chasads en la chasa visavi la chasa da scola. Quella chasa hajan ils Cavegns da Rueras transportà giu da Cavorgia-Sura e bajegià sin questa plazza. In temp haja quella servì als Cavegns da Rueras sco chasa ed ustaria e negozi. Betg ditg suenter, e la chasa è vegnida venala. Bain per metter ord via la concurrenza, èn ils Lucas sa fatgs cumpraders. Tenor raquintar da mes sir Florentin saja l'aug stalter Fidel Venzin stà gidaivel tar la cumpra ed haja dà ils daners necessaris sut la cundiziun che sch'i plaja e cunvegnia al pitschen – sco ch'el numnava il Florentin – duaja la chasa tutgar a lez per il pretsch da cumpra. Da nagin na dastgia il chapital vegnir visà uschè ditg sco ch'el paja il tschains stipulà. Questas chaussas ha il Florentin sez raquintà a mai.

Faschond diever da la buntad da ses aug Fidel, èn il Florentin e la Carlina sa patrunads da sia chasa. Per che la dunna haja occupaziun e possia esser gidaivla enten far il da viver, èn els sa decidids da far ustaria e metter nà ina stizunetta da materias e rauba manidla. Per quest intent van els in di giu Cuira tar il grond negozi Bener: «Tut a tremblond hai jau mess avant a quest signur il motiv da mia visita ed hai er ditg che nus hajan paucs daners, e sch'el na possia betg creditar, na possian nus betg cumprar. Guardond sin mai pitgiv dumonda el: ‹Essas vus in figl dal bab?› ‹Gea, gliez quint jau bain dad esser.› ‹Sche lura giai ed elegì tge che plascha e cunvegna.› Nus avain prendì ora rauba per in pulit daner. Avant che ir hai jau vulì dar a quint quels paucs raps che jau aveva. Il Bener ha ris e ditg: ‹Giai vus ruassaivlamain a chasa e la rauba suonda.›» Insaquants onns è quella fatschenta ida pulit. Il Florentin vendeva la rauba per raps e mo per credits pitschens e curts. I vegn il temp nua ch'ils consums naschan e sa sviluppeschan. A Mustér è vegnì fundà in brav consum. A Tujetsch eran las fatschentas privatas pli u main flaivlas. Vaira svelt sa resolvan ils da Mustér da metter ina filiala a Tujetsch. Cun Florentin fa il consum da Mustér ina cunvegnientscha. Florentin venda ad els la rauba sin la quala el ha provisiun, lascha al consum ses locals per in pulit tschains e retira ina brava paja per l'administraziun. «Uss sun jau sur l'aua vi», ha el ditg. Uschia è quai stà blers onns.

Tuttenina è lura sa constituida la Societad acziunara da consum Tujetsch. Quella è sa collocada en ils locals vegls dal Lucas Cavegn da la Cruna sut administraziun estra. Uss aveva Florentin pers sia bella entrada. Per si'iniziativa e sco confundatur è levà si a Tujetsch in segund consum cun il num: Consum general Tujetsch. Quel ha prendì quartier en chasa da Florentin, e Florentin ha fladà en a quel l'olma e Tumaisch Schmet da Cavorgia è stà l'emprim administratur. Florentin fascheva uss cun sia dunna e pli tard cun figl Albert il pur. Remartgar stuain anc che Florentin era in bun chavacristals cun fortuna e chapientscha. Betg da sa smirvegliar che tuts trais figls dal Lucas han gì plaschair e quasi passiun vi dals cristals.

Interessant è er co che Florentin ha fundà si'ustaria sin l'Alpsu. Quai m'ha el raquintà pliras giadas. El n'eri betg ditg maridà ed eri famegl tar ses frar Adolf. Entras ir vi d'Ursera cun ils chavals è el vegnì a savair da ses parents ed amis ch'i vegnia fitg bler militar sin il pass quella stad ed i saja donn ch'i n'haja là nagin'ustaria. Florentin discussiunescha la chaussa cun in pèr da ses bainvulents, principalmain cun ses quinà Anselm Capeder e ses frar Adolf. Quels sa gidan cun el. Ses cusrin G. Michel Flury da Bubretsch ed il pitschen da mulin sez e versads viturins han quità per il transport da laina e manaschi da chavals da l'Adolf. Uss è Florentin liber. En curt temp è creschì or da la turba sin il pass ina baracca spaziusa, fatga cun pitgas radundas en il terratsch, tavlegià e fatg tetg cun cutgas ed aissas da mendra qualitad. Las mobiglias n'èn er betg stadas custaivlas, pals en il terratsch ed insaquants sisura. Per servients ha el engaschà intgins bravs umens che savevan lingua e quint. Tranter quels servients era ses quinà Anselm Capeder, scolast Gion Antoni Schmed da Cavorgia, ch'era cun el famegl tar Adolf, scolast Deragisch da Bugnei e scrinari Sigisbert Huonder.

Quai tut è stà arranschà en paucs dis ed il militar po vegnir ed è vairamain vegnì ed ha laschà enavos insatge. Pajadas tuttas spesas haja el gì la baracca ed anc 500 francs schuber. La tegia n'ha Florentin mai pli fatg giu, schegea ch'igl era vaira grev da la mantegnair. Cun chaschun da militar ni da pli blera lavur era ella tuttavia nizzaivla. In pau a la giada è vegnì bajegià ora e fatg vidlonder ed uss vesais co ch'igl è. Il cumplex è vegnì construì en pliras giadas. Ses princip eri da metter nà mo quai ch'el pudevi mintgamai pajar – si'idea, ma dentant betg adina la vaira. Entras quai è vegnì ruinà bler. Il cumplex sin il pass ha dà a Florentin bler da studegiar e da sa far quitads, ma er plaschair e confiert per el e sia dunna. La primavaira, uschè spert sco che la via era averta, tiravi el ensi e l'atun stuevi davent e serrar si. La Maria, mia dunna, è plirs atuns stada sin il pass cun il bab fin ch'ins stueva far prescha da vegnir engiu, e quai lura anc cun schlet cundriz da stgaudar.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text è vegnì surpiglià a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar il document en ses context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Insaquantas raquintaziuns e notizias da famiglias tuatschinas