Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Dis d'uffanza/Lina Liun

Ord Wikipedia

[[Datoteca:.jpg]]

Pli baud – uschia cumenzavan ils raquints e las paraulas che las bunas vegliettas, nossas nonas ed ondas, ans raquintavan tranter di e notg durant sairas d'enviern. E cun ils medems pleds cumenz er jau mia baterlada. Pertge che pli vegl ch'ins daventa, e pli ch'ins sa trategna en patratgs tar ils dis d'uffanza e da giuventetgna. Ed ins sa di: ‹O, quant pli bel e pli privà e pli daletgaivel ch'igl era pli baud, la glieud era pli a la buna, pli originala, pli privada.› È quai propi uschia, u ans para quai be? In vers tudestg di: ‹La fortuna è la pli gronda en l'aspectativa, la pli pitschna en l'accumpliment, la pli bella en la regurdientscha›. È quai uschia er cun nossas regurdientschas da Schlarigna d'antruras? Jau na sai betg, ma repassond en patratgs las chasas da Crasta e Schlarigna èsi be paucas che na dasdan betg en nus ina u l'autra regurdientscha.


Jau cumenz sisum Crasta. Là era, in pau giud via, la chasa da Marti Caviezel, ina chasetta sco la gronda part da las autras, ni pli gronda, ni pli pitschna, ni pli bella, ni pli trida. Ed uschia eran er ses abitants, ni pli bels, ni pli trids, ni pli buns, ni pli nauschs che auters. Be Giachem, quel aveva ina qualitad ch'al fascheva resortir, quai era sia gronda tema da l'aua. Ses edifizi aveva ina situaziun zunt favuraivla en quel reguard, dalunsch dad En e Schlattain, ed il foss dal mulin n'er betg propi en proxima vischinanza. Per fortuna, pertge che er cunter aua en pitschens quantums aveva el ina grond'aversiun e sa tegneva sche pussaivel dalunsch da quels, uschia er da la cuppa da sa lavar!

Igl è il di da Bumaun. Ses camarats vegnan ad al giavischar in bun onn. Giachem als envida instantamain da sagiar ses anisets e far onur a sias sfegliadas. «Prendai mes mats», di el, «vus las pudais mangiar da bun cor, jau las hai fatg cun mes agens mauns.»

*

Da l'autra vart da la via era la chasa d'Esajas. Schlarinot n'era el betg. Da quai s'accorsch'ins vi da sia lingua che regorda al bregagliot. En ses giuvens dis sto el esser stà in uman plain fieu e schlantsch. Da chaminar be per las vias enturn sco auters mortals n'al cunvegniva betg. El preferescha da sgular. Per quai sa renda el sin tetg, stenda or bratscha e chommas e prenda schlantsch per sa mover cun tutt'impertinenza tras l'aria. Ma – la terra ch'el ha sdegnà sa vinditgescha ed al tira tar sai cun forza irresistibla. Stendì per lung giascha el per terra. Per fortuna na sto il tetg betg esser stà fitg aut. El è anc en vita. Ma la squassada è tuttina stada ferma avunda per al prender per adina il gust da sgular. Sa regurdond da ses sgol, aveva el per disa da dir: «Il sgular fiss bel avunda, ma il sa platgar è mender!»

Suenter quest'aventura para el d'esser sa deditgà dapli ad ina vita meditativa. Da quai dattan perditga in pèr da sias sentenzias. Cur ch'ina spusa spundeva larmas il di da nozzas, scheva Esajas, dond dal chau: «I vulan uschia, e lura bragiani!» Er quai che concerna l'educaziun dals uffants aveva el sa furmà in avis ed aveva per disa da dir: «Sco che vus trais voss ansiels, als avais!»

*

Gist vidvart la chasa dad Esajas era la chasa da Peter Nüss, il pastizier, e daspera ina chasina da lain. ‹Chasina dultscha› avess ins pudì numnar quella. Pertge che là vegnivan depositadas tut las bunas raubas che sortivan dal furn. La chasina è davent, la chasa schizunt arsa giu, ma la memoria da Peter Nüss e si'excellenta pastizaria è anc viva en mintga vegl Crastügl e Schlarinot.

Jau ans ves, circa tut ils uffants da vischnanca, reunids enturn maisa, al past da battaisem d'in novnaschì. Davant nus èn plattadas da flettas cun paintg e confitura, biscutins e sfegliadas. I vegn fatg passar il plat da las flettas, be paucs sa servan da quellas. Flettas han ins er a chasa. Tant pli attracziun han ils biscutins e surtut las sfegliadas. Ma quai eran er sfegliadas! Ellas luavan en bucca, e questa famusa emplenida dad anis! Finalmain tut ch'è sadulà e satisfatg. Ma al bun past suonda in mument d'embarass. Nus na savain per mort e fin betg co ans inschignar. Il dun da conversaziun n'è anc insumma betg sviluppà en nus. E da star si e partir or dad isch apaina il tschadun or da bucca, quest là ans para tuttina ch'i na sa fetschia betg, e demussass pauca creanza. Ma per fortuna metta uss la mamma dal novnaschì fin a questa situaziun penibla, schend: «Sche uss giais franc gugent or a giugar; vulais anc vesair ina giada il poppin...» Zunt levgiads ans auzain nus tuts da la sutga e defilain in suenter l'auter sperasvi il chanaster cun en il pop, ina creatirina cotschna sco in giomber, plain faudas sco in mail da l'onn avant. Ma l'emprim ch'è passà sperasvi ha ditg: «O tge bellin!», e dond maun a la mamma: «Adia e grazia fitg», ed – «o tge bellin, ed adia e grazia fitg» di cun sortir er mintgin da nus senz'excepziun.

*

Tar il bigl da Crasta! Quai era là nua che sa reunivan la saira avant Nadal tut ils scolars per ir a chantar sut las fanestras. Dà l'entschatta vegniva sin chasa Nüss, quai che n'era betg gist favuraivel per il cumenzament. Els avevan là en gronda truscha cun las fatschentas da Nadal. En prescha passavani davos nus vi cun lastras plainas biscutins. Igl è perquai da chapir, sch'i na devan betg pli che tant bada a noss chant e vesevan pli gugent noss chaltgogns ch'ils pizs dals pes. Tant pli cas vegniva fatg en la chasa sutvart. «Vus avais chantà propi bain, mes uffants, surtut ‹Il pü bel nom amabel›», schevani là. E quest laud ans fascheva bain al cor ed ans deva curaschi per la proxima chasa, tar dunna Carlotta. Pertge che la ans sfadiavan nus da chantar bain. Nus la vesevan la dumengia en baselgia durant il chant a dar il tact cun il chau, e quai ans pareva in cler segn da grond'enconuschientscha musicala. Schebain igl ans reussiva adina da la cuntentar cun noss chant na sai jau betg, ma quai poss jau dir cun tschertezza: La recumpensa na mancava mai. Quella na consistiva betg mo da maila, nuschs e maruns brassads, anzi anc da butschelluns da Nadal. I ma para sco sche jau l'udiss anc a dir: «Nua avais il chanaster per ils butschelluns?» Il chanaster era pront ed ils butschelluns vegnivan svidads en quel. Ma – curius – il mument da la partiziun dal retgav n'era pli betg fastiz da butschelluns, e nagina da nossas mattas na sa regorda cun segirtad d'avair vis in. Nua pomai pudevan quels be esser vegnids vi? Il pli tgunsch avessan forsa ils mats che pertgiravan il tresor pudì dir quai.

*

Passond giu da Crastüglias arrivain nus tar la baselgia da sontga Maria che datescha anc dals temps catolics. Agiuntada a quella era la chasa dal prer. Suenter la refurmaziun è alura vegnida construida la baselgia da Schlarigna cun chasa-pravenda betg lunsch davent, e quella dal «prerin da Crasta» vegn ad esser ida en possess da privats. In tschert temp appartegneva quella a la famiglia Pulin ed abitada vegniva ella d'ina giunfra Ursigna. Da quella sai jau mo da raquintar ch'ella tegneva il chaschiel veder en scrivania u «scriptisch», sco ch'ins di er mintgatant. Il paintg percunter conservava ella giu en sacristia che serviva ad ella da tschaler. Da temp en temp envidava ella a tramegl duas giuvnettas: Chatrigna e Tiruteja. Tut passava bain fin il mument che s'approximava l'ura dal café. «Uss, Chatrigna, pudessas ir giun sacristia e manar si il burlin paintg», scheva alura giunfra Ursigna. Sin quai na tardivava er Tiruteja betg da s'auzar dal banc cun ils pleds: «O – jau vom gist er giu cun ella.» Pertge che be ina suletta n'avess mai e pli mai ristgà d'ir giun sacristia, per tema dal prerin che, tenor dir da blers, sa mussava da temp en temp sco spiert. Embratschadas stretgamain partivan las duas amias, e bainspert eran ellas da return cun il paintg e zunt levgiadas. Igl era ì or tut en bain, il prerin n'era betg sa mussà. Pertge ch'ellas temevan tant quest'appariziun n'è betg propi da chapir. Gea, in spiert stueva quai bain esser, ma in bun ed in cumplaschent. Ina dunna ch'aveva abità là in temp saveva da raquintar che saira per saira, cur ch'ella era en cuschina e fascheva la buglia arsa per ses pitschen, el cumpareva e la vuleva prender la palutta or da maun per maschadar sez la buglia. Tge vul ins dapli! Ma la Bregagliotta n'al saveva pauc grà per ses agid: «Ma lascha star, jau sai bain far sezza mia buglia», scheva ella.

*

Be vidvart la via era la chasetta da duas soras: Neisa e Chatrina. Giunfra Neisa era sa trategnida pli baud vaira ditg en Frantscha. Ed in tschert far franzos, degnaivel e ceremonius, l'era restada er suenter esser turnada en il pajais. Ma anc en in auter grà sa distingueva ella da las autras dunnas; ella na purtava betg ina baretta naira sco ellas, mabain in'alva e sutor quella, davant giu las ureglias, la pendevan papigliottas grischas. Quai era insatge ch'ans imponiva zunt fitg, mia cumpogna e mai. E pli ch'ina giada avain nus empruvà da l'imitar. Tar maister Peter, il scrinari, batlegiavan nus in pèr bellas, lungas ziplas. Quellas ans chatschavan nus si sut il chapè en ed ans figuravan alura d'esser giunfra Neisa en ornat da festa. Gea, las papigliottas sa laschavan imitar en quella maniera, main bain percunter il cumportament maiestus e la passida degna, – ed avant che arrivar be tar il bigl da Crasta, eran las bellas papigliottas a mesa via.

La chasa da las duas soras steva in pau auzada sin in mutet. Crasta era quella giada anc pitschen, las chasas sutvart èn vegnidas construidas pir pli tard, uschia ch'ins aveva ina bella vista giu vers la val. Quest fatg ha fatg vegnir nossa buna giunfra Neisa sin l'idea ch'i sa laschass far in bun affar cun cumprar in'autra chasa e vender la sia ad in signurun che s'inamurescha en la bella vista e paja er quella sco ch'i tutga. Ditg e fatg. – In bel di han ils passants vis ch'igl era fermà sur l'isch in'affischa cun scrit si: «Maison à vendre». Ad in pèr dals giuvens pareva quai memia sitg e curt. Els han quità che en rima sa faschess l'affischa anc meglier ed han agiuntà «Maison à vendre – e Neson à prendre!» Ma gnanc quai n'ha attratg il signurun, dal qual giunfra Neisa sa siemiava. Si'interpresa è uschia ida a finir mal. Ella aveva fatg sco quel da l'urs – vendì la pel avant ch'al avair schluppettà – e quai na va mai bain.

*

Be en fatscha era la chasa da Nanigna, la tessunza, ina persuna unica en ses gener, natirala ed averta sco paucas. Igl era ella a proveder tut Schlarigna cun ponns da stiva. E perfin dador vischnanca survegniva ella lavur, pertge ch'ella tesseva fitg bain. Ma cun il temp, cun star davant il taler e far adina ils medems moviments, ha sia membra cumenzà a sa far sentir. Ed in bel di hai gì num: «Nanigna na taissa betg pli.» Ins ha empruvà da la persvader da surpigliar «be gist anc questa taila», ma Nanigna n'era betg la persuna che sa laschava volver, er betg tras buns pleds e cumpliments. «Il taler è ora e resta ora», ha ella declerà, «jau al hai mess si surchombras e sche las signuras da Schlarigna han gugent ponns da stiva, sche duain ellas vegnir nà a taisser. Metter ad ir il taler, quest là fatsch jau, ma taisser na taiss jau betg!» «Ma chara Nanigna, er il taisser sto esser emprendì!» «Sche emprendai, en Surselva mintga fifferlotta che sa taisser, sche vegnis vus bain er a savair emprender quai.» E tar quai è ella restada, e tgi che vuleva ponns stueva vegnir adaquella dad ir si surchombras e d'als taisser sezza.

In temp girava ella ord vischnanca, vendend pastizaria da Nüss. Ma quai n'ha betg durà ditg, quai ch'è da chapir sch'ins auda sia moda d'introducir la vendita: «Bun di dunna plevonessa, jau fiss qua cun pastizaria da Nüss, sche Vus vulais cumprar.» «Ma na, jau na cumpr betg pastizaria.» – «Raschun avais, questa rauba da pauc!»

Ina giada ha ella perfin sa laschà engaschar sco tgirunza tar ina veglia da prest 90 onns. Quai che stueva esser, fascheva ella bain ed endretg, ma propi la moda e surtut la pazienza ch'i vul per tgirar malsauns, quest là la mancava, ed uschia è ella bainbaud stada stuffa da sia missiun. Cun pass resolut s'approximescha ella in di al letg da la malsauna, en maun la forsch, davent cun la baretta e – ritsch-ratsch, giu cun ils chavels, schend: «Per en a San Gian na fai betg basegn da chavels lungs.» Ma sia pazienta era anc da veglia razza, ferma e resistibla, ed uschia è quai anc sa tratg a la lunga. Qua sa posta nossa Nanigna in di davant ella cun ils mauns en chalun e di: «Uss, dunna Neisa, u ir u vegnir!» E sin quai n'ha la veglietta betg pli tardivà fitg ditg ed è ida!

*

L'emprima chasa a sanestra, vegnind nà da Crasta, era quella da giunfra Barbla Salis. «Mias charas mattas», aveva ella per disa da dir cur ch'ina da sias amias bragiva il di da sia nozza, «tge vulais, quai è oramai in pass che nus tuttas stuain far.» Ma tgi che n'al ha betg fatg, è alura gist stada ella.

Per la nova via principala avevani prendì dad ella in toc da sia scarpa sper chasa. Quai era stà in dir baccun, ed ella era plain odi envers l'inschigner. Cur ch'ella al veseva a passar da là vi, n'al mancava betg sia benedicziun: «Ti smaladì luf nair infernal, faschessas meglier da ta maridar che dad ir a far donn a la glieud!» Cun ils onns era ella daventada brav dira d'ureglia ed aveva alura prendì tar sai sia figliola Tiruteja. Mintgatant la vegniva a visitar in parent nà da Bever ch'ella titulava dad «arfetter» («Herr Vetter»). «Ma oz per franc che jau n'al dun betg il café», scheva ella tut dad aut. Ella era surda, enclegeva ils auters be sch'els la sbragivan en per l'ureglia ed era uschia da l'avis ch'er quels n'audian betg ella. Tranteren survegniva ella er visitas or da Puntraschigna: «las bassas» («Basen»). In temp avevan lur famiglias gì ensemen affars a Dresda, e da quai derivavan las titulaziuns tudestgas. Quellas envidava ella alura a marenda e fascheva grondas instanzas: «Sche prendai be, senza far ceremonias». Ma cur che Tiruteja las vuleva metter si il segund cuppin café ed ellas faschevan in pau cumpliments, alura scheva giunfra Barbla: «Lascha be, sche avain nus persuenter.» Cur che la visita sa tirava in pau a la lunga, sa tschentava giunfra Barbla sin il canapé, metteva ses mauns ensemen ed urava: «O Segner, ans liberescha pomai!»

Sia chasa aveva ella vendì a Schura Carlotta che viveva a Bergamo e vegniva be da stad a Schlarigna. Ma giunfra Barbla aveva reservà a sasezza il dretg da star en chasa uschè ditg sco ch'ella viveva. Damai ch'ella era gia lezza giada vaira veglia, aveva Schura Carlotta acceptà questa cundiziun. Ma ils onns passavan e giunfra Barbla era anc adina da quest mund. Cur che Schura Carlotta vegniva a la vesair, s'imaginava la veglietta bain il motiv principal da sia visita e la fascheva buna speranza schend: «Vus avais cumprà la chabgia cun en l'utschè, ma ditg na dura quai betg pli!» Ma sperar sperava ella che quest ditg fiss anc brav dalunsch, pertge ch'ella viveva chazzer gugent. Quai saveva ses vischin, il Melchrin, bain avunda e clamava nà mintgatant: «He Barbla, vulainsa prest passar en», mussond vers San Gian. – «Sche ti has prescha, sche va ti, vegl nar!», respundeva giunfra Barbla en tun grit.

Il Melchrin stueva esser in umet zunt da spass. In di metta el l'entir quartier en agitaziun cun la nova: «Avais udì ch'igl è rut giu la Punt Muragl?» – «Anguscha da Dieu; ma co ha quai be pudì capitar, quai para impussibel, è quai propi segir?» – «Ma gea, gea che quai è segir. A Puntraschigna è naschì cunter tutta spetga in uffant tar ils parents dals Paliops, uschia che tar quels è propi rut giu la Punt Muragl!» In di sa ferma ina charrotscha e da quella descenda in signur cun dus uffants. Quai è signur Josty da Madulain, proprietari d'in grond café a Berlin, nua ch'i raschlavan la munaida. I gieva la tuna che per in tschincun crudà per terra gnanc sa sgobavani, i al stumplavan be cun il pè sut ina stgaffa. Il signur dat a noss Melchrin ils mastrins enta maun per ch'el tegnia il chaval. Cur ch'el turna, vul el surdar a l'umet in bunamaun. Ma quel engrazia schend: «Na, na, tegnai be Voss raps e cumprai cun quels soccas a Voss uffants!» Soccas curtas na parevan ad el betg soccas endretg.

*

Betg lunsch davent sa chattava la chasetta da Chatrina Lutta. Quai stueva esser ina persuna cun senn musical. Ella mussava numnadamain da chantar, e quai en moda originala. «Per chantar gist ils mezs tuns, stuais be far sco sche vus giessas gist en svaniment», scheva ella. – Ins auda a tutgar ils zains da funeral vi Samedan. «Ma sas ti dir tgi ch'è mort qua vi?», la dumonda ina vischina. «Na, quai na ta sai jau betg dir», è stada la resposta, «en mintga cas n'è quai nagin ‹da la meglra societad›, uschiglio avess ins bain udì!»

*

En fatscha a la chasa da giunfra Barbla era la chasa Madlaina, abitada da las duas soras Uorschla e Maria. Quellas èn restadas proverbialas pervi da lur gronda nettezza. «Ti es ina veritabla Madlaina», aud ins anc uss a dir. A bigl gievan ellas cun tut quai ch'era be transportabel, la chascha da la laina, e pretais vegniva, er ils fessels. In di è giunfra Maria a bigl e sfruscha sco narra. Qua s'avra la fanestra da la chasa vidvart e sar Gian Martin Curtin cloma: «Giunfra Maria, giunfra Maria, svelt, svelt, currì tar vossa chasa, igl è gist passà en ina mustga!» Per tema da la pulvra u ch'insatgi cun chalzers tschufs vegnia en da lur porta, la tegnevani serrada. Ellas faschevan la bregia da cuschinar giusut en in pitschen tschaler per schanegiar lur bella cuschina. – In di ch'i avevan prendì a maun da lavar lur stiva, metta Chatrina Clavadätscher, ina da las lavunzas, ils mauns ensemen avant che cumenzar cun il palantschieu sura da la stiva e di: «Veglia il Segner che suenter esser lavà saja el uschè alv sco uss.»

Brav mirvegliusas erani er, las duas giuvintschellas. Surtut avessani gugent savì quai che in e l'auter maina sin maisa, e tar uffants las reussivi er da rablar ora quai. Sch'i vesevan a passar in cun in chanaster, na mancavan ellas betg d'al clamar en e quel na sa fascheva betg dir duas giadas d'auzar il viertgel, pertge che sur las cumissiuns fatgas mettevani inqual bun grassin u crutschin. Pertge che giunfra Uorschla era famusa per ses art da cuschinar, ma ses recepts n'avess ella per mort e fin betg ditg or. «O, ma schai tuttina, giunfra Uorschla, co faschais ils chapuns che uschè buns n'hai jau mia vita mai mangià!?» – «Ma, jau als fatsch, sco che tuts als fan», tunava sia resposta diplomatica. In di ch'els han ils signuns a mangiar, al dumonda giunfra Uorschla: «Ma schai tuttina, Lorenz, nua mangiais il pli bain?» Lorenz, in da la Surselva, da paucs pleds e la discreziun en persuna, s'auza dal banc schend: «Jau mangel bain dapertut! Buna notg» – e si e davent. Stinadas e fastidiusas sco ch'i eran, èsi cler ch'ellas avevan adina puspè da crititgar ils mats da scola; «Barbas-giat» als clamava giunfra Maria. Bain savens arrivavan ellas tar ils magisters cun lamentaschuns ed assaglivan magari ils geniturs pervi da lur valanagut. I passa in di maister Andrea; giunfra Uorschla al ferma: «Savais, maister, che jau hai da planscher da voss mat?» – «Tge ha el pomai fatg, quest maltratg, ma schai be, sch'al dun jau schlops.» – «El ma di adina ‹dunna Uorschla›.»

Ina stad era vegnì da la Frantscha lur frar Gian Battista cun sia famiglia. Giunfra Maria al auda ad ir si e giu en chombra, empruvond da taschentar e trategnair ses uffants. Svelt passa ella si da streglia, avra ina sfessa dal bural e di: «‹Sche bella vita vuls ta dar, na duais ti betg ta maridar, e tgi che vul per autra via – quel tschertgia be la cumpagnia›. E sche ti has vulì la cumpagnia, sche tgira e puprogna uss tes chindels» e giu cun il bural. – Suenter lur mort, èn chasa e rauba vegnidas ingiantadas. Quai è stà in ingiant ch'ha durà dis e dis, pertge che quai era ina chasa zunt bain furnida. Igl è vegnì a la glisch stupenta bella rauba, tut en fitg bun stadi, pertge ch'ellas duas duvravan be la rauba veglia ed isada, la bella rauba restava en truccas e stgaffas!

*

Amez vischnanca era pli baud ina bella, tipica chasa engiadinaisa, cun ses plazzet plaschaivel, sia gronda porta, survart la vopna dals Salis tagliada en crap e ses bel balcun tort cun rudellas da vaider. Avant ina tschuncantina d'onns è ella malavita vegnida sbuvada ed ina nova è uss en ses lieu. L'ercul e la vopna èn da vesair sin il museum engiadinais ed han servì a cumplettar ed embellir la fatschada vers la via. – In temp eran sa chasadas là dunna Malgiaretta e sia figlia Maria Lisabetta. Dunna Malgiaretta sto esser stada ina persuna da cor lom e bun er envers ils animals giun stalla. – Igl è in enviern da grondas fradaglias, ma tant pli chaud ed empernaivel èsi en lur stivetta. Quai stimava dunna Malgiaretta zunt fitg. Ma ils povers animalets giu en il zon, pensa ella, quels han da patir il fraid. E plain cumpassiun per ses animals, tge fa ella? Or da pigna piglia ella brastgida, la svida en in recipient e maina quel giun stalla. La damaun suenter, – o tge povers animalets, stenschentads da la tschendra brasclanta. Grond'è sia tristezza, ma ella sa conforta cun il patratg: «Saja sco ch'i veglia, fatg hai jau quai per bain manegiar!»

Cur che la nova via principala è stada terminada, l'avess sia figlia gugent manà si vers San Murezzan, per ch'ella vesia las grondas stortas si per il mut d'Arunatsch; ma la veglietta era memia flaivla en chomma per arrivar fin là si. Qua stira Maria Lisabetta sia bena or da la curt, metta sut ses bov, en la bena ina pultruna, en quella sia mamma, ed uschia è la veglietta vegnida a vesair la via.

Suenter la mort da sia mamma abitava Maria Lisabetta suletta, ma tranteren envidava ella a marenda sias parentas. Ella aveva in'atgna moda da servir ses pasts. Cun ses scussal plain biscutins vegniva ella en da chaminada ed als svidava alura simplamain or amez maisa, e quai n'era betg gist per incitar l'appetit da sias visitadras, pertge che propi dals pli schubers n'eran ses scussals mai. Ella gieva bler a litgond ed era ina brava pastrigliunza.

In di arriva ella tut or da flad tar ses cusrin: «Ma di Emanuel tge che jau duai far, igl èn qua giu curants che ma vulessan fotografar, ma duess jau laschar fotografar?» – «Na, Dieu, na, mia Maria», la di ses cusrin, «quai fiss be per ir silsuenter a far beffas.» Pertge che quel di era ella schizunt sa tschufragnada da sisum fin giudim. Ella aveva gist finì da far confitura d'izuns ed era plaina da flatgs blaus vi dal scussal, ils mauns e la fatscha.

Ina giada aveva ella alura propi envidà a gentar sia parentella da Bever. Vegnids erani, sche er cun in tschert starment. Ma il gentar era passà tut bain. «Ed uss, ma schai be, co as ha gustà mes brassà pargialà?», dumonda Maria Lisabetta. «Propi bain, el ans ha gustà bain», respundan ses giasts. «E gea, spizzar spizzava el bravamain.»

Vegnind pli veglia sa laschava ella gustar tranteren in magiel vin. Per ch'il vin vegnia ora cun dapli ried, aveva ella ina giada stratg si la claviglia da la spina e na vegniva betg pli da la chatschar giu. Plain anguscha è ella currida tar ils vischins, ma fin che quels èn en tschaler, è il butschin quasi svidà.

Bain savens vesev'ins esters che dissegnavan u picturavan sia bella chasa, e mintgatant eran da quels che la devan da chapir ch'els la vulessan er vesair da dadens. Giunfra Maria Lisabetta era servetschaivla ed als manava per chasa enturn. Ma suenter ch'in ester l'aveva dà en maun in franc persuenter, na laschava ella pli sortir nagin senza al regurdar al pajament. «Voss cumpogns han dà in franc», scheva ella, als giond cun il polesch bunamain dal nas si, e quai gidava.

In temp aveva ella in locatari da lingua tudestga, ma er a quel vegniva ella da far chapir quai ch'ella vuleva, betg cun pleds, ma cun gests. Per al far a savair che a las otg e mesa stoppia el esser a chasa, ch'uschiglio chattia el la porta serrada, co pigliava ella a maun quai? Cun sia detta, tschintg dad in maun, trais da l'auter ed alura anc mez d'in polesch, in tschegn en da suler, il gest da dar in sfratg a la porta, cun ils pleds: «Uschiglio – pumfate!»

*

Betg lunsch davent era dunna Ursigna da chasa, er quella ina persuna originala che na fascheva betg lungas e che drizzava en las chaussas sin si'atgna moda e betg suenter quella d'auters. Uffants n'aveva ella betg, e magari pigliava ella quai grev, ma ella na stueva betg sa contristar ditg, mabain partiva dalunga tar sia parenta da Som Schlarigna ch'aveva otg. «Jau return alura a chasa mia», scheva ella cun chau tut confus, ma pli che consolada da betg avair uffants. «Cur che jau sun unfisa da star suletta e da tschantschar be cun las paraids», raquintava ella plinavant, «sche prend jau e vom si tar la Chatrigna, e cur che jau hai dapli veglia da tadlar che da tschantschar, splunt jau vi da l'isch dad Anna.» Quai eran sias vischinas, ina da paucs pleds, l'autra tschantschusa. Quest'ultima aveva trais mats. Tar tut ils parents, tar padrins e madritschas da quels aveva dunna Ursigna per disa d'ir in tempet avant Bumaun e d'als recumandar chaudamain da betg regalar als mats ni corns, ni trumbettas ni tamburs, «pertge ch'uschiglio ma fani vegnir surda cun lur sunim».

Tar duas da sias parentas vegn dunna Ursigna en dad isch senza ni spluntar ni dir «buna saira», prenda or da giaglioffa ina zanga, va vi tar il giatter da la pigna e stira ora in tizzafieu. «Quel m'aveva uss dà fastidi ditg avunda», di ella, e satisfatga da sia lavur sesa ella giu.

Dador porta-baselgia frunta ella ina dumengia sin ina dunna ch'è en tuttas occasiuns, uschia er cun ir a pregia, en retard. Siond dunna Ursigna la veglia, la vul quella laschar passar en sco emprima. «Na, mia chara», di dunna Ursigna, «va be ti sco emprima, per che ti sajas almain ina giada betg la clav-baselgia.»

Ella era fitg spargnusa ed economisava uschia er cun la laina, ed en sia stiva era perquai savens ina temperatura da glatscher. – Ma er qua sa ella sa gidar. Igl arriva in di ina cumpogna che resta cun bucca averta. Tge sa preschenta a ses egls? Dunna Ursigna sin maisa cun sutga e roda da filar. «Per l'amur da Dieu – tge fas si là», excloma la visita. «Tge che jau fatsch?», di dunna Ursigna, «jau fil, il chaud va para adina ad aut, ed uschia sun er jau ida ad aut.»

*

Passond or per vischnanca arrivain nus tar la chasa da sar Gian Gudains. «Rosenberg» aveva el battegià quella, pervi da sia colur che tirava sin il rosa. Ina tscherta avaina poetica stueva el avair, pertge che en occasiuns da tramegls da sun, uschia vegniva raquintà, pigliava el si la sautunza schend in versin adattà. Main poetic tuna quai che vegn ditg dal di da sias nozzas, nua ch'el porscha a sia chara la cuppa da salata cun ils pleds: «Mangia erva, mia Delfina, pertge che dapli erva che ti mangias e dapli bestga che di daventas!»

Vaira blers onns è el alura sa trategnì a Fiume, nua ch'el aveva in affar. Vegnind ina giada en patria, sa ferma el a Trieste tar in Schlarinot domicilià là, cun il giavisch che quel al mainia in pau per la citad enturn. En in maun ha el in grond faziel strivlà cun en ses ponns ed en l'auter ina chabgia cun en in canarin. I na reussescha betg a sar Andrea d'al persvader da depositar entant tar el fagot e chabgia, ed uschia, accumpagnads da las risadas dals Triestins, fan els il gir da la citad.

Turnà a chasa per adina, stat el sulet e sa cuntentava cun la cumpagnia da Martüf, ses chaun, e d'in prelat. Ils mats na tralaschan mai da clamar passond en da fanestra: «Gämpali, chä fäst?» Quai na prenda el betg en mal, curregia be l'intunaziun che n'al para betg dal tuttafatg gista. Per fortuna na s'accorscha el betg ch'i fan beffas cun el, imitond ses tschantschar lartg. Mender èsi cur ch'i emprovan cun pertga u moni da giaischla da far crudar chabgia e prelat. Alura va el cun il sughet suenter ils mats, e povers els, sch'el vegniss d'als tschiffar.

Cur ch'aveva lieu tir a noda, vegniva el adina sisum Schlarigna e persequitava cun grond interess ils signals. I ma para anc d'al vesair, cun ses spievel da champagna, e sur ils givels aveva el in grond schal quadriglià.

E plajà en ses schal al vesev'ins er savens ad ir or vers Samedan, senza perder ord egl l'En, pertge ch'el vuleva vegnir a vesair ina giada ina ludra. Sia pazienza è vegnida messa sin ina dira prova, ma a la fin arriva tuttina il di ch'ella è sa mussada. Laschain raquintar quai el sez: «Jau spetg e spetg e turn a spetgär, e guard e guard e turn a guardär – sapperment – ina lutra!»

Ils bels dis d'enviern pigliava el sia schlieusa, gieva cun quella fin sisum Arunatsch e scarsolava alura giu da la via veglia. Da quel temp era quai insatge dal tuttafatg nunusità per glieud creschida, be uffants gievan cun scarsola. «Betg da crair», schevani riend e dond da la testa, «quest grond original!» Ma quai imputava pauc a noss sar Gian Gudains, igl è oramai stà el ad introducir il sport da scarsolar en Engiadina.

La saira giugava el alura la partida a chartas cun «Päter». Cur ch'el gudagnava, cuiva el persuenter a sasez in grog. E cur che «Päter» aveva la victoria, n'al restava betg auter che da baiver er il ses, pertge che «Päter» era be in cumpogn imaginar.

*

Sisum la Cuort Tschat era la chasa da Maister Peter Aleman. – Igl era ina stad ordvart bletscha. Di per di plievgia – ed il chalender metteva adina vinavant «fitg bel». – Puspè vegn da surengiu quai che Dieu po be trametter; qua stira maister Peter il chalender or da porta, al tegna sut il stellaschain e di: «Ed uss, ta para quai anc ‹fitg bel›!»

*

Avant che passar en a Sur Punt arrivain nus tar ina chasa ch'era abitada d'ina famiglia da set uffants, e da tut quels gnanc in ch'ha maridà. Gia quai è in fatg insolit. Ma er uschiglio erani in pau «ordvart l'autra glieud». Ina part da la famiglia è ida a sa domiciliar en Frantscha, in pèr soras però èn restadas en patria e manavan ina vita zunt quieta e retratga, sco ch'ins na po strusch pli s'imaginar ozendi. Plinengiu che Bever n'èn ellas mai arrivadas. Da lur far e laschar avevani pli gugent che la glieud na sappia betg bler, enstagl las divertivi tranteren da far crair quai che n'era betg; per exempel d'avair en chasa in locatari, «in inschigner-advocat», che n'ha mai existì. Ellas avevan, sco ch'ins auda, bain blera rauba veglia, tranter auter er costums vegls. Ma d'als vesair n'era betg concedì a blers. Sch'ins las dumandava in tal ad emprest per ina u l'autra occasiun, avevi num ch'ellas stuessan l'emprim anc savair il parair dals lur en Frantscha.

Lur chasa tegnevan ellas en fitg bun urden. Battaporta e falla traglischavan, ma ellas avevan er gronda tgira d'als mantegnair bel glischants. Sur notg als zugliavan ellas en per als preservar da ruschè u schelira. Circa mintg'onn faschevani dar si alv a lur chasa. Il miradur las serviva adina sco emprim, premurus da las agradir, pertge ch'i al avevan sco dà speranza che lur chasa vegniss alura cun il temp sia. Auters avevan ellas er laschà sentir il medem. Tar lur mort èsi però sa mussà ch'ellas avevan disponì autramain. Ellas l'han surlaschà a la communitad evangelica.

Dapi lura è ella vegnida en maun ad in privat. Il proprietari n'è stà betg pauc surprais da quai ch'è vegnì a parair faschond in stgavament giun curtin: varsaquants oss, tocs d'ina cuppa ed in marenghin. Ina veglia vischina da pli baud ha pudì declerar la chaussa. Ellas avevan in temp in chaunet che steva a tuttas zunt a cor, e gronda è stada lur tristezza cur che quel è crappà. Ellas al han sepulì en curtin, ensemen cun ina cuppa cun nutriment ed il marenghin, per ch'i n'al manchia nagut sin ses viadi en l'auter mund, pli probabel. – Danunder che las era vegnì quest pensament che regorda a las ideas dals vegls Grecs nagin che n'ha pudì dir.

*

Sisum Schlarigna è ina chasa ch'ha er sur la porta la vopna Salis, ma enconuschenta è ella sut il num da «chesa Marulaun». Las famiglias Marulaun tutgavan in temp tar las emprimas en vischnanca. Ma per part stuevan ellas esser sa ruinadas malamain. Uschia era signura Anna Marulaun restada senza meds, ma in parent guardava dad ella. «Quai è bel da Vus, sar Flurin», al ha ditg in di mes tat, «che Vus faschais uschè endretg cun Voss'onda.» – «Ma tge ma resta auter», è stada la resposta, «jau na poss tuttina betg prender in stganatsch e la sturnir.»

En ses giuvens dis sto ella esser stada ina dunschella tschertgada, pertge che ni dapli ni damain ch'in giuncher l'aveva dumandà en matrimoni. Turnond en stiva chatta ella là sia mamma en larmas. «Pertge bragis, mia signura mamma?», dumonda ella. «Jau bragel», respunda quella, «perquai che mia figlia garegia da ma bandunar.» «Mai pli vi jau che mia signura mamma haja da sponder larmas pervi da mai», di signura Anna, ed ella ha renunzià al matrimoni.

Sia simpatia per quels ‹da la meglra societad›, ha ella però mantegnì fin la mort. Savens la vesev'ins a partir, plajada en ses grond schal, baud nà qua e baud vi là. «Nua via, signura Anna?», la dumandava in. «Tar giuncher P.» respundeva ella, «i m'han envidà instantamain.» Cun dar adia avevani pli baud per disa d'agiunscher: «Na spetgai betg memia ditg d'As far vesair da questas varts» u «turnai lura puspè!», e quai bastava. Ella prendeva quai per grondas instanzas.

Ses parent laschava star en chasa e far en in pau funs Hans Göri e sia dunna, per ch'els dettian tetg e letg e dunsena a si'onda. Da mastergn era Hans Göri stà mazler – ma malavita era el da chattar pli savens en l'ustaria che vi da sia lavur. E cur ch'el era aiver, furiava el e fascheva ina povra vita a sia dunna. Ma sch'igl è vair che «en il vin è vardad» – alura stoi esser ch'en il funs da ses cor vuleva el tuttina bain a sia Mengetta ed aveva in tschert quità per ella. Quai cumprova il sequent: Per via vers Crasta ed avend puspè chargià tort, va el a cupitgarolas surengiu la scarpa. I passa il sar landamma, e vesend qua giu il pover schani, al gida el si. Arrivà sin via excloma Hans Göri: «En tes mauns, o Segner, recumond jau mes spiert, ed en tes, mes landamma, mia Mengia!»

*

L'uschenumnada chasa Pulin appartegneva in temp ad ina vischina da Schlarigna ch'aveva maridà in scrinari da la Surselva. Ils ses n'eran betg stads perencletg cun questa maridaglia, ma lur planschim n'ha gidà nagut, l'amur per ses Giuannes era memia gronda. Igl è perquai da chapir che ses marì n'aveva betg en grazia la parentella da sia dunna, surtut betg sia quinada, ed el aveva per disa da dir: «Sche quella giess en tschiel, giessan en tut ils punschuns.» Giuannes era in da quels che manegiava ch'il lavurar fetschia mal en la bratscha e la schanegiava perquai tant sco pussaivel. Tant pli ferm era el da raquintar pateflas. In temp era el sa trategnì en Ollanda. La saira sa chattava el cun ils cumpogns en ustaria. Savens devi alura dispitas, els vegnivan als pugns e devan in a l'auter terriblas fridas – «fin che la beglia gieva sut maisa en, ed il di suenter eran nus amis sco avant.»

Er per la chatscha fiss el stà famus, ma aveva adina disditga. El mira il chamutsch, dat in culp ed avess indubitablamain tutgà la selvaschina, ma – «qua è vegnì il vent ed è ì cun la balla». – La stad gieva el en il guaud a far laina; el partiva la damaun cun in satgados bain emplenì. Cun passar sperasvi prendeva el si in pèr roms, als bittava sut ina planta, sa metteva per lung là daspera e fascheva in bun lung sien. Alura prendeva el or sia marenda e mangiava bain e pulit. Suenter il past sentiva el puspè il basegn da pusar, ed uschia passentava el ses di giaschend e mangiond. La saira turnava el a chasa «stanchel mort» e raquintava a sia Chatrigna da la schaschinada ch'el aveva fatg. Alura arrivava il di ch'el declerava d'avair ensemen laina per in pèr chargias e tuts dus partivan cun lur manadira per manar a chasa la laina. Ma cur ch'i èn qua en – o tge nauscha surpraisa – sut ina planta insaquants roms, il rest tut davent. Cun grond'indignaziun excloma Giuannes: «Ma sche qua era in mantun, e là era in mantun.» E sia Chatrigna metta ses mauns ensemen e di: «O tge ladramenta abominabla, e ti, pover schaschin da tia vita, che has lavurà e straschinà tants dis a la lunga!»

Cun l'ir dal temp era la chasa Pulin daventada ina spezia d'albiert, nua che passants e giasts regulars chattavan letg e tetg ed in chantunet per cuschinar lur past modest. Tar ils giasts regulars tutgavan ils miradurs Pezzati ch'han construì dapli ch'ina chasa a Schlarigna e «Barbarot», in Clavennais che gieva a vender scuas, agl, tschagula e maruns. En ina tscherta relaziun d'amicizia eran nus uffants dal chantun sisum cun tuts quests. Ma nagin na salidavan nus cun tant plaschair sco Rosa e ses figl Marti, cur ch'i arrivavan en dal Surses. I m'è sco sche jau als vesess anc, la mamma cun sia chascha blaua si dies, pertge ch'ella gieva vendend filischella, buttuns e simplas raubettas, en in bratsch purtava ella in chanaster ed a pèr ed a pass cun ella vegniva ses Marti, in pover tgutg, ma quai n'era nagin impediment per noss'amicizia. El derivava d'ina famiglia da sunaders ed in tschert talent per musica aveva el ertà dal bab. El sunava l'armonica da bucca. Mintgatant ans sunava el ‹Carolina, fa su'l fagotti› ed ‹Ich geh nach Lindenau›, e nus sautavan. La sala da tramegl era noss suler spazius. Per la paja survegniva el ina fletta cun paintg e confitura, ed jau crai che quai vegnan ad esser stads da ses pli bels muments.

D'al render cuntent per pli ditg n'ans reussiva betg, malgrà tutta stenta. Noss Marti aveva trais giavischs: in'armonica, ina giaischla ed ina staila da la damaun. Ina giaischla al pudevan nus mintgatant procurar ed ina staila da la damaun er. Vi d'in fist enguttavan nus ina staila, tagliada or da cuvertas da quaderns. Cun quella imitava el alura las processiuns: chantond cun ina vusch tras il nas «Die heiligen drei König mit ihrem Stern» partiva el giu per via. Tuts trais objects n'è el mai stà bun d'obtegnair, sia mamma, per betg vegnir surda cun ses suniez e schluppiniez, fascheva bainbaud sparir musica e giaischla. Ma d'al render propi cuntent n'avess er quai betg gidà, pertge che sch'el aveva la musica, giavischava el la giaischla, e cur ch'el survegniva quella, fiss ina staila da la damaun stà ses desideri. Noss ami Marti era in pover tgutg, e forsa resentiva el tuttina da betg esser sco auters, e quai al rendeva malcuntent. Ma sche nus guardain enturn, n'inscuntrain nus betg er tranter ils scorts, Martis che n'èn mai cuntents? E sch'ins als dess las stailas giu da tschiel, sche fissi la glina ch'els giavischassan, e cur ch'i avessan la glina, fiss il sulegl lur grond desideri.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text è vegnì surpiglià a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar il document en ses context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Da pli baud