Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Dis d'uffanza/Gion Caprez

Ord Wikipedia

[[Datoteca:.jpg]]

Pertge Tambur?
[modifitgar | modifitgar il code]

A Trin, a chasa mia, na vegn nagin uman a sa smirvegliar, sche jau al numnel curtamain Gion Tambur; pertge che la generaziun giuvna d'avant tschuncanta, sessant'onns enconuscheva el mo sut quest num e silsuenter l'entira vischnanca.

Naschì era el ils 19 da november 1840 e quai giu Digg, si Davos-Crap, en chasa da ses bab Caspar Caprez, ed aveva survegnì da ser Giahanes Riz a Porta cun il sontg batten il num Gion. Ma tgi avess da lezzas uras – tranter ils 15–20 giuvens e vegls da medem num – pudì metter a chasa be uschia in Gion Caprez? Nagin uman, senza ils tants e tants surnums a Trin che mintga galantum purtava e porta anc oz cun pli u main quit e plaschair, e quai da la tgina fin la fossa. Ma per sventira n'aveva ses bab nagin surnum, essend il num Caspar plitost in'excepziun che pudeva passar per surnum. Sia mamma avess bain gì ses bel e brav surnum: Nonna ‹Caisra›, naschida Caflisch. Ma ils uffants n'han nagin dretg da vulair purtar il surnum da la mamma, els han exclusivamain il dretg sin quel dal bab. Perquai è l'entira vischnanca stada levgiada, cur che noss Gion Caprez ha fatg l'onn 1860 sia scola da recrut ed è daventà tambur, quai ch'è lura restà ses surnum per vita duranta.

Uschia ha Trin, cun in nov titel e surnum, er survegnì in stupent schumber en vischnanca, in schumberun. Ils emprims onns ha Gion anc fatg diligentamain ses exercizis cun ses schumber. El gieva savens da bell'aura, la dumengia saira, da Porclas en ed ora e stgadanava ch'i tut rebatteva dal Bot Fiena sur Digg. Ed ils uffants, oravant tut ils rambottels che na pudevan strusch trair ils zochels, gievan e marschavan cun el en il medem pass e tact ni currivan ordavant ni suenter, admirond il terribel ramplunim dal schumber e l'inschign da Gion.

Cun il temp ha el dentant smess quest exercizi, ma persuenter emprestà il schumber als mattatschs. Tge quit, tge parada per quels che pudevan purtar e batter el! Ma quest avantatg e questa favur avevan mo ils gronds, ils ferms. Ils magherets e zaclins ch'eran strusch uschè auts sco il schumber, dastgavan puspè currer suenter a far fracass.

Natiralmain appartegneva er jau a quella categoria che na dastgava gnanc savurar vi dal schumber. E pertge stueva gist jau purtar ed endirar in tal entiert? Pertge era gist jau uschè pitschen? Tge aveva jau fatg dal mal a la providientscha, a la natira, jau ch'aveva la pli grond'opiniun da la clamada d'in tambur? Perquai talunava jau tar mintg'occasiun en las ureglias da mes bab: «Jau vi er esser tambur, ti stos cumprar in schumber per mai, mo in pitschen che jau possia dumagnar.»

E davairas, ina sonda saira è el arrivà si da Cuira cun in pachet, m'ha dà quel e ditg: «Quai è per tai, sche ti es perdert e fas per cumond a mamma.» – «Tge èsi?» – «Fa be or e lura vesas ti.» – En in hui è vegnì a la glisch in schumber e da l'allegria e dal plaschair hai jau dà in sbratg e betg per nagut. Igl era in stupent bel schumberet, gist sco fatg per mai, cun in bel venter mellen che traglischava sc'in aur, cun cordas per stender la pel e duas sdrimas pli che bellas, cotschen ed alv, en ziczac vi dals tschertgels sura e sut. Il bab ha mussà co ch'ins stoppia stender las cordas e la pel, e lura hai jau immediat vulì empruvar mes schumber, hai prendì ils dus festets, nairs sc'in lain mahagoni, e cumenzà a stgadanar sco da dar sin serps. Ma strusch entschet, ha il grond plaschair gia prendì ina fin. «Ti sas», ha mes bab ditg, «che la mamma ha savens mal il chau, e per quest mal è il dar sin il schumber betg gist la meglra medischina. Sche ti vul exercitar, stos ti ir giu avant chasa ni anc meglier sin il Crap da Bos, en chasa na va quai betg.»

Il Crap da Bos è in toc grip amez Digg, gist sur la chascharia, dal qual ina part dal vitg ha survegnì il num si Davos-Crap. Da quel anora cloma il paster ensemen durant la stad ses muvel, las vatgas da chasa: «O o o..., ils bos!», ed il chavrer ed il nurser cun il corn mintgin sia muntanera. Dentant mes desideri era da pudair ir ensemen cun il schumber grond e ramplunar e stgadanar da Porclas en ed or, per avair uschia la parita d'in vair e veritabel tambur. Per quest motiv hai jau la dumengia saira carmalà e simulà mes camarats, gronds e pitschens – il Stoffel dal Gion Riesch, il Carstoffel Barbet, il Gion da l'aug Balza Lung, il Barcazi Carpesch, il Jacob e Hans Marti Rigin, in ni dus Zarins e Caisers, il Gion Pastrin, il Gianard Zart, l'Andreias Schulec, il Raghet e Pauli Rolli, il Carstoffel e Balza Fachin, il Gion, Disch e Barcazi Schnider, il Barcazi Rude, Hans Dêl ed auters – d'ir per il schumber da l'aug Gion. Els èn ids ed jau sun currì a chasa per il mes. Co han tuts admirà la traglischur e bellezza da mes schumber! Ed in ha perfin manegià: Quel ha segir in bel tunet e quai vegn a dar in famus concert. – Jau avess pudì schluppar dal quit e legrament, da la superbia.

Ma strusch che nus avain cumenzà a batter, ch'ils mattatschs han fatg ina gronda risada ed in bun ami ha clamà beffegiond: «Ma tes schumber ha il trair enavos e fa in sbragizi ed ina canera sc'in mustgin sper la Val Turnigla.» – Uss avess jau pudì bragir dal turpetg e da la gritta, ed immediat sun jau currì a chasa ed hai zuppà mes pauper schumber en in'entgarna si sur chombras. Uschia hai jau en giuvens onns stuì emprender d'enconuscher la vardad da la veglia sentenzia: il grond maglia il pitschen, la quala na vala betg mo per ils umans, mabain perfin per ils schumbers.


Ina ventiraivla famiglia
[modifitgar | modifitgar il code]

La dumengia dals 23 da november 1839 ha ser Giahannes Riz a Porta ensinà e benedì en sontga lètg il giuven pèr Caspar Caprez e Nonna Caflisch. Enstagl giuven stuess ins plitost dir il nov pèr, pertge che giuven n'era ni l'in ni l'auter pli: Caspar aveva dacurt cumplenì ils 37 e la Nonna ils 32 onns.

Ma quitads n'avess da lezzas uras nagin stuì far er betg per sa maridar magari cun ventg onns ni pauc dapli. La giuvna lètg viveva ensemen cun ils geniturs da l'in ni l'auter e da stgaffas e commodas cun spievel n'avevan ins lura en las vischnancas anc nagin'idea. La pli gronda expensa purtavan las nozzas sezzas cun tants e tants nozzadurs e nozzaduras or da l'entira parentella da mintga vart, almain dus per chasa e famiglia ed ils pli datiers en dumber cumplet. Ma malgrà ils grondius pasts che na vulevan prender nagina fin – da l'ensolver la damaun, sur il gentar, il café e la groma il suentermezdi, fin la tschaina tranter las otg e las nov la saira e finalmain il puschegn che per excepziun aveva lieu pir vers mesanotg –, pia malgrà las numerusas tratgas e tschaveras n'eran las spesas gnanc tant grondas, essend che la famiglia produciva bunamain tut sezza. Cumprar stueva ella sin il pli in pau ris, chastognas e – cur ch'i gieva propi a la gronda – in butschin vin si da Cuira.

Il Caspar e la Nonna n'eran oramai betg pli uschè giuvens. Essend ch'ils geniturs eran gia vaira sin ils onns, ha Caspar surpiglià la direcziun ed il quità per la famiglia, e la Nonna gidava e sustegneva el en ed ord chasa. Omadus avevan plaschair da la lavur, eran da la damaun marvegl fin la saira tard en travaglia, senza dumbrar las uras, e cun tut quai spargnus, ma nagins ranvers ch'avessan vieut il bluztger diesch giadas avant che spender el. – «Ins sto viver e laschar viver», scheva Caspar tar mintga occasiun, «e sche l'autra glieud pensa er en tala moda, vegnin nus cun ils onns tuttina tar in pulit fatg, sche nus stain sauns e da buna veglia.» – «E cun l'agid da Nossegner», cumplettava la Nonna.

Da ses geniturs aveva Caspar ertà in bainet da puranchel, chasa e clavà, in pèr scrottas er per metter tartuffels e tirc, in pau graun, dumiec e seghel ed in er chonv, prads per envernar ina vatga, dus ni trais sterls, duas chauras ed ina rotscha nursas che devan cun il portg charn per l'entir onn. A Caspar restava vaira bler temp liber ch'el impundeva cun far schurnadas e surpigliar pitschens accords da lavurs da guaud e da vias durant la primavaira, l'atun e l'enviern. La stad gieva el ad alp. L'emprim, ditg avant ch'esser maridà, sco paster pitschen e grond, silsuenter sco zezen da laina e zezen en tegia, per daventar cun il temp signun, capo d'in'alp e da la pastriglia ni fameglia d'alp.

Ed el avess gì ils megliers aspects, essend en tuttas lavurs e scharschas conscienzius ed inschignus sco nagin auter. Senza dubi, el gudagnava uschia ina pulita summa daner ad onn, schebain che las pajas eran da lezzas uras main che mediocras. In bun lavurer aveva ina schurnada da sis, set bluztgers, natiralmain adina cun la spaisa, in zezen ina pajaglia da 12–15 rentschs per l'entira stad ed il signun perfin 15–20 rentschs. Basta, i lavuravan, bratgavan, eran cuntents e vivevan sco ch'ins viva sin la terra, senza pretensiuns e gronds basegns.

En il fratemp parteva sia Nonna la sort da las dunnas da Trin, da las qualas ils umens ston ir suenter al mastergn e gudogn, laschond sura ad ellas l'entir manaschi a chasa. Per ellas na datti strusch di e notg, mabain adina bratgada e lavur senza fin, essend che lur umens èn davent da la primavaira baud fin vi enturn Nadal. Ma uschia manca la forza dal bratsch, la forza da l'um per la lavur, il terren vegn cultivà malamain ed in pau surora, perda pli e pli sia fritgaivladad e renda quai ch'el po. Ultra da quai è il funs anc fitg sparpaglià che las paupras puras èn in bel temp dal di per las vias ed arrivan savens uschè stanclas al lieu ch'ellas na pon strusch pli auzar la zappa ni sdarmanar la fautsch.

Qua na fiss in'arrundaziun dals funs segir nagin luxus e nagin sfarlattim da daners, mabain in grond avantatg per mintga pur ed in anc pli grond levgiament per las puras!

Han ins qua la mendra chaschun e raschun da vulair sa smirvegliar, sch'ina dunna da trenta, trentatschintg onns cun dus, trais uffants, fa gia la parita d'ina tatta ed è melna, magra, rubagliada sc'in tartuffel emblidà sur stad en in'entgarna dal tschaler? E malgrà tuttas stentas e tuts strapazs, eran las dunnas da Trin ed èn anc oz pli u main vairas furmiclas ch'han mo l'instinct ed il patratg d'emplenir ils bigls, las truccas e stgaffas cun vivonda e vestgadira per lur umens ed uffants, cun ils quals ellas chantan anc allegramain las veglias chanzuns popularas inqual saira e la dumengia suentermezdi. Ellas èn cuntentas e ventiraivlas, er sch'ellas ston perfin far inqual giada lavur da guaud e lavur cumina!

Bel e bain in onn suenter lur nozzas, ils 19 da november 1840, ha la naschientscha d'in stupent pop purtà ina grond'allegria e ventira en chasa Caprez. (Ma a medem temp er in pau malruaus, essend ch'il pop era vegnì ord spir marveglias dus mais memia baud sin quest benedì mund, e quai n'è lura nagina bun'ensaina per ses avegnir, tant pli ch'il proverbi ni buccas bletschas schevan: ‹Tgi che vegn prest, va prest.›) – Da quai regiva er en la baselgia protestanta-refurmada ina tscherta cardientscha pajauna ch'in uffant anc betg battegià vegnia en cas da mort mai a chattar la via dal parvis. Tge putgà ha el pia fatg? Forsa quel da vegnir senz'atgna culpa sin quest mund? Nua datti en l'entira carstgaunadad in'innocenza pli clera, pli evidenta e schubra che quella d'in novnaschì? E tge senn da giustia e misericordia accordava e renconuscheva la baselgia cun ina tala supposiziun al Tutpussant, a Nossegner?

Ma per far la segira, ha la mamma Nonna giavischà che ses pop, ch'era tuttavia saun e viscal, vegnia purtà gia il di suenter la naschientscha – ch'era gist ina dumengia – si Trin tar il sontg batten. Caspar n'ha en si'allegria e cuntentientscha betg vulì cuntradir a sia dunna, è currì anc la medema saira si Trin a visar ser Giahannes ed ha finalmain er rabitschà ensemen las duas madritschas ed ils trais padrins prescrits da la baselgia. Ma persuenter han els lura fatg in fitg simpel past.

Il pop fascheva entant ina stupenta prova, sbragiva, tettava e durmiva, sbragiva e tettava. Ma sco ch'el deva in pau dapli forza a sia vuschetta, sentiva la mamma in tschert malruaus e scheva: «Ma tge has, mes tschut, mes char tschuttet?» – «Tge vegn el ad avair?», manegiava Caspar in pau malidi. «Nagut, zunt nagut. Quai sto esser uschia. N'has betg vis, co che l'Urschla Barblona, la spendrera sche ti vul, ha dà ad el, strusch naschì, in pèr giu per il tgil, per ch'el sbragia e schubregia uschia ses lom e dettia a quel forza e vigur. Betg mintga giada ch'el bragia ha el fom ni mal, la natira dumonda quai, e sch'el n'è forsa gnanc bletsch. Ella vegn ad avair dà ad el in tschert talent musical che vul esser cultivà e sviluppà. Ti vegns a vesair, noss Gion dat cun il temp in famus chantadur, forsa perfin in musicus.» – «Gea, ni in tabalori sco ti.» – «Na, mo quai betg. El duai daventar insatge meglier ch'in pauper schurnalier, ch'in simpel lavurer. Quai garantesch jau!» – Tge bab n'ha betg gia fatg ils medems patratgs e projects sco Caspar che murdeva e strenscheva ils dents, lavurava e bratgava e spargnava pir ch'il pli criv ranver. Nagina lavur n'era per el memia tschuffa ni memia greva, el metteva maun a tut.

L'onn 1843, ils 16 da schaner, hai dà in'augmentaziun en chasa Caprez si Davos-Crap, ma betg da paja, d'entradas, mabain da buccas, da commembers da famiglia, cun la naschientscha d'in segund pop cun num Cuort, d'in fraret per noss Gion. Er quel è vegnì battegià da ser Giahannes Riz a Porta, il qual è lura bainprest suenter ì sco plevon a Sagogn. Ses successur a Trin è daventà ser Mathias Lutta (bab).

Uss fiss il bab Caspar gugent sa multiplitgà, n'avess acceptà betg mo dua bratscha, na quatter, per pudair lavurar, gudagnar e spargnar cun meglier ried, pertge ch'il patratg da forsa anc metter sia famiglia en povradad, al tribulava di e notg.

Perquai ha el lura in bel di ditg a sia dunna: «Taidla Nonna, primavaira vom jau sco famegl en l'Engiadina. Jau sai ch'ils lavurers èn pajads là bler meglier che qua tar nus. Mintga famegl sa legra là d'ina pli auta paja ch'in scolast ni perfin ch'in spiritual qua a Trin.» – «Ma gea, e forsa pli che noss caluster», ha respundì la Nonna. «Jau na sai mo betg chapir, co e pertge che ti na sas e pos mai esser cuntent cun nossa sort. N'essan nus forsa betg ventiraivels cun noss dus uffants frestgs e sauns che nus pudain mantegnair e trair si onurificamain cun noss fatget e tes gudogn e pli tard er dar ad els cun in bun mastergn ina pulita existenza? Pli perdert fissi che ti renconuschessas quai ed engraziassas a Nossegner per ses agid e sia buntad. Ma na, ti has adina da marmugnar ed esser malcuntent.» – «Tut bel ed endretg, ma sche nus vulain dar insacura a noss mattatschs ina pulita e segira existenza, stoss jau pudair gudagnar e spargnar baintant dapli. Ah, sche jau fiss pli giuven, ma tge duai ins anc cumenzar ed emprender cun passa quarant'onns? En giuvens onns avess jau duì emprender da pastizier, da far zutgers e turtas ed auter litgims ed ir cun ils frars Christoffel en Frantscha. Lura pudess jau er mintga dus, trais onns vegnir a chasa cun ina bella summa e cumprar in, dus tocs prada ni er.» – «Ni cun nagut dal tut sco tants e tants auters, dals quals betg paucs èn turnads malsanitschs a chasa ed èn morts avant lur temp. Na, na, mes char Caspar, sajas mo led e cuntent da pudair star a chasa e viver senza gronds quitads. Quants èn qua a Trin che pon dir e far il medem? Quels èn prest dumbrads, ma betg las paupras dunnas ch'èn qua onns ed onns persulas cun lur uffants e ston avair quità per chasa, uigl e funs.»

Ma las bunas exortaziuns, tut ils buns e raschunaivels cussegls e parairis da la Nonna n'han gidà nagut dal tut, e la primavaira baud è Caspar ì en l'Engiadina per tschertgar là lavur e gudogn.


La sventira na spargna nagin e vegn savens surura
[modifitgar | modifitgar il code]

Caspar Caprez era prest trais onns a Samedan sco famegl d'in um fitg ritg ch'aveva fatg sia gronda rauba en l'Italia. Il patrun sez era prest l'entir onn davent, en fatschentas, e Caspar era entant sez engaschà sco patrun en clavà ed uigl. Cun agid d'in segund famegl aveva el l'enviern da paschentar e rugalar in grond muvel e la stad cun praders talians da far fain e procurar per il pavel necessari durant il lung enviern. Uschia na mancava mai la lavur sch'ins vul anc quintar il manar natiers e far ora la massa laina ch'i duvrava per il furn ed il pastrign, en chasa e chascharia. Pertge ch'ils da Trin schevan: En l'Engiadina fai durant l'entir onn nov mais enviern e trais mais fraid. – Ma persuenter era Caspar bainvis e bain pajà ed uschenavant er cuntent sc'in utschè sper ina curtauna sem-chonv. El aveva ina paja da 20 rentschs il mais e lura anc mintg'onn in vestgì nov da mintgadi ed in pèr bravs chalzers, senza quintar ina giada ni l'autra in vestgì ch'il patrun na vuleva betg pli purtar.

Gia l'emprim atun, quai vul dir da Nadal, aveva el tramess cun in bun ami da Trin che vuleva passentar Nadal e Bumaun a chasa, la bella summa da 200 rentschs a sia Nonna. Da sez vulair ir a chasa n'era gnanc da pensar. Da Nadal 1844 aveva el perfin tramess 240 rentschs, essend ch'il bun Caspar duvrava per sasez gnanc in cotschen. Da Nadal 1845 vuleva el sez vegnir per in pèr dis a chasa e far ina visita a sia famiglietta, per la quala el laschava tuttina vaira encrescher. Il scriver brevs n'era da lez temp betg gist en moda e pli ch'ina, duas giadas l'onn na scriveva ni el ni la Nonna. Mintgin saveva ni almain supponiva che l'auter saja saun e da buna veglia e basta.

Schebain ch'ils parents gidavan vi e nà la Nonna cun sia gronda lavur, aveva ella tuttina strusch temp da far grevs patratgs e gronds quitads pervi da ses Caspar. Ella sa legrava da sia stupenta plazza e da ses bel gudogn; ed anc pli da bainprest pudair beneventar el a chasa e mussar, tge bel progress ch'ils dus mattatschs avevan fatg durant si'absenza da prest trais onns. Ils rentschs ch'el aveva tramess pertgirava ella sco la poppa da ses egls e tegneva els bain zuppads en in chaltschiel giufuns sia bissatga. Fitg darar spendeva ella in, sin il pli dus rentschs per cumprar als pitschens in pau vestgadira absolutamain necessaria. Ma er en tals cas pasava ella ditg e lung il toc ch'ella stueva spender. Per ella era quai bunamain in malfatg, in delict da stuair diminuir mo per in rentsch la summa che ses bun Caspar aveva gudagnà e spargnà, er sch'i sa tractava dal bainstar da ses uffants charezzads.

Qua, ils 12 d'october 1845, ha la Nonna survegnì ina brev dal plevon da Samedan, ina starmentusa brev ch'ha purtà a ses cor, a si'olma ina nunditga frida e bunamain fatg dubi tar ella da la buntad e misericordia dal Tutpussant. Era quai propri pussaivel, e co e cun tge avevan ella e ses povers innocents uffants merità ina tala disgrazia, in tal chasti ed empruvament?

Samedan, ils 8 d'october 1845

A la dunna Nonna Caprez-Caflisch, Davos-Crap, Trin-Digg.

Chara consora en num dal Bab, dal Figl e dal Sontg Spiert! Sin giavisch ed instanta supplica dals umens da Trin ch'èn da preschent qua en l'Engiadin'Ota, sun jau mo cun gronda dolur e nunditg cordoli ma decidì da scriver a Vus questa brev. Jau hai puramain e ferventamain rugà Nossegner da dar a mai la forza e la sabientscha da pudair consolar e confortar Vus cun ses agid en Vossa gronda afflicziun e malencurada.

Il Tutpussant dettia a Vus forza e la sontga cardientscha da surpurtar questa terribla frida! Urai e na perdì betg la confidenza en Dieu noss Salvader Jesum Christum, pertge che quai ch'El fa è adina bain fatg, er sche nus povers umans na savain savens betg chapir il pertge. L'emprim da quest mais ha Voss car consort Caspar tschiffà malcostas e quai cun uschè fermas fevras ch'han raffà davent el gia suenter trais dis e senza ch'el avess puspè acquistà la schientscha. Stersas avain nus surdà el a ses davos ruaus sin noss santeri. Da tut las vischnancas da l'Engiadin'Ota èn ils da Trin vegnids suenter bara ed han sezs purtà el a sia fossa, suandads bunamain da l'entira populaziun da Samedan, in cler mussament da la stima ch'el giudeva generalmain qua da nus. L'uman vegn e va, ma mai senza la voluntad dal Tutpussant, sco che mai nagina flur croda dal pumer senza sia veglia, la quala nus vulain adina respectar e benedir. In da Trin che vegn a vegnir a chasa en vacanzas sur Nadal e Bumaun, vegn a purtar a Vus quai ch'el ha laschà enavos, ses resti e sias paucas chaussas persunalas cun si'entira paja da quest onn e cun l'import d'ina collecta che nus vulain far en Vossa favur.

Dieus benedeschia e consoleschia Vus, Voss chars uffants e parents en tribulaziun e malencurada!

Suenter avair legì questa brev, è la mamma Nonna stada sco sturnida. Ella n'aveva nagins patratgs pli, naginas larmas. Sco or da senn ha ella prendì en sia bratscha ses dus uffants che giugavan giun plaun cun lur vatgas-lain e strenschì els vi da ses cor, sco sch'insatgi vuless rubar els ad ella. Ma tuttenina ha ella dà in starmentus sbratg, ha laschà dar giu ils mattatschs ed è sezza crudada senza schientscha e sc'in toc lain giun plaun.


Buna glieud e la s. Scrittira portan confiert e curaschi
[modifitgar | modifitgar il code]

Sin il grond dar sinzur dals paupers uffants è ina vischina che gieva gist sperasvi, ina cusrina dal Caspar barmier, currida si en stiva ed ha chattà là la Nonna svanida giun plaun ed ils dus mattatschs che bragivan ad in bragir. Spert è ella ida en cuschina per aua ed ha bagnà il frunt, las tempras ed ils levs ed ha er empruvà da far baiver la Nonna in dagut. Ses puls batteva entant vaira regularmain e suenter in'urella ha ella puspè avert ils egls.

«Ma nua sun jau pomai?», ha ella clamà. – «Ma nua es ti?», ha la cusrina Margretta respundì, «en chasa tia e giun plaun. Tge has ti pomai fatg che ti es dada vi?» – La Nonna ha respundì cun in grond suspir e guardà sin ses uffants ch'avevan chalà da bragir e murdevan frestgamain mintgin en in mail che l'onda Margretta aveva dà ad els. Cun gronda bregia e stenta ha la cusrina rabitschà la malsauna sin pes, l'ha manà tras stiva en chombra e mess ella a letg. – «Uss stà ruassaivla fin che jau vom spert a chasa per il necessari da far in bun café. Quel, cun in dagut vinars da giansauna, è la meglra medischina per tals mals da flaivlezza.» – En in dai è ella puspè stada enavos ed è ida en cuschina, suenter avair chattà ils dus pitschens en chombra sper il letg da la mamma.

Il pauper Gion tegneva il maun da sia chara mamma, bitschava quel cun fervur, spondend chaudas larmas, entant ch'il pitschen Cuort, che n'aveva anc gnanc cumplenì ses trais onns, empruvava da raiver sin il letg. – «Smetta da bragir, mes char Gion», scheva la mamma cun vusch flaivla, «smetta! Gea, gea, nus tutgain ensemen e nus ans tegnain ensemen e ti stos uss avair quità e far da bab per noss char Cuort ch'è anc uschè pitschen.» – «Ma jau vom en Engiadina a clamar il bab!» – «Mes char tschut, quai na va betg, l'Engiadina è bler, gea bler memia lunsch davent e forsa na chattassas ti gnanc il bab.» – La paupra mamma n'aveva betg il curaschi da dir a ses chars uffants ch'els sajan oramai paupers orfens, essend che Nossegner haja clamà il bab en tschiel tar el. Questa terribla vardad ha noss bun Gion stuì udir en in'autra occasiun, in pèr mais pli tard.

Entant aveva l'onda Margretta fatg il café ed è vegnida cun el. La Nonna ha dalunga prendì e bavì in cuppin e suenter pretendì ch'ella sa sentia uss bler meglier e veglia puspè s'auzar, per guardar da ses uffants. – «Na, oz stas ti en letg e damaun probablamain er. Quest zichel ch'i dat da far en chasa ed en uigl poss jau far e metter a letg ils mattatschs er. Els dorman bain qua en l'auter letg? Bun, ed jau dorm en stiva, sin il banc-pigna.» – – «Ma na, chara Margretta, quai na sai jau betg acceptar. Ti has er tia famiglia a chasa ed has là avunda da far.» – «Sa chapescha, e quai fa mes um, il Balza.» – «Ma lura grazia, grazia fitg, e Dieus paja! Ed uss stos ti anc leger quella brev en stiva, sin maisa.»

La Margretta è ida en stiva ed ha prendì la brev che giascheva là sin maisa, sco sch'insatgi avess bittà ella d'ina vart. E durant ch'ella legeva, rudlavan grossas larmas da ses egls. Sco ch'ella è puspè turnada en chombra, ha la Nonna fatg in segn ed ella ha spert sfruschà davent las larmas, per betg inquietar danovamain ils uffants. Lura ha ella prendì la Nonna en sia bratscha ed ha ditg sut vusch e suspirond: «Ma Dieus pertgiria! Il Caspar n'è betg pli... Ma co è quai pussaivel... Ah, mia povra, chara Nonna! Oh, ils paupers chars uffants. Ma ti na stos betg emblidar che nus essan er anc qua ed auters parents. E lura datti anc adina in char Dieu en tschiel che pertgira e protegia ils contristads e tribulads en lur gronda crusch e tristezza.»

Il mais d'october daventan ils dis adina pli e pli curts e la saira è qua avant ch'ins pensia. La Margretta ha spert rugalà ils animals ch'eran vegnids dal bual, la vatga, la mugia, il sterl, las chauras e las nursas, ha paschentà ils portgs e serrà il giagliner. Sin quai ha ella fatg e dà tschaina a la Nonna ed als uffants e mess quels a letg.

Essend oramai stgira notg, ha ella envidà la chazzola da saiv e sunscha, ha prendì da la curunà ‹Il vèr Sulaz da Pievel giuvan› da Steffan Gabriel ed è sa messa sin ina sutga al chau dal letg, per leger avant a la Nonna insaquantas uraziuns.

Apaina che la Nonna ha vis quest cudesch bain enconuschent, brin, gross e da pitschen format, lià en ferm tgirom, è ina traglischur strusch vesaivla da dolurusa cuntentientscha e beadientscha ida sur sia fatscha ed ella ha suspirà: «Nossegner paja e remunereschia, mia chara Margretta. Ti na ma portas betg mo agid, na er anc confiert e ruaus. Mo legia quest bel psalm nr. 730 sin pagina 158.»

E la Margretta ha legì:

1. Or d'grond basengs jou clom, Singiur,

Ah aude mieu bargire,

cun tias urelgias mia dalur

Deus velgias po udire.

Scha ti'ls puccaus Deus vol dumbrar,

A quels a nus tiers raschunar,

Schi chi po star von teie?

2. La tia grazia spirameng

Po nus pardieus gidare:

Tiers tei s'afflei pardunnament,

Mai ti pos pardunnare.

A quels ca rigla han pilgver,

A vultan tei andreg tumer,

Vol ti bein grazia fare.

3. Cuntut vi jou sin Deus spechiar,

Bein sin la grazia sia,

La spronza mai sin el schantar

Cun tutta l'olma mia.

A sieu soing Plaid vi jou bein crer,

Tiers quel mia vitta rumaner,

Spechiar cun arsantimme.

4. Scha gie nus vein fig bers puccaus,

A gronda nauschadade,

A niess cor ha nagin ruvaus.

Deus ha ounc pli buntade.

Ad Israel dat el agid,

A ses ligieus dat el salid,

A spindra d'ilg puccaue.

«Uss udiss jau anc gugent quell'uraziun da la crusch, ma jau na sai betg pli, nua ch'ella è precis. Igl è lien in toc palpiri.»

Gea, igl era lien in toc palpiri, in segn che quest'uraziun plascheva a la Nonna e ch'ella na legeva er quella betg mo da temp en temp.

E la Margretta ha legì l'uraziun. Suenter l'amen è ella s'auzada ed ha ditg: «I va vers las diesch. Uss stos ti empruvar da durmir. Pensa a Nossegner ed a tes chars uffants, il Caspar ha en tschiel ses bun ruaus. Jau vi anc laschar arder la chazzola en stiva fin che ti sas durmir. Pia buna notg e Dieus pertgiria nus tuts!» – «Buna notg, chara Margretta, e Dieus paja!»

Ins na savess betg gist pretender ch'ellas avessan durmì ruassaivlamain ni l'ina ni l'autra. E l'autra damaun, avant che la Margretta fiss sa dasdada, era la Nonna gia en pe. Ella na vuleva savair nagut da star en letg, ses sontg duair era uss d'avair quità per ses chars uffants, per chasa e clavà, uss ch'ella suletta aveva la responsabladad.

Creatiras admirablas, questas mammas che stattan uschè savens e nunspetgadamain sin sasezzas e na perdan mai il curaschi e la fidanza sin il Tutpussant, cur ch'i sa tracta da lur uffants! N'èn ellas betg benedidas da Nossegner sez cun qualitads che fan ellas uschè grondas? Ni èn ellas forsa main grondas, main remartgablas che tut quests chanuns e lur cumpognas sportivas d'ozendi che van cun ina parada nunditga tras tut las gasettas illustradas, mussond lur dents pli u main bels, sco tants animals da rapina? En ils egls da mintg'uman da bun'intenziun èn ellas segir las pli grondas, pli sublimas creatiras ch'il Tutpussant ha creà e tschentà sin noss benedì mund e dà ad ellas, en sia providientscha, cun sia sontga religiun, quella forza e pussanza vitala sco a nagin'autra creatira.

Ed il medem curaschi, la medema perseveranza e cardientscha en l'agid, en la protecziun da Nossegner aveva er la Nonna, e quella cardientscha deva ad ella la forza da tegnair ella sidretg. Bain saveva ella che ses parents e vischins na vegnissan mai a laschar ella a mesa via, ma ella sa vargugnava da dumandar ni garegiar agid dals chars conumans. Dentant na faschevi da lezs temps gnanc basegn da supplitgar l'agid da ses proxim, a quel sa chapivi da sasez da gidar nua ch'el saveva e pudeva. Sco che la Nonna aveva ina lavur in pau greva avant maun, vegniva segir in parent ni in vischin ni autra buna glieud en agid.

Oz vegniva in cun ina vatga a gidar a manar ses tirc si da Dabi, essend che sia mugia era anc memia flaivla per ina tala lavur e cun las miserablas vias da lezzas uras; in auter di sa purscheva in auter da pinar sia laina da sort ed in terz gidava a manar quella cun si'atgna vatga – e nagin uman che n'avess dumandà ni mo spetgà ina bunificaziun persuenter, in servetsch valeva in auter.

Uschia pajava er la Nonna tals servetschs cun auters. Ina saira gidava ella a stagliar il chonv en ina chasa, in'autra a scursar il tirc en in'autra, a liar las spias a chavals e pender ellas sin la lattida e lura, suenter Bumaun, a far ora il tirc e quai puspè en stiva chauda, durant la saira. E per tut questas lavurs devi in cordial Dieus paja, la buccada e, per quels e quellas che vulevan, in dagut vinars.

Tant è vair, da lezs temps era la glieud bler pli servetschaivla ch'ozendi e sa gidava vicendaivlamain nua ch'ella saveva e pudeva, ella n'era anc betg plain tissi, malvulientscha e scuidanza sco la contemporana. Jau ma regord anc fitg bain che jau mez sun ì ina giada sin cumond da mes bab, e quai enturn ils 1870, pia avant circa 60 onns, si d'alp, sin il Cuolm da Digg, per in tragliun fain per in vischin che n'aveva sez nagina manadira, e quai puspè per nagin'autra cumpensaziun ch'in Dieus paja. Quants prestassan ozendi in tal servetsch che n'era da lezzas uras betg uschè extraordinari?

Ma ses agid, sia pitga da mintgadi era per la paupra Nonna ses char Gion che sa nuspiva mai da metter maun vi da mintga lavur, tant pli ch'el veseva savens, pir memia savens, ils egls da sia chara mamma plain larmas. E cumbain ch'el dumandava er ina giada ni l'autra suenter il pertge, na survegniva el mai ina resposta precisa; la paupra mamma n'aveva betg il cor da contristar ses chars uffants cun la vardad e spetgava... spetgava.

In pèr dis suenter la brev dal plevon era ina segunda arrivada da l'Engiadina, dal patrun da ses char Caspar. El deplorava cordialmain d'avair stuì perder in uschè stupent famegl, dal qual el pudeva sa fidar sco da sasez. Cun in da Trin vegnia el lura a trametter l'urden e la paja per l'entir onn: il Caspar haja quai pli che gudagnà e merità cun sia fidaivladad e premura per la lavur. Ed insatge avant Bumaun ha ella lura er survegnì circa 300 rentschs cun la vestgadira e l'entir urden da ses pauper Caspar.

Ma entant ha lura er il pauper Gion stuì udir la vaira vardad dals uffants dal vitg. In bel di gieva el a scursalar giu da Surcraps, ed essend che ses schlusigls na gievan betg gist il meglier, han auters mattatschs fatg lur beffas schend: «Ma ti stos volver enturn la scarsola, lura vai forsa meglier.» – Permalà ha il bun Gion respundì: «Mo spetga in pau, en in pèr dis vegn mes bab or da l'Engiadina e lura fa el a mai ina scarsola nova che va lura auter che la tia.» – «Schia, schia, tes bab? Ma lez è gea mort e na sa betg vegnir pli.» – «Bagliaf, manzaser! Quai n'è betg vair, ti bagliaffun!», ha il pauper Gion clamà en si'anguscha e desperaziun ed è currì a chasa.

Bragind e sbragind è el ì si en stiva, nua che la mamma era occupada cun filar stuppa. En paucs pleds ha el raquintà quai ch'era succedì, e la povra mamma era sco sturnida. Spert ha ella sientà sias atgnas larmas e lura ditg uschè ruassaivlamain sco mo pussaivel: «Gea, mes char uffant, quai è pir memia vair. Noss char bab è uss en tschiel sper Nossegner ed ura là per nus trais ch'El pertgiria e benedeschia nus uss ed a semper. Il char bab vesa er, tge che nus faschain e pensain e perquai stuain nus adina esser prus, lavurus e maina far dal mal.»

Questa davosa admoniziun na fiss strusch stada necessaria per il pauper Gion, pertge ch'el bandunava bunamain mai pli sia mamma. Perfin cur ch'ella era en cuschina, steva Gion sper la fuaina e na vuleva savair nagut da far termagls ni ir cun ils mattatschs. E la saira, cur che la mamma fascheva sias uraziuns e scheva ses Babnoss, tegneva Gion ils mauns a Dieu e na perdeva betg in sulet pled. Uschia ha er el emprendì gia baud ses Babnoss e recitava quel tar mintg'occasiun cun grond plaschair e gronda devoziun.

Ma sch'insatgi vuless forsa sa smirvegliar che la Nonna n'haja betg retschet a temp la nova da la malsogna da ses um, uschia ch'ella n'haja gnanc pudì ir suenter bara, na dastg'ins betg emblidar che la posta regulara gieva pir dapi l'onn 1847 mintga di en l'Engiadina e si la Surselva – avant be forsa duas, trais giadas l'emna.


Gion vul gudagnar ses paun da mintgadi
[modifitgar | modifitgar il code]

Dis, mais, onns èn passads en bratgada e travaglia. Schebain che la Nonna aveva ses bels 700 rentschs da la vart che duevan ina giada servir a far emprender in mastergn ses mattatschs, n'era ella anc betg cuntenta e na cuiva a sasezza nagin paus. Da la damaun marvegl fin la saira tard pudev'ins vesair ella fatschentada en chasa, giun uigl e per ils funs enturn, e ses mattatschs adina cun ella. Betg per nagut scheva la glieud: Ma la Nonna sa mazza anc cun ses cuntinuà sa strapetschar ed ils dus povers uffants restan enavos persuls. – Tge tuppas ideas! Uschè ditg che la mamma sa marterisescha per ses uffants, na prenda ella nagin donn: Nossegner sez dat ad ella la forza e perseveranza da surventscher mintga fadia, mintga strapaz, sch'ella è er mo in pau raschunaivla, e quai era la Nonna.

E la Nonna nutriva spira charezza per ses uffants ed ils dus mattatschs sa tegnevan sco rascha vi da lur chara mamma. Sco ch'els vegnivan la saira or da scola – els gievan oramai omadus a scola, il Gion il terz onn e Cuort l'emprim – currivan els spert a chasa per pudair gidar la mamma. Il gidar era il vair element da noss Gion, e quel è restà ad el per vita duranta. Il pudair render in servetsch era ses pli grond plaschair e vers la fin dal davos tschientaner na fiss nagin da Trin stà memia flaivel, gob ni guersch ch'el n'avess betg chattà lavur e gudogn da l'impressari Gion Caprez a Tavau.

Cun ses nov onns paschentava el gia la vatga ed ils dus sitgs, entant che Cuort aveva la biestga manidla sut sia direcziun. La damaun marvegl, sco ch'il pastur clamava, la laschava el or e la metteva la saira puspè en uigl. Ma a Gion na vuleva il mulscher la vatga betg plaschair, ses poleschs eran per quella lavur memia flaivels e faschevan dolurs, essend che la vatga era in pau dira. Las duas chauras mulscheva el bain sez la damaun e la saira, ma la vatga stueva la mamma mulscher. Entant fascheva Gion or d'uigl e sterneva ni rugalava il toc ladim e scuava la curt. Ina lavur che plascheva fitg bain a Gion era il far or laina, laina da platta e da pigna che Cuort purtava lura tenor basegn en cuschina, sco er l'aua da cuschinar e lavar.

Ins na dovra pia betg sa smirvegliar, sche Gion e Cuort èn silsuenter daventads umens uschè activs ed han acquistà ina posiziun ch'è strusch da cumprender cun naginas autras scolas che mo las primaras da Trin. Quai che l'instrucziun, la scola, n'aveva betg pudì dar ad els, aveva dà l'educaziun da lur mamma, la conscienziusadad, la diligenza e la premura per la lavur.

Gia en ses giuvens onns na vuleva Gion betg mo lavurar e bratgar, el vuleva er pudair gudagnar in pau raps e gidar er cun quels sia chara mamma. Essend ch'els sezs n'avevan nagin'acla, gieva el – in onn per in pur, in auter onn per in auter – primavaira ed atun cun ils sitgs ad acla e gudagnava uschia mintga giada in pèr francs.

Ma el aveva anc in auter med per far in pau munaida. Enstagl da star cun mauns laschents durant che la biestga pasculava, chavava el l'atun schnecs ch'el pudeva vender per in pulit pretsch ad in client si Trin. Sche ses schnecs eran bels e tenor giavisch dal negoziant, pajava quel ses dus fin trais raps il pugn plain. Perquai sa deva Gion tutta bregia da survegnir uschè bels sco mo pussaivel e chavava els per il pli agl ur dals guauds, nua ch'els èn per ordinari gross e grass.


La primavaira 1851 ha lura dà ina vieuta a la vita ed existenza da noss Gion. La scola gieva a fin ed ils scolars da la scola gronda e da la mesauna avevan quella dumengia anc gì in pau examen, per mussar al cussegl da scola ed a lur geniturs, tge ch'els hajan emprendì durant l'enviern.

Vers saira è Gion turnà a chasa cun ina fatscha che tut traglischava dal plaschair e, senza dar la buna saira, ha el ditg: «Ti mamma, il Gion Balza da l'ond'Urschla Botsch ha dumandà mai, sche jau veglia vegnir famegl tar els durant la primavaira, stad ed atun a pertgirar la biestga e gidar sin il funs.» – «Quai è tut bel ed endretg», ha respundì la mamma, «ma per l'ina din ins l'emprim buna saira e lura na dat ins a glieud che dat lavur e gudogn nagins surnums che n'èn nagut auter che aviras. Jau vi pia mai pli udir quest surnum. Sche ti dis l'ond'Urschla giu vitg, sai jau tgi che ti manegias, senza duvrar quest surnum turpegius.»

Quest'admoniziun è stada suffizienta per il Gion ed el n'ha er mai pli duvrà il surnum e cuntinuà entant: «Il Gion Balza va vers l'atun giu Cuira a scola e perquai dovran els in famegl. A mai dettian els tschintg francs il mais pajaglia e vi d'atun anc in vestgì ed in pèr chalzers novs.» – Uschia è Gion daventà famegl gia cun indesch onns ed ha gudagnà ses paun da mintgadi.

Ma il mal è lura stà che l'ond'Urschla ha gia l'onn sisur fatg davent la biestga, da maniera ch'il Gion ha stuì tschertgar in'autra plazza.

Quella è bainprest stada chattada. Durant la primavaira ha el fatg il famegl per divers purs senza mattatschs en quella vegliadetgna ed è ì a schurnada per gidar ad arar ils ers cun manar ils bovs. Per la stad ha el survegnì il post da chavrer en la Mantogna, a Preaz. Cur ch'el ha stuì sa metter sin viadi, ha sia mamma accumpagnà el fin giu La Punt, mess ad el là anc in da diesch raps enta maun e detg: «Uss va en num da Dieu, mes char Gion, Nossegner pertgiria e benedeschia tai! Fa per cumond a tes patruns ed hajas quità da tias chauras. Guarda da betg perder quels raps, sinaquai che ti possias cumprar in pau paun, en cas che ti avessas fom avant che arrivar. Va cun Dieu, adia!»

Gia il suentermezdi da bun'ura è Gion arrivà a Preaz ed ha dalunga survegnì là las instrucziuns necessarias per il chavrer. L'autra damaun marvegl è in giuvenot vegnì cun el e sias chauras si encunter la cresta da la Mantogna per mussar ad el nua ch'el haja dad ir cun sia muntanera e nua betg. Co è el surstà, arrivond sin l'aut! El veseva qua Trin e ses char Digg sin la spunda dal Bot Fiena ed a ses pes l'entira Stussavgia ch'el n'aveva anc mai vis. Ad el parevi d'esser en tschiel ed en ses legrament ha el dà in pèr givels ch'han resunà lunsch enturn. Ma la ventira n'ha anc mai gì lung flad; ella vul che sia sora, la sventira, na saja betg da lunsch. E quai è er stà il cas cun noss bun Gion.

Ina dumengia, sa termagliant cun in pèr mattatschs ch'avevan fatg in'excursiun fin sin l'aut, ha el pers il da diesch raps che sia mamma aveva dà. Tut tschertgar n'ha gidà nagut; el era ed è restà pers. Suenter blers, blers onns ha el sez raquintà quai a mai, co ch'el haja tschertgà quest benedì bluztger di per di, l'entira stad, ma tut adumbatten, ed anc adina s'emplenivan ses egls cun grossas larmas. Probabel carteva el anc adina da stuair dir quai a sia mamma, malgrà ch'el aveva giudì ina stad uschè ventiraivla e plaschaivla.

L'onn sisur ed anc dus auters onns, pia trais onns in suenter l'auter, ha el surpiglià l'uffizi da paster pitschen sin l'alp Mora. E Gion ha fatg mintga stad ina stupenta prova e giudì dis plain allegria, sch'i deva er ina giada ni l'autra in pau tempesta e granella; quai tutga tar ina dretga stad – adina mo bell'aura fiss in pau lungurus, sco mintga di da gentar bizochels ni maluns. Da Pasca 1856, ils 21 da mars, è Gion vegnì confirmà da ser Teodor Schmid, plevon a Trin dapi il 1855. Ed uss ch'el era creschì, avevi num emprender in mastergn, pertge che l'ir mo ad alp n'era nagut per in giuven ch'aveva fatg tras las scolas da Trin cun famus success, sco ch'ins scheva generalmain.


Gion duai emprender in mastergn
[modifitgar | modifitgar il code]

Avant 80, 90 onns gievan geniturs ch'avevan in figl creschì e che dueva emprender in mastergn per ordinari tar in cumpar, in padrin dal giuvenot, per sa cussegliar sur da quell'impurtanta fatschenta e prender ina decisiun. Quai na valeva da lezs temps per nagina dischonur, mabain per in'onur dad omaduas varts. Ils geniturs demussavan qua tras lur confidenza visavi il cumpar e quel sentiva cun plaschair si'obligaziun da gidar, l'obligaziun ch'el aveva prendì sin sasez en occasiun dal sontg Batten cun in solen «gea» avant l'entira baselgiada. Igl è vair, da lezzas uras na devi per ils figliols betg regals da Bumaun uschè splendids e ritgs sco ozendi, ma persuenter observavan e respectavan ils padrins e las madritschas in pau meglier lur empermischun fatga en baselgia.

Er la Nonna è ida suenter la confirmaziun da ses char Gion per il medem cussegl tar ses cumpar, l'aug mistral Stoffel Christoffel, e quai senza il mender turpetg. «Quai è endretg che ti es vegnida», ha respundì senza firlefanzas l'aug mistral, «ti sas che mes dus figls Gieri e Flisch èn gia dapi plirs onns a Cuira, uschia ch'els vegnan en mintga cas a pudair procurar insatge per tes Gion ch'è gea stà in stupent scolar, sco che jau hai udì repetidamain. Anc oz vi jau scriver a mes figls. Oz avain nus mesemna, e sche ti pos vegnir dumengia suentermezdi, vegn jau entant ad avair retschet ina resposta e poss dir a ti, co che quella tuna. Quel che vul lavurar e lavura cun premura, chatta adina in'occupaziun e ses paun.»

Sco en ils nivels è la buna Nonna spert turnada a chasa ed ha raquintà tut manidlamain a ses Gion. Mamma e figl vesevan gia ‹il tschiel plain gìas›, sco ch'il Tudestg di. Igl è gea adina il medem: apaina che la fortuna mussa a l'uman il det pitschen, vul el gist prender l'entir maun.

Ils figls da l'aug mistral avevan fundà avant intgins onns a Cuira in negozi da colonialas e victualias che prosperava stupent ed empermetteva ad els en paucs onns in bel success. Er noss Gion sa veseva gia a la testa d'ina fatschenta flurinta; ma per il pli vegni lura in pau auter che quai che l'uman ha pensà e planisà. Ventiraivel quel che na perda tuttina betg il curaschi e la perseveranza!

La dumengia suentermezdi è alura la Nonna puspè ida cun il chau plain speranzas tar l'aug mistral ch'aveva gist finì da fimar sia pipa. El ha mess davent quella e ditg: «Bainvegni Nonna, e prenda plaz!» La Nonna n'ha fatg nagins cumpliments ed è sa messa sin il banc sisum la stiva sper la fanestra e l'aug mistral, che seseva en sia pultruna, ha cuntinuà: «Ier hai jau survegnì la resposta da mes Gieri. El cussegliass e recumandass a tes Gion d'emprender la tipografia e daventar stampadur. Quella professiun na saja anc betg surchargiada e porschia las meglras vistas da vegnir vinavant e tar insatge. Ti stos uss discurrer cun tes Gion e sch'el ha plaschair e buna veglia da daventar stampadur, veglia mes Gieri guardar per in post en ina stamparia a Cuira, nua ch'el possia emprender en urden il mastergn. En mintga cas vegnia la stampa en curt a prender in grond svilup e purtar gronds avantatgs als possessurs da stamparias. Ma ti duessas dar a mai spert ina resposta, pertge ch'el sappia d'in tipograf che tschertgia in giuven emprendist.»

Gia la medema saira è la Nonna vegnida cun la resposta ed uschia è Gion daventà emprendist da la stamparia Senti e Hummel a Cuira ch'aveva surpiglià l'entschatta da l'onn 1856 la fatschenta dals ertavels da la firma Ott. Oz porta la firma il num Sprecher, Eggerling e Co. ch'èn ils artavels dal signur Senti barmier.

Gion è entrà l'emprim da matg, e quai cun la cundiziun ed obligaziun da far trais onns l'emprendist e da pajar traitschient francs l'onn per spaisa e quartier. In mais dueva el esser mo sin prova. Dentant ha il bun Gion gnanc finì il mais da prova. Quai n'era nagin mastergn per el ch'era disà da lavurar en il liber, en l'aria frestga, en il bel e cler sulegl, magari sut plievgia e naiv, ma betg en ina tauna senza glisch ed aria, sco ch'el scheva.

E perquai ha el lura ina bella saira e senza grondas ceremonias declerà a ses patrun: «Vus stuais perdunar, ma quella lavur qua en l'ufficina n'è nagut per mai; jau stoss puder duvrar mias forzas sco ch'ellas èn disadas, ni che jau vom a la malura. Perquai vi jau damaun puspè ir a chasa. Mes quint vegn lura a regular mes avugà qua, il signur Gieri Christoffel sin il Gansplatz.» Ina tala baterlada n'aveva el anc mai fatg per tudestg e ses patrun era tut surstà, ma pli da ses lung discurs che da sia disditga. – «Ma gea», ha el lura manegià, «er jau crai che quai saja meglier per tai. Jau hai bain vis che ti faschevas la lavur mo cun mesa buna veglia ed eras cun tes patratgs adina utrò. Tes quint è lura prest fatg: ti n'es culpant nagut.» – «Ma lura grazia zunt fitg e nagut per mal.»

E l'autra damaun è Gion puspè turnà allegramain e cun cor lev si Digg. Co ha sia mamma tschiffà tema e guardà, cur ch'el è entrà en stiva la gievgia en damaun marvegl, ch'ella ed il Cuort eran gist vi d'ensolver. Essend ch'el era sa mess sin via senza ensolver, sentiva el uss in famus appetit ed ha laschà gustar betg mal la schuppa cun farina che sia mamma saveva cuschinar sco nagin'autra. Gia durant la tschavera e lura suenter ha Gion raquintà tut quai ch'era ì e passà e concludì: «Uss sun jau mo led che jau hai gì il curaschi dad ir per mes fatg: insatge vegn jau bain a chattar. Per ir ad alp èsi uss memia tard; ma ils miradurs san adina duvrar in bun porta-crappa e truscha-maulta.»

Gion n'ha betg duvrà tschertgar ditg; el era pir memia enconuschent sco lavurer premurà. – Mintga maister-miradur a Trin avess gì gugent el en sia gruppa, pertge che Gion n'era betg mo in lavurer diligent e ferm, el era er anc in exempel famus per ils auters. Il gudogn era fitg magher, strusch in franc a di, e tuttina lavurav'ins la stad sias 14–15 uras di per di. Ins na saveva anc nagut d'ina schurnada fixa da 8 uras il di e forsa anc main, e tuttina n'eran ils lavurers betg uschè malcuntents sco ozendi, perquai ch'els frequentavan in pau main las ustarias e s'empatschavan in pau dapli a chasa da la famiglia.

Dus onns ha pia noss Gion lavurà sc'in galiot sco manual, quai vul dir purtà crappa e maulta durant nov mais l'onn. Trais mais l'enviern era el a chasa ed aveva quità per la laina per l'entir onn e gidava la mamma tant sco ch'el pudeva, tant pli ch'er il frar Cuort fascheva oramai ses studis tar in lainari, per emprender il mastergn. Ma durant sia lavur da manual fascheva Gion tutt'attenziun a las manipulaziuns dals miradurs, per pudair sez daventar miradur uschè spert sco mo pussaivel e senza stuair spender daners.

Savens stueva el gidar a tschentar in grev crap da chantun ed il maister-miradur ch'aveva ina tscherta bainvulientscha e predilecziun per quest famus lavurer cun tanta buna veglia a la lavur, mussava ad el ina chaussa e l'autra, schend: «Guarda Gion, ils chantuns èn las pitgas da l'entir bajetg e perquai ston ins construir e bajegiar quels uschè bain e solid sco mo pussaivel. Qua ston ins duvrar mo materia d'emprima qualitad e spargnar ni fadia ni temp. Dentant sun jau persvas che ti vegns en curt ad esser in miradur capavel, sche betg dapli.»

Tals pleds legravan Gion ed al devan curaschi da cuntinuar sia lavur cun anc pli gronda premura. E sch'el era la saira er pli stanchel ch'in chaun da chatscha, na perdeva el tuttina mai ses famus umor e durmiva l'entira notg sc'ina muntanella amez l'enviern, per sa metter l'autra damaun cun tant pli plaschair e diligenza a la lavur.

Qua ha el alura udì in bel di co che ses bun ami, il vegl maister-miradur, scheva al polier: «Ti Barcazi, ti stos ina giada ni l'autra trametter il Gion si tar mai ch'el emprendia plaunsieu da far mir. Sch'ils manuals rabitschan avantmezdi si crappa avunda per l'entir di, vegnan tschels trais bain a vegnir a frida cun la maulta e da purtar in pau crappa pli manidla, uschia ch'il Gion po gidar a far mir e quai sut mia surveglianza.»

«Ma sco che ti vul», ha respundì il polier. «Quai san ins ch'ils Gions sa tegnan adina ensemen sco rascha e vus dus medemamain. Qua datti dentant ina difficultad, il Gion n'ha nagin surnum, ti has tes brav surnum. Sche jau clom pia ‹Gion›, va quai tiers ad el e sche jau hai da dir a ti insatge, clom jau simplamain ‹Fachin›. Es ti d'accord e cuntent?» «Sa chapescha.»

Ins po s'imaginar, co che quest discurs ha legrà noss Gion che n'aveva gizzà betg mal sias ureglias, pertge ch'el n'era betg main dispost al laud che mintga giuvenot ed en general che mintg'uman. E gia l'auter di il suentermezdi è il polier vegnì cun in martè ed ina palutta, ha dà omadus utensils a Gion e ditg: «Qua Gion, oz pos empruvar da far in pau mir sut la direcziun da l'aug Gion da Scarneras. Sajas attent e fa la chaussa en urden!» En sasez na fiss quest'admoniziun segir betg stada necessaria, ma donn n'ha ella er betg dà.

Gion è sa deditgà cun corp ed olma a sia nova lavur, e gia vers l'atun da quest segund onn lavurava el mintga suentermezdi sco miradur, per pudair sa deditgar il terz onn exclusivamain a quest mastergn. El aveva pia chattà ed emprendì la professiun ch'al cunvegniva, e quai senza stuair spender in cotschen. El era ventiraivel e cuntent.


Gion, il miradur e polier
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era oramai l'onn 1859. Ils miradurs da Trin avevan lavur pli ch'avunda, ina giada a Trin sez, lura a Tumein, a Flem ni utrò, saja da bajegiar ina chasa nova ni da reparar ina veglia. E Gion fascheva adina part da l'equipa da l'aug Gion da Scarneras. Cur ch'i sa tractava da mirs per ina chasa nova, lavuravan ils dus Gions adina in visavi l'auter ed igl era in plaschair da vesair, co ch'els sa cumplettavan e lavuravan d'accord, Gion dadens, l'aug Gion dadora.

L'onn 1860 ha Gion, sco gia ditg, fatg sia scola da recrut ed è daventà tambur. Ses cumpogns da lavur n'eran betg pauc superbis da sia nova clamada ed uschia ha el survegnì quest nov surnum per Trin tar ils varga 50 ch'eran gia qua.

Vers la mesadad dal mais da matg 1861 è tuttenina arrivada la nova a Trin che la citadina da Glaruna saja bunamain brischada dal tuttafatg e messa en tschendra e ruinas, e ch'ins tschertgia lavurers da bajegiar si ella tant pli spert. Strusch che Gion ha udì la nova, è el er stà decidì ed ha ditg a ses maister e collega: «Vus, aug Gion, na stuais betg As smirvegliar, ma jau vom a Glaruna. Là pon ins segir emprender chaussas fitg interessantas ch'ins na vesa betg mintga di.» – «Raschun has, e sche jau fiss in pau pli giuven, vegniss jau dalunga cun tai. En giuvens onns ston ins adina empruvar da pudair emprender insatge nov, e quai san ins mo sch'ins na stat betg adina ed en perpeten tatgà sut il medem giuf.»

Quest discurs ha gì lieu ina gievgia suentermezdi e la sonda sisur è Gion gia partì ed ì a Glaruna. Da Cuira davent ha el pudì ir cun la viafier, da maniera ch'el è arrivà vaira baud a la destinaziun. Ma co è el surstà da chattar qua gia divers cumpatriots rumantschs e tranter quels il polier Toni Jörg da Domat. Quel al ha dalunga retschavì en sia gruppa, ed els èn en curt temp daventads buns amis, tant pli ch'il Jörg aveva immediat vis, tge lavurer exact, spert e conscienzius che Gion era. Nua ch'i sa tractava d'ina lavur in pau difficultusa, stueva Gion gidar, essend ch'el aveva la reputaziun d'in excellent lavurer. Uschia ha el lura er lavurà cun gronda premura e betg main plaschair l'entira stad e l'atun fin vi encunter Nadal.

Ils da Trin vulevan dentant festegiar Nadal e Bumaun a chasa, e per quest motiv ha er Gion ditg in bel di al polier: «Sin Nadal vom jau lura a chasa per in pèr mais. Ti fas il bain da scriver a mai, cur che las lavurs cumenzan puspè. Jau suppon ch'ellas vegnan smessas durant las fradaglias d'enviern.» – «Quai è vair», ha Toni Jörg respundì, «ma ellas cumenzan bainprest puspè. Ins vegn a stuair preparar crappa e sablun e brischar chaltschina per pudair cuntinuar cun las lavurs vers l'entschatta da mars. Jau però hai dà mia demissiun e vom primavaira, quai vul dir sin l'entschatta da mars, a Winterthur tar la firma J. Jung e Co., gronds architects ch'han per mauns in'impurtanta lavur.» – «Quai fiss segir er insatge per mai», ha Gion manegià. «Na savessas ti betg er procurar a mai ina plazza?» – «Sa chapescha. Per buns miradurs han quels signurs adina plaz e lavur. Ti stos mo esser ils 28 da favrer a bun'ura a Domat e lura faschain nus ensemen il viadi. A Winterthur vi jau preschentar e recumandar tai a la firma.»

Uschia han els lura er fatg e Gion ha puspè pudì far in'excellenta scola a Winterthur. Ma gia l'onn proxim (1863) ha ina gronda disgrazia purtà ina midada. Il vitg da Sievgia en Partenz era daventà l'unfrenda d'in grond brischament. Cun auters miradurs a manuals da Trin ha el surpiglià da bajegiar in pèr chasas purilas e gudagnà e spargnà il daner necessari per cumprar si'emprim'ura da satg. Quai fatg sulet mussa evidentamain, tge miserablas pajas e pajaglias ils mastergnants avevan da lezzas uras. Els stevan pauc meglier ch'ils scolasts ed eran gnanc da paregliar cun il chavrer.

Ils raps n'avessan dentant betg mancà a Gion da cumprar in'ura per el ed ina per ses frar Cuort; ma ils dus frars eran sa cunvegnids da betg tutgar il respargn da lur char bab che lur avugà e padrin dal Gion, l'aug mistral Stoffel, aveva gia mess en tschains avant blers onns a la Cassa chantunala da spargn, fundada il 1846.

A Sievgia ha Gion lavurà dus onns in suenter l'auter per surprender lura il 1865 la scharscha da polier tar in impressari a Malans. La carriera da noss Gion n'era dentant anc betg a fin, e mo dus onns pli tard ha el surpiglià si'emprima lavur sin agen quint. L'onn 1844 aveva il Chantun bajegià il stradun da Tumein a Trin e cuntinuà successivamain mintg'onn in toc si per la Surselva. Ma bainprest han ins stuì constatar ch'il stradun n'era tuttavia betg bajegià suenter las meglras reglas tecnicas.

La via era memia stretga, ils carauns memia andetgs e la punt da la Val Maliens bler memia flaivla, en cas ch'il traffic duess anc crescher, quai ch'ins avess pudì prevesair senza esser in grond profet ni somnambul. Il Chantun ha pia decidì il 1867 da schlargiar la via ed ils carauns e bajegiar danovamain la punt.

Apaina che Gion ha udì ch'in impressari haja surpiglià ina grond'etappa si encunter Trin, è el ì tar quel per sa recumandar sco polier, essend ch'el era avant pauc pli ch'in onn sa maridà (ils 5 da november 1865) e stueva oramai gudagnar e spargnar in pau meglier, sch'el vuleva mantegnair onurificamain sia famiglia. E quai avess el pudì far il meglier cun il post da polier, pertge che mintga saira pudeva el ir a chasa e spargnava uschia las expensas betg pitschnas per spaisa e quartier.

L'impressari ha beneventà Gion fitg miaivlamain e lura manegià sin sia supplica: «Ma ti, mes bun Gion, ti duessas uss empruvar da gudagnar in pau meglier, damai che ti has fundà atgna famiglia. Ti stos cumenzar a surprender lavurs sin agen quint, lura sas ti gudagnar insatge. Enconuschientschas e pratica has ti uss avunda, da maniera ch'i na po betg fallar. Jau mez ta vi ceder in toc da mi'etappa, gist sco che jau l'hai surpiglià, quai vul dir ils carauns gist sut la Val Maliens e la punt sezza.» – Il Gion fascheva gia egls sco rodas-char ed ina bucca da rir, sco sch'el vesess il tschiel plain gìas e vuleva dalunga acceptar l'offerta. Ma l'auter è vegnì avant ed ha ditg: «Ti na dovras betg dar uss la resposta. Ponderescha e considerescha la chaussa ruassaivlamain sur notg e sche ti vegns damaun suentermezdi ni la saira ni er pir puschmaun cun la resposta, èsi anc adina baud avunda.»

Noss bun Gion n'ha segir gì nagina ruassaivla notg, pertge ch'el temeva che l'impressari pudess vegnir sin auters patratgs e retrair si'offerta. Ina giada, circa trent'onns pli tard, giond ensemen ina saira si da Tumein a Trin ed arrivond a la punt Maliens, m'ha el sez raquintà quest'episoda da sia vita e concludì: «Anc oz sun jau engraziaivel ad el ch'el m'ha cedì questa lavur. Quai è stà mia meglra scola ed ha mussà a mai che jau stoppia anc emprender bler avant che vulair surprender tals accords sin agen quint ed atgna responsabladad, malgrà che jau aveva tuttina gudagnà mia pulita aua chauda.»

Silsuenter n'ha el blers onns vulì savair nagut pli d'interpresas sin agen quint e ristg. El ha danovamain acceptà in post da polier e lavurà dus onns sut in impressari a Malans e Maiavilla.

L'onn 1869 è el ì per l'emprima giada a Tavau sco polier da l'impressari Würth. Ma il 1873, vers l'enviern, è ses patrun vegnì en difficultads ed ha stuì liquidar la fatschenta.

Entant aveva Gion emprendì d'enconuscher in pau en quels quatter onns las relaziuns ed ils umens d'influenza principals a Tavau. Uschia ha el ristgà il 1874 da fundar ensemen cun ses frar Cuort in'atgna fatschenta e surprender lavurs sin agen quint, tant pli che Cuort era in famus lainari. Confundaturs eran er Peter Casty da Giachen e Peter Casty-Caflisch, e pauc pli tard è er Vincenz Caflisch entrà en la firma.


Gion, l'impressari e capo da la fatschenta
[modifitgar | modifitgar il code]

Ils dus frars han duvrà il respargn da lur bab che muntava uss a circa duamilli francs. Els han fatg diever da quest daner per cumprar quai ch'era anc avant maun da la firma Würth.

Ils frars eran gist vegnids a Tavau ed avevan fundà lur fatschenta d'in temp ch'ils hotels creschivan dal sulom sco bulieus. Uschia han er els bajegià en il decurs da plirs onns in entir dumber d'hotels e chasas privatas, e quai a plaina cuntentientscha da lur patruns e committents. En il decurs dals onns èn entrads in pèr cusrins ed auters en la fatschenta, la quala s'engrondescha pli e pli e vegn renumnada en Caprez e Co.

Ma il manader, l'olma da l'entir'interpresa, è adina stà noss Gion. El era quel ch'aveva la confidenza da la populaziun e da las autoritads; el tractava, surprendeva, arranschava ed instradava las lavurs; el pladiva e licenziava ils emploiads ed ils lavurers che creschivan numerusamain d'in onn a l'auter. Igl ha dà onns ch'el occupava in pèr tschient lavurers e spendeva daners sco paglia.

Sia pli gronda ed impurtanta lavur a Tavau ha el prestà ils onns 1884/85 cun la correcziun da la Landwasser ch'ha lura er dà a sia fatschenta in immens svilup. L'onn 1889 bajegia el in toc da la viafier Landquart–Tavau ed il 1896 da quella da Cuira a Tusaun. Là ha el gì da superar tranter Razén e Giuvaulta tantas difficultads ch'el ha strusch gudagnà l'aua chauda. Ma ses lavurers n'avevan betg da patir; el pajava quels adina endretg, er sch'el stueva purtar in grond donn. «Ma il sbagl hai jau mez fatg», era sia decleraziun e disculpaziun, «lappi, avra meglier tes egls in'autra giada.»

Gia l'onn 1892 ha Gion pers ses frar tras la mort, ses meglier e pli fidà collavuratur. Quai è segir stà ina greva frida per el, e tuttina n'ha el betg pers il curaschi, pertge che mintgin da Trin era per el in auter frar. Sia bainvulientscha visavi ses conburgais era gronda, fidaivla; ma sch'i sa tractava da la vischnanca sezza, era quella illimitada e senza la sumbriva d'in egoissem persunal.

Vers la fin dal 19avel tschientaner han ils da Trin stuì renovar e curreger la lingia d'aua da la Turnigla. La tschiffada d'aua era defecta ed ils bischens-lain perdevan qua e là aua. La vischnanca ha decidì da far ina correcziun totala ed en urden ch'è vegnida surdada a la firma Caprez e Co., la quala ha lura bajegià ina nova tschiffada d'aua en betun. Er l'implant electric en ils Mulins è in'ovra da la medema firma.

Il domicil da Gion è restà Tavau. Ma ils gronds firads da Nadal, Bumaun e Pasca vuleva Gion adina festegiar a chasa sia, si Davos-Crap. Quai era per el ina sontg'obligaziun e l'entira vischnanca sa legrava. Il suentermezdi da Son Steffan regulava el ses quints cun ses emploiads da Trin. Lur pajas eran preparadas oravant en satgets da palpiri ed els vegnivan in suenter l'auter per retschaiver quella. Per mintgin aveva il patrun in bun pled e struclava ad el anc in bunamaun da 20, 50 e perfin 100 frs. enta maun, sche las fatschentas eran stadas er be in pau lucrativas; e sche quai n'era betg il cas, deplorava segir nagin pli fitg la mancanza da quest'attenziun e renconuschientscha ch'el sez. Quai savevan er ses emploiads e lavurers tuts ensemen e mintgin fiss ì per el tras il fieu.

Il mais da settember 1907 ha Gion fatg sia davosa visita a Tavau, ma el era gia malsaun da corp ed olma, essend che la mort aveva prendì ad el ils davos onns plirs uffants ed il 1905 sia chara consorta Nesa.


Gion, il grond ami dal chant
[modifitgar | modifitgar il code]

A Trin hai adina dà gronds entusiasts per il chant. Per il pli èn quai umens che ston – pervi da lur fatschentas ni lur clamadas – viver en auters lieus dal Grischun, da la Svizra ni a l'ester. Ma cur ch'els vegnan ina giada ni l'autra a Trin en vacanzas, da Nadal ni da Pasca, vulan els puspè udir il chor viril, las bellas veglias chanzuns rumantschas che tunan e resunan en lur ureglias sco nagin'autra musica da l'entir mund.

In tal entusiast per il chant era natiralmain er noss Gion. La saira da Silvester per exempel n'avess nagina forza pli pudì tegnair el giu Digg; el stueva ir si Trin, nua ch'el aveva l'occasiun d'udir il chor viril e las diversas scolas ch'auguravan cun lur chanzuns sin las principalas plazzas in bun onn a l'entira populaziun. Suenter questas serenadas sa radunava l'entir chor en l'ustaria per cuntinuar e baiver sin la sanadad da Gion e sia famiglia, ed el pajava senza dumbrar e quintar. Ils chantadurs eran in dumber cumplet, essend ils blers ses lavurers a Tavau ni utrò e plirs scolasts ses emploiads.

Il mais da zercladur 1898 han las societads da chant celebrà lur festa chantunala a San Murezzan. Gion è stà fieu e flomma persuenter ed ha animà l'Alpina a Tavau ed il chor viril da Trin da prender part. Quai era ina chaussa che custava bravamain munaida. Ma per noss Gion n'era quai nagin impediment, immediat è el sa purschì da manar ils dus chors sin agens custs en charrotscha da Tavau sur il Flüela a Susch e San Murezzan ed enavos, essend che da lezzas uras na gieva anc nagina viafier en l'Engiadina. Tge che quai vegn ad avair custà, po mintgin pensar; ma ina giada che Gion aveva prendì en mira insatge, manava el tras quai e sch'igl avess daratgà serps. – In'autra giada, puspè en occasiun d'ina festa chantunala a Tavau, ha el tractà la saira l'entira Ligia Grischa splendidamain e senza spargn.

Gion sez n'era nagin chantadur. La profezia da ses bab n'era betg sa verifitgada. Sia vusch n'era betg fatga per il chant e probabel gist perquai n'udiva el nagut pli gugent ch'ina chanzun rumantscha. E sch'i capitava ch'ils chantadurs eran stanchels ed avessan gugent mess ina fin a lur producziuns, manegiava noss Gion supplitgond: «Sche chantai anc ina giada ‹A Trun sut igl ischi› ni ‹Nus essan cheu sco nos babuns›» ed ils chantadurs na pudevan far nagut auter che da far a lur grond ami quest plaschair. E da qua derivava sia simpatia, sia bainvulientscha e liberalitad visavi ils chantadurs.


Ses davos onns
[modifitgar | modifitgar il code]

Noss Gion ha cuntanschì ina vegliadetgna datiers dals settanta, e fitg probabel fiss el er arrivà sin quels onns, sch'el n'avess betg gì la disgrazia da perder ses frar Cuort cun mo 49 onns, plirs uffants en la flur da lur vita e finalmain il 1905 sia chara consorta Nesa. Tut quai ha rut si'energia vitala, ses curaschi e sia buna veglia da vulair sa dustar e viver anc in pèr onns. Darar bandunava el si'abitaziun giu Digg, si Davos-Crap; el na frequentava naginas societads e cumpagnias pli ed era mo la sumbriva dal Gion Tambur d'ina giada. Da temp en temp fascheva el bain anc ina visita a sia fatschenta a Tavau, ma turnava uschè spert sco pussaivel a chasa sia.

L'atun, il mais da settember 1907, è el ì per la davosa giada a Tavau e turnà suenter in pèr dis a chasa. El era malsaun, grev malsaun, e na giavischava nagut auter pli che ses ruaus. El aveva lavurà tant en sia vita ch'el era stanchel, stanchel da murir. Bain s'auzava el anc di per di, ma quai oravant tut per betg chaschunar memia bler lavur a sias figlias che tgiravan el cun gronda diligenza e charezza.

Uschia è el anc sa tratg tras il mais d'october, ma a l'entschatta da november era el talmain spussà e flaivel ch'el n'ha betg pli pudì bandunar ses letg. El ha pir memia bain savì, tge che quai haja da muntar, e tuttina n'ha el mai pers sia ruassaivladad e pazienza; el era preparà. Ils 11 da november 1907 ha el prendì cumià da questa vita terrestra cun in bel e legraivel surrir sin sia fatscha ch'era stada plain bainvulientscha e buntad envers ses conumans – sc'in um ch'è persvas d'avair fatg ses duair sin terra segund ses duns e sias forzas, e da pudair sa preschentar cun buna conscienza al Tutpussant.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text è vegnì surpiglià a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar il document en ses context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Gion Tambur. Vita e lavur d'in impressari grischun