Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Dis d'uffanza/Not Roner

Ord Wikipedia

[[Datoteca:.jpg]]

Prefaziun
[modifitgar | modifitgar il code]

Quests dis festivs m'èn pervegnids da parents, buns amis ed enconuschents da tuttas sorts scrits, stampats e cartulinas cun pleds amiaivels en nossa chara lingua ladina e cun illustraziuns pompusas da cuntradas e costums engiadinais. Jau hai resentì viv plaschair e chauda renconuschientscha. Ma quai m'ha er avert la veglia plaja en il cor che fa mal dapi trent'onns – l'encreschadetgna!

Igl è ina chaussa curiusa cun l'amur per la patria. E pir cur ch'ins è separà dad ella, sent'ins propi endretg tge ch'ins ha bandunà e pers. Jau sun persvas: sche jau fiss restà en patria u sche jau returnass definitivamain là si, lura faschess er jau sco ils auters: Jau blastemmas dal fraid, da la setgira, da la stgarsa rendida dal funs, da la zoppina, da las impostas etc. Siond dalunsch para tut ideal. Qua sa regord'ins be dal bel e daletgaivel. Ma chattond avant onns durant in pèr stads en patria, sche ina giada, en in mument da nauscha luna, m'hai jau laschà ir ed hai raschunà vers in ami: «Ah, jau sun stuf da vegnir si qua mintga stad a far il pudel, quai è l'ultima giada!» «Ma tge, tge», ha respundì l'ami, «ti es inamurà en tia patria fin sur las ureglias e vegns a turnar il pli spert pussaivel!» Pli tard hai jau stuì renconuscher ch'i saja propi uschia e ch'ins possia avair passiun per sia patria sco ch'ins ha amur per ina matta, ma bler pli datiers e durabel!

Ma tge pomai vegn quai ad interessar ils lecturs da la gasetta? E bain, char lectur, quests dis nua che l'orizont politic daventa danovamain pli stgir, nua che nus discurrin be da crisa e da chareschia, da perditas e dal dir cumbat da la vita, pertge na vulain nus betg ans regurdar da quai che nus possedain ultra da noss char idiom ladin: da nossa patria pompusa cun ses tschiel azur, ses sulegl splendurant, sia serenitad immensa, ses prads verdents plain flurs, sias muntognas maiestusas, ses gronds guauds e ses lais blaus e tut senza cumpensaziun – sco regal da Dieu?

Discurrin e scrivain oramai in pau da questa cuntrada unica e ses abitants. Sperain che almain ils numerus cumpatriots emigrads stiman inqual skizza d'in gnieuet ladin privà. Regurdanzas d'avant trenta, quarant'onns èn bain sblatgidas in pau, maschadadas in pau cun fantasia e, sch'igl è permess, cun licenza poetica. Ellas n'han nagin'autra pretaisa che las paraulas ch'in bab da famiglia raquinta las lungas sairas d'enviern, entant che mamma e tatta filan.

Nus ultims paucs Ladins che restain anc en l'antica Rezia stuain furmar ina gronda famiglia, ans radunar – cur che nus, per restar en armonia, ans retirain da la politica – enturn la ‹Gazetta ladina›, e per quest intent contribuir mintgin tenor ses pudair inqual lavuretta. Sco buns frars vegnin nus ad esser vicendaivlamain indulgents e na vegnin betg a far diever da critica memia severa.

Oramai, suenter quest'introducziun vaira lunga, cumenzain cun nossas anecdotas.

Turitg, Bumaun 1923


Inscunter cun l'urs
[modifitgar | modifitgar il code]

Da quel temp, avant quarant'onns, n'era l'urs nagina raritad en Val S-charl. Ma tuttina n'eri betg usità d'inscuntrar mintga di quest animal da rapina pauc daletgaivel. Ils pasturs da las alps ed il nurser vegnivan mintgatant en il vitg (per il solit per vinars) e raquintavan ch'els hajan chattà fastizs u ch'il muvel saja fugì andetgamain vers la tegia u schizunt che l'urs haja stgarpà insaquantas nursas la notg passada. Alura avevan nus paucs abitants da la muntognetta magari snuizi, surtut sch'i n'eran betg chatschaders tranter nus e nagin na possedeva armas da fieu.

Pia, in bel di d'atun – jau era in mattet da 6–7 onns – accumpagnava jau mes tat, ch'era passa settant'onns vegl, ma anc fitg vigurus, sin la via da Scuol a S-charl, nua che nus abitavan. Passond il precipizi dals Chastès, nua che la via stretga sa tira d'ina gonda vi, survart èn paraids-crap, la via sezza quasi pendida si vi da la paraid, hai jau vis en ina distanza da var duatschient meters in animal ch'ans vegniva encunter. «Guarda, tat tge chaunun che vegn là – el para tut sulet, senza patrun!» Il tat, na vesend a distanza betg memia bain, ha dumandà: «Ma n'è quai betg noss Barry ch'ans vegn encunter?» «Na, na, tat, quest chaun è bler pli grond che Barry e grisch e betg alv e cotschen.» «Ans fermain in pau, per guardar sch'el s'approximescha.» – «Gea, gea, el vegn, ma pli plaun; uss sa ferma el ed auza il chau.»

Tuttenina ha il maun da tat, che tegneva il mes, cumenzà a tremblar fitg ed el ha ditg: «Char figlin, nus stuain ir enavant, pertge che sche nus ans vulvain e turnain, sch'ans dat la bestia a dies; sche nus la suandain, sche forsa ch'ella sa volva. Jau vi dir babnoss.» Jau na pudeva betg chapir ch'ins stueva dir babnoss pervi d'in chaun, ma tuttina, in chaun uschè tarment n'aveva jau mai vis e noss Barry era in detg bernardin. – «Bab noss, ti che es en tschiel, sanctifitgà saja tes num, tes reginavel...» – «Guarda, tat, il chaun susda ed uss sa volva el – tge dents ch'el ha!» Propi, la bestia ch'era uss be anc tschient pass davent è sa vieuta, giond l'emprim plaunet, alura adina pli spert da la val en. Er nus dus, il vegliet ch'era daventà fitg sblatg, e l'uffant, avain proseguì plaunet ed attentamain nossa strada. In toc pli anen, nua che la via traversa in sediment d'arschiglia, numnà Plan della Graida, avain nus vis passidas e tat ha ditg: «Engrazià e ludà saja il Segner ch'ans ha salvà da las griflas da l'urs!»

Sauns e salvs essan nus arrivads a chasa enta S-charl. Pir pli tard hai jau pudì chapir l'impurtanza da quest'aventura. Schebain che l'urs aveva bain gentà ina brava nursa, sche tgunsch avess el gugent laschà gustar sco dessert in mattet grassottel sco quai che jau era lezza giada.

In pèr onns pli tard hai jau anc gì ina giada la chaschun d'admirar in tarment ursun brin, cun pail lung e pendus, currind da la Val S-charl vers la Val Sesvenna, per fortuna separà dal vitg tras l'aua da Sesvenna ed en gronda premura da sa far or da la pulvra. Pli tard lura n'hai jau betg pli gì da far cun urs, auter che cun quels divers che jau hai lià si a noss stimads cumpatriots da Turitg – in divertiment che stat bain spezialmain a nus d'Engiadina Bassa, navaira?


Trair si terra
[modifitgar | modifitgar il code]

S-charl, situà sin bundant 1800 meters sur mar, ha in stupent clima. Ultra da quai ch'i creschan là schembers gigants ed oramai er betschlas cun nuschs, clegian ins en mantuns giglidras, izuns, frajas, ampuaunas, uzuas selvadias, ragischs da giansauna, iva e tantas autras chaussas da las colonias – alpinas. Gea, mes sar barba Not, ch'era inamurà sco jau da S-charl, ma bundant pli benedì cun bains terresters, e ch'ha construì per sasez là en ina villina da bellezza, ha er cultivà là in pitschen iert. En quel ha el tranter auter implantà in mailer ch'el aveva fatg vegnir nà, jau crai da la Grönlanda u Spitzbergen, pajais davosvi la China. Ed el è sa mess en chau da cleger mails madirads a S-charl. Barba Not saveva tge ch'el vuleva, «quel là», sco ch'el aveva per disa da dir savens, al è reussì ed ha furmà ina sensaziun nunditga per ils «Schorlers» (en vulgar tirolais: ils da S-charl), ils quals tras in invit solen da l'orticultur han pudì sagiar ils celebrads ed unics dus mails creschids e madirads a S-charl! Pauc suenter ha il mailer stuì succumber ad ina schelira potenta, quella er propi da S-charl.

Ma cun quest intermezzo sun jau vegnì giu da mes tema, il «trair si terra». Pia, da mes temp produciva S-charl, senza discurrer dals tartuffels, schizunt graun. Ils famus champs però n'èn betg per uschè dir normals, jau vi dir, els na s'extendan betg en dimensiun orizontala, mabain plitost en quella verticala. Els èn plantads quasi perpendiculars sin la spunda dal Madlain, in munt fitg fitg prezius, sco che jau vegn a demussar pli tard. Il mais da matg, cur ch'ins cumenza prest a racoltar en l'Italia, cumenzavan nus da S-charl a rugalar noss champs. L'emprima lavur consistiva en chavar si ina strivla da terra giusut il champ, chargiar quella en schierls e la purtar sisum il champ. Fin l'onn proxim era ella per fortuna puspè giudim. La medema operaziun vegniva fatga cun la grascha. Alura suandava pir la lavur principala e fitg privlusa: l'arar. Cun in arader, model egipzian dal temp dals faraos, e tratg d'ina vatga veglia, prusa e d'in student (bainchapì da la razza bovina), sgriflav'ins si in pau la terra maschadada cun blera crappa. Alura semnavan nus ierdi. Sch'il sem na schelava betg e las naivs da fanadur ed avust na cupitgavan betg las plantas, sche avant l'emprima naiv da november pudevan nus tschuncar noss ierdi ch'era destinà sco pavel per las numerusas giaglinas ed ils cots diligents. Da temp vegl vegniva para racoltà amplamain ierdi, quai cumprovan las ruinas da dus mulins sper la Clemgia.


Las vipras
[modifitgar | modifitgar il code]

S-charl è segiramain in paradis. Ma sco bain enconuschent sa chattava gia en il paradis original la serp ch'ha surmanà nossa mamma Eva al daletgaivel putgà, il qual prest nagins umans na pon tralaschar dapi lura! Il paradis da S-charl è er el in pau sfigurà tras la serp, e quai d'ina serp tissientada – la vipra. Tenor mes savair na vegn questa smaledida bestia betg avant en il rest da l'Engiadina, ma baingea en la part cunfinanta dal Tirol e da la Vuclina. Nà da là è la vipra oramai sa chasada en ils pastgs ed en las gondas suleglivas da S-charl. L'uman sa snuescha per il solit inscuntrond la vipra. Mes bab aveva propi gronda tema dad ella, mia mamma, ina dunna extremamain curaschusa, aveva per disa da tschiffar e stranglar la serp cun il maun. Mes tat, cun segar, tagliava giu a la vipra il chau cun la fautsch. La serp, sco tut las bestias, n'attatga betg l'uman, ella fugia. Ma sch'ins, cun betg far attenziun, la tutgass cun il maun u la zappass sut il pe, sche morda ella, alura guai! Il tissi è mortal! Surtut la primavaira cur che la provisiun da tissi è anc gronda, sche èn las vipras in veritabel privel. La colur dal reptil s'adattescha precis a quella dal terren nua ch'ella viva, uschia ch'igl ha num dad esser attent. Interessant èsi ch'ils portgs ad alp vegnan mors da vipras senza purtar vi donn, il tissi n'entra betg en il sang perquai ch'il corp da l'animal è circumdà cun grass. Il muvel bovin survegn ina ferm'inflammaziun locala e sa remetta en in pèr uras d'ina morsa. L'ultima giada che jau hai visità S-charl hai jau chattà cadavers da vipras mazzadas en proxima vischinanza da las chasas, in segn ch'ellas èn s'augmentadas e vegnan persequitadas adina damain pervi dal pitschen dumber d'abitants.

Ina giada che jau ma chattava en Alp Astras, sun jau ma divertì cun il paster pitschen. Suenter esser siglids enturn in pèr uras, essan nus ans mess giu sin il tschispet e durmentads en il chaud sulegl. Ina vatga che ma litgava la fatscha m'ha dasdà ed jau vuleva gist clamar mes camarat che jau hai percurschì orasum la mongia da ses vestgì il piz da la cua d'ina serp. L'instinct m'ha immediat inditgà da betg svegliar l'ami, pertge ch'il minim moviment avess fatg morder la vipra. Cun svelta decisiun hai jau tschiffà la cua da la serp e cun ina ferma stratga hai jau bittà la bestia in toc davent. Nus essan siglids en prescha vers la chamona d'alp e tar il signun. Quel, in um cun experientscha, ha immediat intercurì il bratsch dal mattatsch ed ha constatà ch'el purtava ina morsina be d'in dent. «Uffants», ha el ditg, «vus avais dents sauns, tschitschai or spert, spert la plaja.» Quai avain nus fatg, alura ha il signun lià giu stretg il bratsch survart la plaja ed ordinà ch'il pasteret stoppia exnum sa metter giu. El ha stuì baiver in pèr uras a la lunga café nair ferm. En il fratemp ha el survegnì gramfias ed ha planschì da mal il chau. Il signun però è stà da l'avis ch'i fiss inutil da transportar il malsaun tar il medi da Sontga Maria u Scuol, essend ils dus lieus en ina distanza da 3 resp. 5 uras e che las relaziuns da transport fissan stadas difficilas. Percunter ha el chattà per bun da dar in tagl en il bratsch e trair in pau sang. Cur che las gramfias èn tschessadas, steva il giuven baintant meglier, il cor al batteva pli spert e plaun e plaun ha el pudì star si. La notg tard al ha il signur permess da durmir, vegliond sper el, e la damaun era noss malsaun quasi guarì. Jau hai stuì ma render a chasa la saira. L'auter di sun jau turnà en l'alp ed hai gì grond plaschair da chattar mes ami en chomma. «Ti pitschen», ha clamà il signun, «cun tia preschientscha da spiert has ti salvà la vita a noss pasteret.» Quest ultim è daventà pli tard in grond martgadant da muvel ed jau hai legì durant la guerra mundiala ch'el saja stà expert en Serbia per calcular donns agriculs. Mai vegn el ad avair emblidà!


Nossa baselgia
[modifitgar | modifitgar il code]

S-charl è en il senn politic ina fracziun da la vischnanca da Scuol. Percunter ha l'abitadi en muntogna furmà da temp vegl ennà ina pravenda independenta. La relaziun giuridica cun la pravenda da Scuol na m'è betg enconuschenta en ses detagls, ma en mintga cas exista in fond da baselgia da S-charl, in stgazi ch'ozendi vegn bunamain a pudair rivalisar cun quel da la baselgia refurmada da Samignun. La baselgia da S-charl posseda er in archiv, il qual è fin uss adina restà en l'administraziun d'in dals paucs abitants stabels da S-charl sez. Per in erudit fiss quai interessant e meritaivel d'elavurar e raquintar il cuntegn da quest archiv.

La legenda ans raquinta che la baselgia, ubain avant la refurmaziun la chapella da S-charl saja vegnida fundada da l'imperatur Carl il Grond gist avant in millenni. Quai fiss daventà il medem temp sco la fundaziun da la claustra da Müstair. Quai po fitg bain esser il cas, pertge ch'in fatg istoric èsi che ditg avant Carl il Grond passavan sur las muntognas da S-charl vias commerzialas fitg frequentadas.

Da mes temp serviva la baselgietta anc savens al cult. Ils da S-charl avevan desideri d'udir il pled divin en lur atgna baselgia, quai n'als custava er nagut, pertge ch'il fit dal fond da pravenda pajava ritgamain il reverenda. Quest ultim na stueva betg absolutamain esser quel da Scuol. Per mintga pregia vegniva pajà 20 francs e servì in bun gentar. Dals 1880 n'eran ventg francs betg da spretschar ed uschia capitavan mintgatant reverendas da la Val Müstair u da vischnancas d'Engiadina a S-charl a pregiar u a dar la s. tschaina. Ils da S-charl acceptavan il servetsch divin er in di da lavur, siond lur pradas be davant isch-chasa. In reverenda da Scuol ch'era daspera er in grond chatschader, profitava alura da la gita enta S-charl per spievlar trieps chavriels u per ir a metter sal. E sch'igl era gist il settember, era el er bun da sortir da la baselgia e prender il schluppet sin la spatla. Quai n'al impediva betg d'esser in fitg bun preditgant ed in brav um. Barba Not, ch'ha fabritgà en S-charl ses Tusculum, ha er procurà che la baselgia vegnia renovada, survegnia in clutger, in zain nov e chaleschs d'argient per la s. tschaina. El na vegn segiramain betg ad avair cret ch'il cult en S-charl crodia uschè spert en decadenza.

Il santeri cunfinescha cun la baselgia ed è circumdà d'in aut mir. El è emplenì da quella tristezza mistica sco ch'han per disa dad esser quests lieuets en las autas muntognas. Nagin monument, nagina crusch, naginas flurs n'orneschan las fossas. I para che gnanc olma na mettia maun londervi. Nagin na sa ils nums dals morts e nua ch'i giaschan e repaussan en l'eternitad. Be las chauras che na respectan nagut, commettan il sacrilegi da zappar sin quests tiembels emblidads e magliar las ervas balsamadas che creschan là. Dals mes èn er sepulids là mes fraret, mes bab e mes tat.

Ina sepultura d'enviern en quest fraid, nua ch'il termometer è bun da crudar fin a 35 grads sut nulla, era ina chaussa stentusa e spezialmain difficila. La glieud vegniva veglia, muriva navidas, sa dustava fin l'ultim, en in cas schizunt suenter l'ultim. Barba Jon da Buolf, in umun cun in venter enorm, ha stuì succumber a l'ipertrofia dal cor. Vegliond las vischinas il mort, sche la segunda notg è il viertgel dal vaschè s'auzà e crudà giu cun ina tarmenta ramur. Las povras dunnas, petrifitgadas da la tema, han cumenzà a sbragir. Qua è vegnì barba Jon Andri en agid: «Ti mo spetga, barba Jon da Buolf, tai vulain nus cumadar, sche ti na vuls betg anc laschar ertar!» Ensemen cun sar Josch è vegnì mess si il viertgel e lià giu cun ina tretscha. Alura è barba Jon da Buolf stà saldà, ha sa laschà enterrar ed ertar senza far resistenza. La decumposiziun anticipada da l'immensa bara vegn ad avair producì ina sort d'explosiun. Immediat suenter avair tratg en al mort ses meglier vestgì, soccas e chalzers, han ils umens stuì cumenzar a chavar fossa. Trais dis pli tard avevani anc da far detg avunda per approfundar suffizientamain, talmain schelà era il terren. Anc adina n'eri betg pussaivel da clamar en da Scuol ils parents ed il minister per sepulir, perquai che la val era serrada tras lavinas. Sinaquai ha il pli vegl dals umens ditg in'uraziun e tut è stà fatg. Jau na ma pudess betg imaginar in lieu pli dultsch, idillic, quiet e retratg per avair il paus etern che sin il santeri bandunà da S-charl.


L'enviern
[modifitgar | modifitgar il code]

Tranter Bumaun e Pasca era, e vegn anc adina ad esser, la cuntrada da S-charl l'eldorado da la selvaschina. Las passidas cuvernavan la grossa cuverta da naiv sco in dissegn da retgamada. Durant las notgs da clerglina faschevan ils animals da rapina instancablamain lur gitas en ziczac, tschertgond da siglir a dies ad in chavriel innocent, ina povra lieuretta malprecauta, ina mustaila distracta, in stgilat, in'urblauna u er be ina miserabla cratschla. Da di stuevan vulps e fiergnas sezzas sa pertgirar da las evlas. Er per questas bestias, bain armadas cun dents e griflas, è la vita in dir cumbat etern. Guai! Sche las fanestras d'uigl na fissan betg serradas stagn e bain! Quel morder da fiergna stranglass tut las giaglinas per spir crudelitad e said da sang.

Blers envierns durmivan be duas u trais famiglias a S-charl. La vita era monotona e solitaria avunda, ma tuttina fiss jau pront da turnar immediat e repassar questas uras nunemblidaivlas! Tge quietezza celesta, sublima! Il vitget en la sumbriva pareva da durmir en il fraid vairamain sibiric. Sch'in pau fim na fiss betg sortì dals chamins, avess ins gì l'impressiun che la mort regia en quest pajais. Las chasas alvas bunamain sepulidas en la naiv auta fin trais meters e dapli – ina sinfonia alv en alv! Las spundas stipas circumdond la val, ornadas d'in bindel verd stgir dals guauds da schembers, pigns e tieus, la pizza dorada d'in sulegl splendurant e bagnada en in'immensa serenitad. Quai deva in maletg indescrivibel ed impressiunant. La Clemgia e l'Aua da Sesvenna ch'empleneschan la stad la vallada cun lur ramur, curran mittamain sut gross glatsch. Perfin la spina dal begl era englatschada ed ord diever. Per ans procurar aua, eran nus sfurzads ubain da tagliar si il glatsch da la Clemgia ubain da la purtar natiers d'ina funtauna che vegniva ora be a fila sut l'arvieut d'ina chasa en muschna. Cur ch'il fraid arrivava a ses maximum, dispariva er quest'ultima funtauna e na restava nagin auter med che da far luar la naiv e consumar aua destillada. Visitas eran fitg raras. Tut il pli vegnivan umens da Scuol cun lur manadiras e schlittas curtas a manar davent zundra u laina da resgia. Emnas a la lunga era la communicaziun cun l'Engiadina interrutta tras lavinas autas sco chasas. Ils skis n'eran anc betg inventads e per scarsolar n'era il terren betg adattà, uschia che per nus uffants mancavan distracziuns. Percunter pudevan nus observar tant pli attentamain la natira.

La damaun sin far di ascendevan savens trieps da chamutschs dal guaud ed empruvavan da sdrappar or tranter las aissas dal clavà in pau fain, strom u rasdiv. Cun arsaja bavevan ils povers animals aua or da la medema funtauna da la muschna sco ils abitants.

Ina damaun ha mia buna mamma, entrond en uigl per pavlar il muvel, surprendì ina vulp che immediat, sgrignind, è sa messa cunter, na chattond betg la fora da mitschar. Mamma ha clamà en agid il vischin, barba Jonpitschen. Cun in palun en maun è quel s'avischinà curaschusamain a l'inimi, il qual è però sa mussà betg main curaschus e privlus, uschia ch'il chatschader ad hoc ha chattà per bun d'avrir l'isch e render a la vulp la libertad.

Nanda Mengia raquintava a nus pitschens co ch'ina giada cur ch'ella sezza era anc giuvna, bavrond ses muvel, in urs saja siglì a dies ed haja mazzà ina bella trima be davant isch-chasa.

In grondius giudiment avain nus gì cur che mes bab ensemen cun ses frar ha interprendì ina chava da muntanellas. Quai era fitg ristgà e collià cun grond privel. Il fanadur aveva bab marcà en il Marangun da Sesvenna cun ina lunga latta ina fora da muntanellas. In bel di da mars èn bab e barba Valentin sa semtgads per empruvar la chava. La naiv purtava, lavinas na parevan betg da smanatschar. Armads cun iseglia e satgs e bain provedids cun da mangiar, èn els partids la damaun per turnar gia avant la saira cun set muntanellas en profunda sien. Ellas èn vegnidas deponidas sin fain en il tschaler. Ins las pudeva prender sin bratsch senza ch'ellas fissan sa dasdadas. Be mintga 3–5 minutas tiravani in zic flad. Lur pail pareva fraid. Però tge surpraisa! Suenter trais dis siglivan nossas muntanellas enturn en tschaler sco cunigls, bavevan latg e magliavan fain manidel. Plaun a plaun èn ils daletgaivels animalets s'endisads vi dals umans e vivevan sco sch'i fissan dumestitgads. Il matg avain nus stuì ans separar da nossa chara cumpagnia; bab las ha mess en il brutg. Noss Barry ha scurrentà cun gronds sigls e sbragizi en in dus las muntanellas che vegnan ad esser stadas quel onn las emprimas svegliadas da l'entira schlatta.

Er ad in chamutsch avain nus dà in enviern albiert. Bab al aveva tratg or d'ina lavina cun rut duas chommas. Quai era in ansiel da circa in onn. Nus al avain curà sias plajas – chamutschs èn pli facil da guarir che giunfras veglias – ed al avain mess tar las chauras. La primavaira avain nus gì il plaschair da vesair ch'il chamutsch, che purtava er el ina stgella, gieva a pastg cun las chauras e turnava a chasa la saira cun la scossa. Pli tard en per la stad è el sa regurdà andetgamain ch'el saja d'ina stirpa pli nobla che quella da las chauras ed è svanì sin la pizza. Sia stgella vegn anc ad esser uss quasi!


Las lavinas
[modifitgar | modifitgar il code]

Per nus uffants procuravan las lavinas in sentiment terribel da la pussanza da la natira. Noss geniturs savevan quasi prevair il di precis cur ch'ellas crudavan. Las lavinas da fraid vegnivan vers Bumaun e nus na las temevan betg tant sco quellas da chaud dal mais da mars. S-charl è protegì ed exponì a las lavinas a medem temp. Il guaud dal Mot Mezdi, «la jürada», che sa cumpona da schembers e lareschs gigantescs, ils pli gronds e potents che jau hai insumma vis, ha da proteger las chasas. Ultra da quai èn vegnids construids sisum il munt, sur il guaud, rempars en furma da ferms mirs e pals. Ma la natira è pli ferma che l'uman. Mintg'onn sa chava la lavina sia via tras ils obstachels ed ha creà cun il temp ils «vallancs», tras ils quals ella glischna giu cun vehemenza creschenta. Observond vers mezdi il lieu critic, vesevan nus a s'auzar in nivelin alv. In clom: «Bab, mamma, la lavina!» e d'ans salvar spertamain en stiva. En in batter d'egl era il nivelin ina tschajera, in schuschuri sco in orcan strasunava en l'atmosfera, in pèr plantas da resgia che giaschevan là sper la via vegnivan auzadas en l'aria sco zulprins, e sco in chametg crudava giu en la prada fin tar ils mirs da las chasas l'immensa massa da naiv e glatsch. En damain ch'ina minuta era la catastrofa daventada e finida. Tras il stremblir da l'aria vegnivan muventadas ora anc autras lavinas ed il gieu terribel cuntinuava magari pliras uras.

Noss vischin è sa dasdà ina notg udind a schluppegiar snuaivel en la tetgaglia. «Has udì, Maria, nus essan sut la lavina!» «Il Segner ans gidia, tge far per ans salvar?» Ma er nus vischins avevan immediat udì, e da lunga essan nus currids en agid cun palas, lattas e zappuns. L'emprim ans èsi reussì da furar tras fin sin il tetg, spluntar ed ans far udir dals sepulids. Il tetg era anc entir e resistiva a l'enorm pais da la naiv. Uss hai gì num da deliberar il vischin e sia dunna e da procurar per aria al muvel che sbragiva terriblamain. Cun blera fadia è vegnida fatga libra l'entrada da la chasa e da l'uigl. Las povras giaglinas eran stenschidas. Plaun a plaun han ins chavà giu la naiv dal tetg che scruschiva vinavant e smanatschava da dar en. Tut ils da S-charl han gì emnas occupaziun cun gidar a disfar la chasa dal disfortunà vischin da la lavina. Pir la primavaira han ins pudì constatar che ultra da naiv e glatscha eran crudads er divers crappuns sco pignas, per fortuna sper la chasa giu.

Vers la fin da l'enviern ans salidavan alura las lavinas da chaud. Il favugn smarschiva la naiv fin sin il fund. In chamutsch che traversava la spunda, in tschivel, in culp d'ala d'in utschè bastavan per metter ad ir la lavina. Alura vegniva ella sco ina liunessa furibunda: cun in fracass da temporal sa rudlavan ballunas da naiv, glatsch, plantas, grippa, crappa giu dal vallanc, traversavan la Clemgia che vegniva immediat tegnida si, sa struztgavan anc in toc si da la prada planiva e sa fermavan si per ils mirs da las chasas che n'avevan da quella vart naginas fanestras. Ils lareschs e pigns als urs dals vallancs sa sgobavan sco per far lur reverenza a lur inimia, entant ch'ils schembers stendevan si guliv vers il tschiel lur tschimas superbias, faschond beffa a la lavina furiusa. Cur che la naiv en la val era luada e la stagiun da mundar la prada era qua, sche pudevan nus lavurar otg dis a manar davent da la prada ils regals da la lavina: glera, crappa, sablun ed in pau laina.


Nanda Uorschla
[modifitgar | modifitgar il code]

Nanda Uorschla, ina vaiva da settant'onns, abitava sul suletta en in chasament ch'avess bastà per trais famiglias. Dapi tschuncant'onns n'aveva ella betg bandunà S-charl e fascheva quint da finir ses dis, il pli tard pussibel, en sia chasa.

Ella chaminava guliv sco ina chandaila d'in pass svelt e ferm sc'ina matta en flur. Vestgida era ella adina en il costum da las dunnas engiadinaisas dapi l'onn terribel 1622 – rassa lunga cun nundumbraivlas faudas, bist e cuvrachau che zuppava l'ultim chavel. Las mongias largias arrivavan fin la chanvella e dals chalzers vesev'ins be il piz. E quai tut da ponn gross da launa naira, stad ed enviern il medem costum. In tun da colur purtava en ses purtret unicamain il scussal blau u alv. Nanda Uorschla era la buntad persunifitgada e sin sia bucca anc frestga curriva adina in lev surrir. Dad ella hai jau emprendì bleras chanzuns or dal Simmler, da las qualas intginas melodias m'èn anc en memoria. Bunamain mintga di gievan nus dus, mes frarin schumelin ed jau, traplignond si da stgala davant porta tar Nanda Uorschla sin visita. Mes frar scheva: «Holla! Nanda Uorschla!» «Tgi cloma?» «Mes frarin ed jau.» «Mo vegnì en, mes anghels, mes stgazis, mes chars!» Tge dultscha accoglientscha! L'emprim regal era garantidamain dus zutgers, dus figs, dus puntgs plains nuschpignas. Alura suandavan dumondas: «Co avais durmì? Tge avais siemià? Guardain en il cudesch da siemis. Tge fa mamma oz? Èsi meglier cun il pover Barry?» Entant vegniva l'ura da far las preparativas per ils chapunets. In pau farina alva, farina da seghel, dus ovs, tschagugliuns, charnpiertg manizzada, flettas da saiv, ina mesa liongia. Cun latg (ils ovs ed il latg da S-charl èn ils megliers dal mund) vegniva fatg la pasta, nus dus mats purtavan la laina sin furnel, clegevan tschagugliuns e salata e purtavan natiers l'aua. In toc charn vedra cun chamulaunas, ina costa, in salsiz buglivan en la schuppa. Vers las indesch e mesa era il gentar servì ed ils dus giasts mangiavan sco trossers, per sa preschentar pauc suenter a la maisa da lur mamma sco sche nagut na fiss stà.

Nanda Uorschla manava raschienis senza fin cun barba Jon, ses sar cusrin. Quel era in vegliet tut sgobà dal reumatissem e steva er sulet en sia chasetta sulegliva sisum il vitget. Emigrà da giuven, sco tants cumpatriots, aveva el passentà ina gronda part da sia vita en differentas citads da l'Austria, sco a Triest, Lubiana, Zara e Cattaro. El aveva emprendì quatter, tschintg linguas, era stà in fitg bel um e d'ina forza extraordinaria. Chapaivel ch'el pudeva raquintar a Nanda Uorschla aventuras mirvegliusas. Co ch'el be sulet ina giada aveva bittà or dal Caffè grande a Spalato quatter Slovacs (el scheva Schlabaccers) e dus mariners. Co ch'el fascheva al bigliard serias da tschient e passa puncts, co che las bellas Dalmatinas sa sgriflavan bunamain or lur egls pervi dad el. In'autra giada aveva el tratg or d'ina palì in char cun otg satgs farina etc. etc.

Ma er dal temp vegl da S-charl udivan nus a raquintar. Il 1830, durant ina tscherta perioda, eran resuscitadas las minieras e la vita dals «Knapps»; ina scola tudestga gloriusa è vegnida erigida e S-charl pareva da returnar a si'antica splendur. Quest'industria ha durà be curt temp ed è ida a fin cun ina catastrofa. Ils edifizis da la «Schmelzra» èn vegnids incendiads, l'interpresa è ida en nagut e S-charl è crudà en ses sien paschaivel. Noss dus vegliets ans faschevan er vegnir la pel-giaglina cun lur istorgias snuaivlas da striegn e barlot. Ina saira che jau era ma depurtà mal, m'ha mia mamma serrà per chasti or davant isch tranter di e notg. Dal guaud è s'avischinada ina figura naira, cun ritschs alvs enturn las tempras, fatscha sblatga e pass lungs. «Mamma, mamma, la stria da Schambrina.» Jau crajeva da stuair murir da l'anguscha! «Mes char pitschen, betg ta spaventar uschè fitg, na vesas betg che jau sun mo dunna Mengia, tia vischina?» Tge buna lecziun d'educaziun! Anc uss, cur che mia prusa consorta sa grittenta, ma regorda ella a la stria da Schambrina!

Gia creschì ed avend bandunà mes char S-charl, hai jau udì che la bun'onda Uorschla haja stuì sa decider dad ir a murir a Scuol, perquai ch'ella stueva avair agid dal medi. Povretta, ella vegn ad esser morta duas giadas!


Il chatschader schluppettà
[modifitgar | modifitgar il code]

La pli grond'impurtanza per ils indigens aveva S-charl il mais da settember. Qua vegniva avert la chatscha da chamutschs, il sport il pli vegl e pli nobel dals umens grischuns. Las sairas sa radunavan fin ventg da quests eroxs en il senat da l'antica Roma. Ils discurs eran bain en rumantsch e fitg enclegentaivels, ma il cuntegn stget latin. «Il vegl buc dal guaud fiss garantidamain stà smers, sch'ina smaladida cratschla n'al avess betg alarmà gist en il dretg mument! In culp ha traversà trais muntanellas, ma quella ch'era blessada il pli pauc ha tratg las duas autras en la fora e davent èn ellas stadas! Il chamutsch è crudà sur la paraid giu, ed en la zundra e dascha èsi stà impussibel d'al chattar» etc. etc. Jau sai anc uss currentamain il latin da S-charl e crai bunamain ch'in pau gira el fin en mias regurdientschas.

Ina giada èn dus chatschaders, in um versà d'ir a chatscha ed in giuven, s'instradads ensemen en bun'armonia la damaun avant far cler per la Val Mingèr. Vers mezdi ha mia buna mamma vis a s'avischinar il giuven cun tut ils segns da desperaziun, la vestgadira tut sanguinada e sdratschada. «Dunna Nutalla, per l'amur da Dieu, jau hai mazzà sar Duri!» – «Segner, ma tge schais? Co ha quai pudì capitar, avais gì dispita?» – «Dieu pertgiria, na, segir betg, tge vegnani a far cun mai, ma gidai tuttina!» Cun stenta ha il disfortunà pudì dar da chapir ch'el, suandond ses camarat sin il pass, n'aveva betg arretà il schluppet. In rom d'in zunder ha tratg giu il tgiet ed il culp è partì spedind la balla tras il pèz da sar Duri. «Cura a S-charl, Töna, e cloma agid, forsa ma poni anc salvar», ha exclamà sar Duri crudond si dies. Il disgrazià Töna, perdend il chau da la tema, ha duvrà uras per arrivar a S-charl. Mes bab e dus vischins èn currids cun il necessari en Val Mingèr. Ma il pover Töna n'era betg bun da chattar il vallun nua ch'il blessà giascheva. Finalmain al hani chattà – mort sin ina pluna laina, sin la quala el era sa struztgà cun sias forzas supremas. El aveva stgarpà sia chamischa ed empruvà invanamain da far fermar il sang che culava dal dies e dal pèz. La tragica era finida ed in valurus chatschader e brav um mort tras imprudenza. Il disgrazià giuvenot n'ha betg pudì vegnir condemnà, ma el ha prendì la via per l'America.


S-charl da stad
[modifitgar | modifitgar il code]

Durant la stad viv'ins a S-charl sco en tschiel. La val principala e tschintg vals lateralas furman in'unica prada e pastgira verdenta ed en fluriziun. L'atmosfera è emplenida d'odurs balsamicas; in ventin frestg na lascha mai resentir dischagreablamain il chaud, tut las alps èn chargiadas cun scossas da muvel, chavals, nursas, chauras. A San Jachen vegnan en ils da Scuol ch'han bains a S-charl a far cun fain. La vallada è plain vita. Turists passan sur las muntognas, visitan la cuntrada che ozendi porta il num superbi ‹Parc naziunal›.

Da mes temp passavan savens tras noss vischins tirolais, sco mastergnants, praders, impiegads da hotellaria, curants, pasturs etc. Da la Val Müstair nà vegnivan transportads products, surtut ovs per ils hotels. Sur da Christoffel dals ovs, in originalun, pudess jau scriver in cudesch entir. Per nus uffants eran eveniments: l'arriv dals miradurs talians nà da Vuclina, dals surzinaders e culaders da zin si dal Tirol talian, dals cusunzs da Vnuost, dals tretschers da Tuer, dals cromers da rastels, furtgas, palas etc. Nossa gronda festa era da retschaiver fritga dal Tirol. Quella vegniva purtada sin il chau en gronds chanasters, per il solit da dunnas. Sch'i avevan fortuna vendevani lur entira chargia a S-charl sez.

La Clemgia era plain forellas. Cun fitg pauc sforz pudev'ins sa procurar in gentar da quests delizius peschs. Jau aveva adina insaquants simplamain en il begl communal. Cur che las forellas mettevan lur ovs, nudavan ellas en mintg'aualin ed uschia eri pussaivel che nossa veglia giatta naira ans purtava mintgatant ina forella viva sco regal.

Mias pli bellas gitas eran quellas sco guida en societad da turists a mussar la via da muntogna sur las furtgas da Sesvenna, da Plazèr, da Costainas, sur ils Foss etc. Ils esters avevan plaschair dal mattet cun la blusa blaua, sveglià e cun vistas cotschnas. Entras la gronda e bella biblioteca da mes tat m'aveva jau acquistà gia aduras diversas enconuschientschas, emprendì tudestg ed er in pau franzos. Jau aveva terriblas mirveglias dal mund, da citads grondas, da la vita a l'ester, ed ils viandants ma raquintavan. Jau als mussava ils lieus nua che creschan flurs raras, la stailalva che sa chatta be sper las chasas en la prada, l'iva, la genziana, differentas primulas etc. Mes vegl ami M.C., in eminent botanist ed um extraordinariamain scort, ma prendeva savens cun el sin sias gitas e m'instruiva en la botanica. Uschia hai jau emprendì a conuscher anc pli profundamain mia bella patria e l'amar per mai pli l'emblidar.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text è vegnì surpiglià a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar il document en ses context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Regurdanzas da S-charl. Or da mi'uffanza