Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Paraulas rumantschas/Surselva

Ord Wikipedia

Il retg e sia figlia
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada in retg ch'aveva mo ina figlia. El annunzia che quel che possia far questas trais chaussas ch'el giavischia, survegnia sia figlia sco spusa. Quai vegn er ad ureglias ad in pauper giuven. Quel prenda curaschi e sa resolva dad ir tar il retg a far in'emprova. El prenda sia valisch cun insatge da mangiar, sa metta sin via e vegn en in grond guaud. Qua auda el in sgarschaivel urlim. El cumenza a temair; tuttenina vesa el dapertut spir animals selvadis. Plain tema bitta el vi a quels il da mangiar en sia valisch. Ils animals na fan betg envidar e traguttan quai pauc en in batterdegl − ma guai! Tut il da mangiar turna enavos e sa fultscha puspè en sia valisch. Uss vegn in liun natiers e di tut miaivlamain: «Tira or a mai trais chavels; metta en salv els per il mument ch'i fa da basegn; fruscha els alura enta maun ed a ti èsi gidà!» Senza tema tira il giuven or ils trais chavels, als metta en satg e va vinavant. Prest arriva el en in auter guaud. Là auda el in snuaivel tschivliez e tut andetgamain è el circumdà d'ina rotscha utschels. El bitta puspè vi a quels ses da mangiar e quels maglian tut da gust. Suenter turna il da mangiar puspè enavos en sia valisch sco la giada avant. Uss vegn in utschè natiers e di: «Tira or a mai trais plimas e metta en salv ellas per il mument ch'i fa da basegn; fruscha ellas alura enta maun ed a ti èsi gidà!» Il giuven tira ora las plimas, metta ellas en in satg e va vinavant. Uss vegn el en in terz guaud e vesa là ina chamona. En quella pitgava e marclava insatgi fitg dad aut. Plain mirveglias avra el l'isch ed entra. El vesa in dumber miradurs che pitgavan giu craps d'in grip; ma quels turnavan adina puspè ensi. Noss giuven bitta puspè vi ses da mangiar, ma questa giada na turna quel betg enavos en la valisch. Uss vegn in miradur natiers, sin chau ina bella curuna, dat ad el in anè e di: «Prenda quest anè e metta el en salv e cur ch'i fa da basegn, mettas ti el sin tes det ed a tai èsi gidà!» Il giuven prenda l'anè e va tar il retg.

El dumonda il retg, tge ch'el stoppia far per obtegnair sia figlia sco dunna. Il retg mussa ad el in grond lai e di che fin damaun stoppia quel esser svidà dal tut. «Ma bain!», pensa il giuven, «quai è insatge nunpussaivel per mai.» Entant ch'el studegiava e ponderava, vegn endament ad el ils trais chavels dal liun. El prenda quels or dal satg ed als fruscha enta maun. Silsuenter èn tut ils animals selvadis vegnids natiers ed han bavì or il lai; il retg era pia bain cuntent cun il giuven. Uss mussa il retg in stravagant mantun granezza da tuttas sorts e cumonda al giuven da zavrar quel fin l'autra damaun, mintga sort dapersai. Quai era puspè ina chaussa che pareva al giuven nunpussaivla. Dentant vegnan endament ad el las trais plimas, el prenda quellas or dal satg e las fruscha enta maun. Sin quai èn tut ils utschels sgulads natiers ed han zavrà il graun bain ed en urden. Quai ha plaschì al retg, ma tuttina pretenda quel dal giuven anc ina terza lavur: el haja da bajegiar en in tschert lieu in chastè cun set turs e quai entaifer ina notg. Quai pareva nunpussaivel al giuven, ma per fortuna vegn endament ad el l'anè dal miradur. Senza targlinar prenda el quel or dal satg ed al metta sin ses det. Sin quai èn tut ils miradurs stads là e sut la direcziun da quel cun la curuna han els cumenzà a bajegiar il chastè, sco quai ch'il retg aveva cumandà. L'autra damaun era il bajetg finì. Il retg leva e guarda or da fanestra ed è tut stut, cur ch'el vesa il nov chastè ch'era pli grond e pli bel ch'il sieu. Spert lascha el clamar il giuven e dat ad el sia figlia per spusa. Els fan stupentas nozzas ed il ventiraivel pèr è sa chasà en il chastè nov, nua ch'els han vivì ina bella vita fin la fin.


Il chastè dals giats
[modifitgar | modifitgar il code]

Ina saira da stad chavaltgava in chavalier tras in guaud. Nua ch'ils pigns eran il pli spess, ha el chattà ina funtauna ed è siglì giu dal chaval per baiver aua. Tuttenina ha el vis ina rotscha giats grischs che vegnivan en sia direcziun. Quels èn sa fatgs pli datiers, han stuschà el sin ina sendetta graschla e fatg ch'el ha stuì suandar els pli lunsch viaden en il guaud. Uschia èn els ids ensemen tras chaglias e chaglioms, fin ch'els èn arrivads tar ina collina cun in vegl chastè. Ils giats han fatg vegnir il chavalier en il chastè. Suenter avair lià ses chaval vi d'ina pitga da marmel è el ì siador. En ina stupenta bella stiva ha el vis in giat alv ed in giat nair, omadus sin cuvertas da vali. Ma avant che vegnir da discurrer cun quels dus che parevan da cumandar, han tschels giats manà el en in'autra stanza. Qua eri rasà tuaglia e preparà da tuttas sorts spaisas sin maisa; el è sa mess sin ina sutga ed ha mangià da gust. Suenter ha in giat manà el en in'autra stanza ed ha dà da chapir ch'el duaja sa metter giu en quest letg da saida preparà per el. Stanchel e dormulent ha il chavalier prest cumenzà a durmir ch'el tut runtgiva. Vers las indesch ha il giat nair tratg vi da ses ponns e ditg ad el: «Bun chavalier, jau sun in retg pussant, mia figlia è quest giat alv, mes servients èn ils giats grischs. Nus tuts ha in striun midà avant in onn da leghers umans en tarladids animals. Vus pudessas deliberar nus, sche vus giessas sin questa muntogna, nua ch'ins vesa trais cruschs dad aur e chavassas or ina ragisch sper la crusch d'amez. Cun questa ragisch stuessas vus tutgar mintgin da nus ed alura daventassan nus puspè quai che nus eran avant. Mia figlia vuless jau dar a vus per spusa e vus fissas mes successur!»

Curaschusamain è il chavalier siglì or da letg, ha tschiffà la spada, bandunà il chastè ed è ì dal taiss siador encunter la muntogna cun las trais cruschs dad aur. Ma igl è stà in viadi malempernaivel; i tunava e tempestava sco dal giuvenessendi e da tuttas sorts spierts sgulavan enturn el. Finalmain ha el pudì arrivar sin la muntogna da las cruschs ed ha tratg or la ragisch benedida, entant che la muntogna pareva da sfratgar. Ils giats spetgavan avant porta e cur ch'el ha gì tutgà en els, èsi vegnì cler sco da bel mezdi. Il chavalier ha vis il retg vegl e sia figlia en sala sin il tron e schuldada enturn enturn. Cun la princessa ha el fatg legras nozzas e tuts han fatg festa e mangià e bavì l'entir di.


Il paun ed ils trais buns cussegls
[modifitgar | modifitgar il code]

En in vitg sin la muntogna vivevan in um ed ina dunna uschè povramain che l'um ha stuì ir a gudagnar ses paun en terras estras. Lunsch davent da ses vitg ha el chattà in bun patrun ed el è stà tar quel set onns. Suenter quest temp ha el cumenzà a laschar encrescher per dunna ed uffants ed ha dumandà la pajaglia; el veglia turnar a chasa. Ses signur al ha dà in paun e quests trais cussegls: el na duaja mai insultar insatgi, mai prender ina scursanida e mai far insatge en gritta! L'um ha engrazià, ha prendì ses paun ed è ì.

La saira è el vegnì en in'ustaria sper in guaud, nua ch'i vegniva servì tut en chavazzas da morts. Dad esser servì uschia al ha parì malonest e disgustus ed igl avess duvrà pauc ch'el avess cumenzà a far zacras cun l'ustier. Ma qua ha el pensà als cussegls ed è ì a letg. L'autra damaun ha l'ustier sez dasdà el ed ha ditg: «Vus n'avais betg tugnà da mia vaschella d'oss ed avais uschia liberà tut quels che jau aveva striunà, perquai ch'els avevan tugnà da mias chavazzas!» Sin quai è el levà e l'ustier ha laschà vegnir or d'in tschaler ina massa glieud ch'el aveva scungirà giu en il terratsch. Cun quests liberads è noss um ì vinavant.

Suenter in temp èn els arrivads sper ina senda che manava en la citad in zic pli spert che la via gronda. Tut ils deliberads han prendì la scursanida. Els vulevan far vegnir cun els er lur deliberatur. Ma lez ha scusseglià dad ir per la senda ed è ì – vesend che nagin n'ha tadlà ses pleds – tut sulet sin la via gronda. La saira, arrivond en la citad, ha el udì ch'ina banda da laders haja mazzà e sblundregià ses cumpogns. Betg in sulet saja mitschà.

Suenter intgins dis è el arrivà sin far notg en ses vitg sin la muntogna. El è sa schluità vi davant la fanestra da sia stiva ed ha vis tras il vaider co ch'in um giuven bitschava sia dunna. Tut or da senn ha el vulì mazzar il giuven, ma il cussegl dal patrun al è vegnì endament. Ruassaivlamain è el ì en l'ustaria. Là ha el udì ch'il giuven saja ses figl che fetschia damaun messa nuvella.

Plain beadientscha ha el durmì e l'autra damaun ha el gì la ventira d'udir ses figl a legend l'emprima sontga messa. La saira è el ì en sia chasa, nua che tut ha gì in grondischem plaschair d'al vesair da return. Pli tard suenter tschaina ha el prendì nanavant e taglià il paun dal patrun. Qua èsi rudlà viadora pedras e diamants, aur ed argient, uschia ch'el è stà il pli ritg um lunsch enturn.


Las trais clavs d'aur
[modifitgar | modifitgar il code]

Trais frars èn ids ina giada per il mund per gudagnar lur paun. Els èn arrivads in di en ina citad estra; ma qua n'han els betg chattà lavur per tuts trais. Els han damai empruvà da tschertgar lur fortuna, mintgin per sasez, han bandunà la citad ed èn sa separads. Il pli vegl è arrivà in di sin ina muntogna ed ha vis là in chastè da bellezza, tut en marmel. En quel steva ina diala e quella duvrava gist in servitur ed al ha immediat engaschà. Qua steva el propi bain; sia lavur n'era betg greva e la diala era ina fitg buna patruna. Suenter in onn ha ella ditg in di: «Jau stoss ir davent per insaquants dis e ta surdun las clavs d'aur da las trais stanzas. En quella a dretga ed a sanestra dastgas entrar cur che ti vuls, ma la stiva entamez t'è scumandada. Betg entra en quella, sche ti na vuls betg prender ina mala fin.» Lura è ella partida.

Uss era el il sulet patrun dal chastè. Si'emprima lavur è stada dad ir a guardar la chombra a dretga. Tge bellezzas! Tut traglischava dad aur. Suenter è el entrà en la chombra a sanestra. Là eran anc dapli ritgezzas: pedras preziusas da tut las furmas e grondezzas. Tgi sa tge ch'era pir en la chombra scumandada? El ha dentant anc pensà al scumond da la patruna ed ha laschà la terza clav en giaglioffa. In bun temp è el stà bun da retegnair sias mirveglias, ma in di ha el emblidà ses duair. El ha avert la porta scumandada ed è entrà. En quella stanza eran propi tut las custaivladads. Il giuven n'ha dentant betg pudì star ditg cun la bucca averta; tut en ina giada è el stà transfurmà en in crap da marmel.

Insaquants onns pli tard è er il segund frar passà da quellas varts ed è er vegnì engaschà da la diala. Er el è ì a finir en la terza chombra ed è vegnì transfurmà en in crap da marmel.

Per casualitad è er il frar il pli giuven arrivà tar il chastè da la diala ed è vegnì engaschà da quella sco servitur. El ha dentant fatg sia lavur bler meglier che ses dus frars. Er el ha visità tut il chastè cur che la patruna era davent. La clav d'aur da la chombra scumandada n'è dentant vegnida gnanc ina giada or da sia giaglioffa. La diala è turnada ed ha gì grond plaschair ch'el aveva servì uschè fidaivlamain. «Ve cun mai», ha ella ditg, «nus vulain tuttina guardar er la chombra scumandada.» Entamez tut quellas ritgezzas eran dus simpels craps da marmel. «Quai èn tes dus frars. Els n'han betg vulì tadlar ed han stuì sentir. Els han survegnì la paja. Ma uss als poss jau perdunar», ha ella ditg amiaivlamain. Apaina ch'ella als ha tutgà cun ina pertga, èn els puspè sa transfurmads en dus umans sco avant. La diala, cun ses bun cor, als ha uss laschà emplenir lur giaglioffas cun aur e pedras preziusas. Lura han els pudì bandunar il chastè e turnar a chasa. Cur ch'els han guardà enavos suenter in'urella, han els vis mo pli in grippun. Il bel chastè ch'era anc là avant in batterdegl n'era betg pli ed er betg la diala ch'als aveva laschà chattar lur ventira.


Ils trais vents
[modifitgar | modifitgar il code]

En ina valletta da noss pajais viveva ina povra famiglia. Il bab, la mamma ed ils blers uffants avevan pauc da ruier e da sa vestgir. Tut vilada steva la dunna ina saira avant isch-chasa e guardava plain scuidanza sin la chasa dal vischin bainstant. Qua è arrivà in signur cun ina cassacca verda tar ella ed ha ditg: «Sche Vus dais quai che Vus avais sut Voss scussal, vi jau procurar a Vus tants daners sco che Vus vulais.» La tgutga dunnetta pensava ch'il signur en verd veglia la cotgla ch'ella aveva en il scussal, ed ha empermess ad el quai. Pli tard ha ella raquintà tut a ses um; er quel ha stuì rir dal signur en verd.

Suenter intgin temp ha la dunna parturì in bel pop, ed els han prendì per padrin in vegl eremit e per madritscha la signura d'in chastè en la vischinanza. La saira da quel di è vegnì il signur en verd, ha mess ina bursa plain aur sin maisa ed ha ditg al bab ch'el vegnia en set onns per il mat che la mamma haja empermess ad el. Pir uss han ils buns vegls s'accurschì tgi ch'il signur en verd era e tge ch'el aveva manegià, dumandond la dunna quai ch'ella haja sut ses scussal. Tut contristads èn els sa lamentads vers lur cumpar, il pietus eremit. Quel ha fatg curaschi ad els e ditg ch'els duajan mo educar bain lur mat, e cur ch'el haja cumplenì tschintg onns, duajan els trametter el tar il padrin.

Ditg e fatg, suenter tschintg onns han ils geniturs tramess il figliol tar il padrin. Cun tutta bregia ha il bun eremit mussà al figliol da leger or da cudeschs vegls ed en linguas estras. Suenter ch'ils set onns èn stads passads, ha el cumandà al figliol dad ir si nua che duas vias sa cruschian, e da leger là en quest cudesch vegl ch'el dettia ad el. El na dastgia però mai guardar or dal cudesch, capitia tge ch'i veglia. Alura ha el dà ad el in cudesch vegl sco Metusalem, lià en pergiamina, e manà el en in lieu, nua che duas vias sa cruschavan. Là è il giuven sa mess a leger ed ha legì conscienziusamain ditg e lung. Tuttenina però ha el udì insatgi a chantar, sunar e sautar, sco sch'il barlot passass sperasvi. El ha guardà si dal cudesch ed en quest mument ha in tschess tschiffà el cun sias griflas. Per ventira aveva noss giuven però anc pudì prender il cudesch vegl cun el, ed el legeva trasor vinavant en quel. Perquai ha l'utschè stuì laschar dar el or da ses pichel, ed il giuven è crudà giu sin la muntogna Güglia.

Là sin il Güglia eran trais dialas ch'avevan in magnific chastè. Quellas han chattà il pitschen e manà el en lur palazi da cristal. Cun questas trais dialas buntadaivlas ha el passentà bels dis, e survegnind el barba, è el s'inamurà da la giuvna e pli bella da las trais dialas. Quella ha er gì plaschair dal bel giuven, ed en curt vulevan els far nozzas. Avant ha il giuven però anc vulì visitar ils buns geniturs ed il padrin e la madritscha. Cun larmas en ils egls ha el prendì cumià da sia spusa. Quella ha dà ad el in anè cun in crap custaivel ed ha ditg: «Cur che ti volvas quest crap vers mai, stoss jau vegnir; ma na volva el per l'amur da Dieu betg senza avair da basegn!» Engraziond ha el empermess da betg malduvrar il regal, e senza ch'el sappia co, è el stà a chasa tar ils ses ed en il chastè da sia buna madritscha. Quella aveva grond plaschair da ses figliol ch'era in zunt bel giuven, ed ella ha fatg amogna ad el sia fina figlia. Ma el ha ris da quest bumaun ed ha ditg ch'el haja ina bler pli bella spusa. Senza pensar a si'empermischun, ha el vulvì l'anè. Qua è arrivada la diala, sia spusa, alva sco ina gilgia, però tut vilada e mussond il det. Ensemen èn els puspè sa mess sin via per turnar a chasa sin la muntogna Güglia. La saira han els prendì albiert en in ospizi, e durant la notg ha la furbra diala tratg l'anè dal spus or dal det ed è svanida. Il spus era tut contristà l'autra damaun, chattond ni spusa ni anè.

Curaschus sco ch'el era, è el sa mess sin via per tschertgar la muntogna Güglia. Tut la glieud ch'el dumandava suenter questa muntogna, rieva ad el en fatscha e scheva ch'ella na sappia nagut d'ina tala muntogna.

Ina saira tard è il giuven arrivà en in guaud stgir. Stanchel mort è el sa mess giu sin in cusch ed ha bragì. Alura è vegnì in um vegl sco paun e latg, cun ina barba alva, ed ha ditg: «Pertge bragias, mes giuven?» – «O, jau tschertg la muntogna Güglia, las trais giuvnas sco gilgias ed il chastè da cristal!» – «Fin là èsi lunsch», ha respundì l'um vegl, «ma qua has in stgalfin, e mintga pass che ti fas cun quel, vas ti trais uras lunsch; jau sun l'aura sut.» Sin quai ha el suflà, e l'aura sut ha purtà il giuven trais uras lunsch viaden en il guaud. Là steva sper in cuvel in um vegl sco la crappa, cun chavels alvs e barba grischa: «Jau sun il vent sura», ha quel ditg. «Jau sai gia pertge che ti es qua e vi er gidar tai. Qua has in chapè che ta fa nunvesaivel!» Cun in chaud engraziament ha il giuven retschavì il chapè miraculus, ed il vegl ha suflà ch'il vent sura ha purtà il giuven trais uras pli lunsch en il guaud. Uss steva qua davant il giuven in um cun chavels tut spalads e barba sburritschida, uschiglio dentant anc da buna possa, in stagn cumpogn. «Quai che ti tschertgas è qua si sur questa paraid-crap», ha ditg l'um, «e si là na po ni il vent sura ni l'aura sut bittar tai; jau sun però il favugn ed hai tutta pussanza en la muntogna. Prenda quest fist, e cur che ti volvas el, es ti sur la paraid-crap!» Il giuven ha dà ina smanada al fist ch'il vegl al aveva regalà, ed en quest mument ha il favugn bittà el sur la paraid-crap si.

Or dal chastè da las dialas, che n'era betg lunsch davent, udiv'ins chant e musica da saut. Spert ha il giuven mess si il chapè dal vent sura ed è ì en il chastè da cristal. Là ha el vis sia spusa a maisa cun in auter, pronta per far nozzas. Giagliardamain ha il giuven cumenzà a mangiar davent tut quai che vegniva sin il taglier da sia spusa. Quai ha tementà quella uschè fitg ch'ella è currida en sia chombra, ed il giuven suenter. En chombra ha el prendì giu ses chapè e la spusa ha enconuschì el. La veglia amur ha victorisà. Cur ch'els èn ids giu tar ils chombrers, ha la diala fatg a quels la suandanta dumonda: sch'insatgi haja pers ina clav e laschà far ina nova, chattia però puspè la veglia, tgenina ch'el dovria? La veglia, han ils chombrers manegià unanimamain. Sin quai ha ella raquintà co ch'i saja ì cun ella. Ed anc il medem di ha ella maridà il spus vegl.


Las furmiclas, ils avieuls e las andas
[modifitgar | modifitgar il code]

In pover um aveva trais figls. Il vegl da quels ha ditg al bab ch'el veglia ir a l'ester a gudagnar ses paun. Avant che ir ha el empermess da dar novas en in onn. Ma cur che l'onn è stà passà, n'èn vegnidas naginas novas ed il giuven è stà spari. Qua ha il segund figl talunà dad ir pli lunsch ed il bab ha laschà ir el cun la speranza ch'el chattia ses figl pers. Ma er il segund figl n'ha betg dà novas ed è restà sparì. Uss ha il pli giuven dals figls declerà ch'el veglia ir a tschertgar ses frars. Bab e mamma al han laschà ir vess e navidas.

Giond a l'ester, ha il giuven inscuntrà in di dus murdieus. Quai eran ses dus frars. El ha vis ch'els eran bunamain morts da la fom ed ha fatg amogna ad els da baiver e da mangiar en la proxima ustaria. Quai n'ha el betg stuì dir duas giadas.

La via manava tras in guaud ed els èn passads sper in furmicler vi. Ils dus schlampers vegls vulevan devastar quest furmicler, sperond da chattar lien insatge da mangiar. Il giuven è sa mess tranteren: «Laschai en paus quests animalets! Cun lur provisiuns na pudais vus betg dustar la fom!» Pli lunsch en il guaud han els observà ina schauma d'avieuls en ina planta chavorgia. Ils magliafoms avessan gì mustgas da sblundregiar las patgnas ed il mel, ma il giuven è vegnì d'impedir quai. Bainprest èn els arrivads tar in lai. Insaquantas andas nudavan vers la riva ed i fiss stà simpel da pigliar quellas. Als dus vegls faschevi vegnir l'aua en bucca, ma il giuven ha lavagà lur appetit cun dir ch'els n'hajan nagin fieu per brassar la preda.

Cuntinuond lur viadi, èn els arrivads tar in chastè. Quel era talmain cuvert da chagliom ch'els han stuì sa stentar per vegnir vitiers. Els han rut en la porta veglia ed èn stads al pe d'ina grond stgala da crap che manava en ina sala. En in dai è cumparì in um vegl. Els han dumandà insatge da mangiar. Empè da dar ina resposta ha l'um vegl prendì ina crida ed ha scrit sin ina maisa da crap: «Tge giavischais vus?», ils frars han fatg il medem ed han scrit sutvi: «Da baiver e da mangiar!» Tuttenina han els gì ina stupenta tschaina sin maisa. Els han mangià e bavì sco lufs, èn levads da lur sutgas ed han vulì ir per lur fatg. Ma qua è vegnì l'um vegl ed ha scrit sin la maisa da crap: «Jau hai anc ina lavur per vus!» El ha fatg segn al frar vegl da suandar el en la curt dal chastè. La plazza da la curt era cuverta cun millis e millis granitschs. L'um vegl ha cumandà da prender si e metter ils granitschs en satgs. Sin far notg stueva la lavur esser fatga. Il mat è immediat sa mess a la lavur ed ha fatg tut ses pussaivel, ma ils granitschs vegnivan strusch pli paucs ed i fascheva gia notg. Qua è arrivà l'um vegl ed ha vis che la lavur n'era betg fatga. El ha midà il frar en ina pitga da crap. Il medem è capità l'auter di er cun il segund frar.

Il terz di ha il pli giuven stuì far la lavur da ses frars. El ha spert vis ch'i n'era betg pussaivel da vegnir a fin en il temp dumandà. Tge far? Tuttenina èn la furmiclas vegnidas endament ad el ed el ha clamà: «O vus furmiclas, jau hai salvà a vus la vita, uss vegni e gidai mai!» Sinaquai èn arrivadas millis e millis furmiclas, èn sa messas a la lavur ed han pir smess cur che tut ils granitschs èn stads en ils satgs.

Il vegl ha gì grond plaschair cur ch'el ha vis che la lavur era fatga la saira. Tuttina n'ha el anc betg laschà liber il frar. Per il di suenter ha el gì la suandanta incumbensa: «Davant il palaz hai bleras pitgas da crap. Sin ina da quellas vegnan a sa platgar ina massa avieuls. Engiavina la dretga!»

Il giuven ha contemplà ditg e bain las pitgas, ma ina era sco l'autra ed el n'è betg vegnì da chattar la pli pitschna differenza. Qua è el sa regurdà dals avieuls dal guaud ed el ha ditg: «O vus buns avieuls, n'emblidai betg che jau hai protegì vossa schauma e vegni e mussai a mai sin tge pitga ch'ils avieuls sa platgan!» En in dai è la schauma ch'el aveva liberà vegnida or dal guaud, è sa platgada sin ina da las pitgas ed è puspè sgulada davent. Uss ha il giuven savì tge pitga che tutgava als avieuls ed el l'ha mussà al vegl. Quel ha gì grond tschaffen ed ha scrit si la terza ed ultima lavur per il giuven. «Al fund dal lai sa chatta ina clav d'aur. Guarda da survegnir quella avant ch'i fetschia stgir. Avra suenter la chombra qua dasperas, en la quala dorma la princessa. Sche ti vegns a frida cun quest pensum, chattas ti la fortuna.»

Ma cur ch'il giuven ha vis il lai profund tut surtratg cun glitta, ha el cumenzà a dubitar ch'el survegnia insacura la clav. El ha studegià tge far ed è sa regurdà da las andas ch'el aveva liberà. Clamond quellas en agid, ha el vis co ch'in'anda è sgulada natiers, è sfunsada en il lai e turnada cun ina clav d'aur en il pichel. Il giuven ha prendì la clav d'aur, è ì en il chastè ed ha avert la chombra che l'um vegl aveva mussà. En la chombra ha el vis ina zunt bella princessa che durmiva. La princessa è sa svegliada ed ha engrazià da tut cor. Uss è er l'um vegl vegnì natiers cun enta maun ina pertga ed ha ditg: «Grazia a tes bun agid has ti liberà mai d'in nausch striegn. Prenda questa pertga, va giu davant il palaz e tutga cun quella tut las pitgas da crap!» Il giuven ha fatg quai ed ina suenter l'autra èn las pitgas sa midadas en umans: il cuschinier, las chombreras, ils serviturs, ils famegls, ils sunaders ed a la fin er anc ils dus frars. Il giuven ha maridà la bella princessa ed a ses frars ha el dà vestgids e bleras munaidas, uschia che tuts han pudì dir: «Nus avain chattà la fortuna!»


La madritscha
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada ina dunna paupra. Quella procurava sezza per ses paun da mintgadi. In di è ella arrivada en in guaud. Qua vesa ella in vegl chastè. I fascheva stgir ed uschia ha ella spluntà e dumandà da star sur notg. En il chastè viveva ina dunna suletta e quella è stada d'accord.

Quella notg ha la dunna paupra parturì ina figlia e la signura è daventada madritscha. La madritscha ha ditg a la dunna ch'ella possia star qua in pèr dis. Strusch che la paupra pagliolanca era sa revegnida, ha la madritscha ditg ad ella ch'ella possia ir nua ch'ella veglia, ma la poppa tegnia ella qua. La paupretta è stada fitg cuntenta ed è ida per ses fatg. La madritscha ha tratg si la pitschna e l'ha mussà da far da quai e da tschai, enfin che la matta aveva quindesch onns.

Ina giada aveva la madritscha dad ir davent e dueva esser absenta ina pulit'urella. Avant che partir ha ella mess ina stgatla ed in spievel sin maisa en stiva e cumandà a la figliola da betg tutgar en quellas chaussas, uschiglio giaja quai mal cun ella.

Ma strusch che la madritscha è stada ord chasa ha la figliola pensà: «Mirveglias avess jau schon tge ch'è en questa stgatla che la madritscha ha cumandà uschè resolutamain da laschar star!» E la matta è ida vi ed ha avert la stgatla. En quella avevi ina funtauna. La matta ha chatschà en il det e quel è vegnì tut nair. Plain snavur ha la matta lià en il det. «E tge èsi cun quest spievel?» Guardond lien vesa ella la madritscha che sauta cun il diavel. Sinaquai è la matta ida ed ha fatg las lavurs che la madritscha aveva cumandà.

Strusch che quella è turnada, ha ella dumandà: «Maria Margareta, tge has fatg cun tes det?» La figliola ha fatg la giatta morta ed uschia cuntinuescha la madritscha: «Sche ti na dis betg tge, alura pos ti ir danunder che ti es vegnida!» Ed ella ha fatg trair ora la matta la vestgadira custaivla da princessa e l'ha chatschà or dal chastè.

La matta niva sa turpegiava e na saveva betg nua ir. Qua ha ella vis in grond pign cun roma che penderlava enfin giun plaun. Ella è sa zuppada sut quel en. Là seseva ella damai e bragiva e rugava il bun Dieu ch'el la duaja trametter in vestgi. Uschia na possia ella tuttina betg ir tranter la glieud.

Tuttenina urla in chaun sper il pign. Quai era il chaun d'in chatschader che passava gist speravi. Il chatschader vegn natiers e di: «Tgi ch'è qua sut quest pign duai vegnir ora!» Sinaquai respunda la matta: «Jau na poss betg vegnir ora, perquai che jau sun niva!» Il chatschader bitta viaden ses mantè per che la matta possia sa zugliar en e vegnir ora.

Alura raquinta ella al chatschader pertge ch'ella era niva. Qua di il chatschader: «Sche ve cun mai en il chastè!» La figliola è ida cun il chatschader en il chastè. Els han maridà. Il chatschader era ritg e gieva a chatscha mo per divertiment.

La dunna ha parturì in figl ed ils geniturs eran tut nars da quel. Ina damaun però, cur ch'els èn levads, era il figl mort. In onn pli tard ha la dunna survegnì in segund figl. Questa giada han ils geniturs emploià trais dunnas per pertgirar l'uffant.

Viaden la notg han questas dunnas però survegnì ina sien snuaivla ed han stuì far in cupid. Cur ch'ellas èn sa dasdadas, era l'uffant mort. Plain desperaziun han las dunnas clamà il signur e lez ha manegià ch'insatgi mazzia ses uffants. Ma quellas han respundì che quai na saja betg pussaivel. Nagin na saja stà en chombra dal figliet.

Suenter in onn ha la signura parturì il terz uffant. Questa giada ha il signur fatg sez guardia da notg. Ma er el è sa durmentà sco las servientas. E cur ch'el è sa dasdà, era ses terz uffant medemamain mort.

Uss è il signur vegnì grit ed ha ditg a sia dunna: «Jau crai che ti mazzias ils uffants e nagin auter!» La dunna ha engirà ch'ella na fetschia franc betg da quai. Ma il signur n'ha betg cartì, l'ha fatg trair or il bel vestgì da signura e trair en in pèr lumpas. Alura ha el fatg bittar sia dunna en ina cisterna sitga. La dunna bragiva pitras larmas.

In di vegn ina vulp sper la cisterna e dumonda: «Maria Margareta, figliola! Tge has fatg cun tes det?» Ed uss ha la figliola raquintà tut. Sinaquai ha la vulp ditg: «Ta tegna vi da mia cua, alura vi jau trair siadora tai!» La figliola ha tschiffà la cua e la vulp l'ha spendrà.

Ma cur ch'ella è stada or da la cisterna steva sia madritscha sper ella empè da la vulp. E sper la madritscha eran ils trais bels mats. La madritscha ha ditg: «Perquai che ti has ditg la vardad sun jau liberada dal nausch. E qua has ti tes trais figls. Quels hai jau prendì davent da tai. Uss mo va tar tes um, quel vegn franc puspè a prender si tai!»

La signura è turnada cun ils trais figls en il chastè. Plain legria als ha il signur beneventà e rugà sia dunna per perdun, perquai ch'el era stà uschè nausch cun ella. Alura han els fatg ina gronda festa.


Il stgazi sut il cusch
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada dus schuldads – Gion e Pieder – ch'avevan bandunà il servetsch ed eran turnads a chasa. Sco ils blers da lur spezia n'avevan els ni daners ni chalzers.

Vagabundond per il pajais enturn, èn els arrivads in di en in grond guaud. Suenter pliras uras sin via di Pieder a Gion: «Jau hai fom e said, sun stanchel e flaivel e na poss betg marschar vinavant. Jau stoss ma metter giu e durmir in mument!» Pieder sa metta giu sin il mistgel e dorma prest stagn e bain.

Gion seseva sper el e vegliava. Qua vesa el tuttenina ch'ina glisch vegn or da la bucca da Pieder. Quella va in toc dal guaud viaden e sa tschenta sin in grond cusch marsch. Gion piglia tema e dasda ses camarat, ma en quest mument turna la glisch enavos en la bucca da Pieder.

Qua di Pieder a Gion: «O, ti duevas ma laschar durmir, jau aveva in siemi uschè dultsch ch'i sa chattia en in cusch qua damanaivel in grond stgazi. Ma uss na sai jau betg en tgenin.» «Sche gliez sai jau», di Gion sin quai ed els van tar il cusch, sin il qual la glisch era sa tschentada.

Els chavan enturn il cusch e chattan suten ina cria da crap, emplenida cun daners, uschia ch'els èn stads ritgs avunda per lur entira vita.

E sch'els n'èn anc betg morts, vivan els anc adina...


L'istorgia dal sal
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada in retg e quel aveva trais figlias. In di ha el ditg: «Mintgina ma duai uss dir, quant gugent ch'ella ha mai.» La pli veglia ha respundì: «Jau t'am sco la poppa da mes egl.» E la segunda: «Jau hai gugent tai sco mamezza.» La pli giuvna ha dà ina curiusa resposta: «Char bab», ha ella ditg, «jau t'hai gugent sco il sal.» Il retg n'ha betg encletg il senn da quests pleds ed è stà fitg surprendì. «Sche ti m'has mo tant gugent, n'es ti betg degna da star pli ditg sut mes tetg», ha el ditg tut grittentà ed ha stgatschà ella anc il medem di or da ses chastè.

La paupra giuvna è girada baud qua, baud là ed è arrivada en in spess guaud. Stancla dal viadi è ella sa messa giu a la riva d'in lajet per pussar in pau. Qua ha chatschà in peschun ses chau or da l'aua ed è sa mess a discurrer cun ella ed ha dumandà: «Nua has ti en il senn dad ir?» La princessa al ha raquintà quai ch'era capità. Entant ch'ella discurriva, la culavan las larmas giu per la fatscha. Il pesch ha confortà ella ed ha ditg: «Na bragia betg, pertge che tut vegn a finir bain per tai.» El l'ha regalà trais stgatlettas ed ha cusseglià d'avrir ina mintga giada ch'ella giaja en baselgia.

Cun nov curaschi è ella sa messa puspè en viadi ed è arrivada bainspert tar in chastè. Là abitava in retg. Ella è stada cuntenta e pli che cuntenta da survegnir là lavur sco simpla fantschella. Ina dumengia ha ella vulì ir en baselgia. Ella è ida en sia chombretta, è sa lavada e petgnada bain e suenter ha ella avert l'emprima stgatla. Tge surpraisa! En quella era in stupent vestgì da saida che la gieva gist bain. Fittada sco ina princessa, è ella ida en baselgia. Il figl dal retg era preschent ed ha immediat gì in egl sin la bella matta nunenconuschenta. Suenter baselgia è ella sparida uschè svelt che nagin na l'ha pli chattà.

La dumengia suenter è ella puspè ida en baselgia e questa giada fascheva ella anc dapli parada che la giada avant. Il prinzi ha spetgà davant baselgia. Cur che la matta è vegnida ora, l'ha el tschiffà per il bratsch ed ha fatg vegnir ella sin il chastè. Ella ha stuì dir tgi ch'ella saja e danunder ch'ella vegnia. Il figl dal retg ch'aveva fitg gugent ella, l'ha dumandà immediat per spusa.

Igl è vegnì il di da nozzas ed ella ha prendì il vestgì or da la terza stgatla, in vestgì da bellezzas tut en aur; insatge sumegliant n'aveva nagin anc vis! Ils dus auters vestgids ha ella regalà a sias chombreras. Els han envidà blera glieud a lur nozzas, tranter auter er il bab da la spusa. La princessa aveva dà il cumond al cuschinunz da preparar in stupent avantpast, dentant senza metter sal en las tratgas. Cur ch'ils giasts han sagià las spaisas senza sal, han els fatg curiusas tscheras. A la dumonda dal retg, pertge che las spaisas n'hajan nagin gust, ha respundì la princessa riend: «Perquai ch'i manca il sal. Pir il sal dat il dretg gust a las spaisas; perquai hai jau gist uschè gugent el sco che jau hai gugent mes bab.» Pir uss ha il retg enconuschì la bella spusa che n'era nagin'autra che sia chara figlia, la quala el aveva tramess or da chasa. El ha er chapì ses pleds ed ha rugà per perdun davant tut ils giasts per il grond tort ch'el l'aveva fatg.

La princessa ha fatg in segn ed ils serviturs han mess danovamain a maisa. Questa giada èn vegnidas servidas tratgas che faschevan tutta onur al cuschinunz. Tut ha gì ina bella vita tar questa nozza. Blers onns pli tard, il prinzi e la princessa eran daventads retg e regina, è il vegl retg vegnì a star tar sia figlia, pertge ch'il pli gugent da tuttas aveva el tuttina quella... dal sal.


La maila smaladida
[modifitgar | modifitgar il code]

In bab aveva trais figls. Da s. Martin ha el cumprà in bel pumer da maila pitschen e questa maila vegniva madira pir da s. Martin. Quai fiss stà bel ed endretg. Ma la notg avant la festa vegniva la maila adina engulada, uschia ch'il bab e ses figls n'avevan anc betg pudì gustar in sulet da quests fritgs. Unfis da quest striegn, ha il figl declerà ch'el veglia star e guardar tgi che giaja cun la maila.

La saira avant s. Martin ha el prendì la buis ed è ì ora per il curtin enturn. Ma i n'è betg ì ditg ch'el è sa durmentà ed ha durmì stagn e bain. La damaun era la maila engulada. Tut trist è el ì tar ses bab. El sa turpegiava da betg esser stà abel da pertgirar la maila.

L'auter onn ha il segund figl fatg amogna da star guardia la notg avant s. Martin. Er el ha prendì la buis chargiada ed è ì cun egls averts per il curtin enturn. Ma suenter in'urella è el sa durmentà ed ha durmì fin l'autra damaun. Cur ch'el è sa dasdà, eri bel cler di e la maila engulada. Cun il chau a bass è el ì tar il bab ed ha confessà ch'el na saja betg stà bun da pertgirar la maila.

Il terz onn, la saira avant s. Martin, èsi stà il figl giuven ch'ha vulì star e pertgirar la maila. El ha prendì la buis ed ina guglia, è raivì sin il pumer ed ha fatg guardia si là. I n'è betg ì ditg ch'el vegn surprendì d'ina sgarschaivla sien. Ma el ha furà en il maun cun la guglia ed ha uschia pudì star alert. Da mesanotg sgola ina columba vi sin il mailer e cumenza a prender giu la maila. «Mo plaunsieu!», cloma il giuven e drizza la buis vers l'utschè. Alura ha respundì la columba: «Betg sajettar sin mai, sche ti vivas anc gugent! Ti stos savair che voss bab ha cumprà quest pumer d'in striun e che la maila è striunada. Mo jau dastg cleger quella. Trais mails vi jau dentant laschar a tai, per che ti possias dar in a tes bab ed in a mintgin da tes frars.»

Suenter avair ditg quests pleds è la columba sa midada en ina bella giuvna ed els han discurrì ditg e bain ensemen. Avant che ir in ord l'auter ha la giuvna dà al giuven in grondius e bel anè ed ha ditg: «Quest anè ta dun jau per regurdientscha. Cun agid da quel vegns ti a chattar la via en mes chastè. Guarda trasor sin el, pertge ch'uscheditg ch'el traglischa es ti sin la dretga via!» Cun ina giada è la giuvna stada svanida ed il giuven ha vis ina columba a sgulond pli lunsch.

L'autra damaun ha el dà ils trais mails al bab ed als frars per mussar ch'el haja pertgirà cun success il mailer, ed è alura sa mess sin via per ir al chastè da sia giuvna e spusa. Spert è el ì vinavant uscheditg che l'anè traglischava ed è arrivà cun il temp tar in starmentus guaud, en il qual vivevan da tuttas sorts animals selvadis. A l'entschatta dal guaud ha el entupà in um vegl ch'ha dumandà nua ch'el veglia ir. Il giuven ha raquintà tut. Ma il vegl ha scurlattà ses chau grisch e manegià che quai na giaja betg. El vegnia stgarpà dals animals selvadis. Plain tema ha il giuven dumandà il vegl, sch'el na sappia betg in cussegl co far da vegnir tras quest guaud senza daventar in'unfrenda dals animals selvadis. «Jau poss mo dar il cussegl», respunda il vegl, «da prender e sajettar giu ina selvaschina, manizzar la charn e bittar vi las buccadas als animals da rapina, cur ch'els vegnan.» Il giuven suonda il cussegl, sajetta ina selvaschina e taglia quella en buccadas. Cur ch'el è stà amez il guaud, era el tuttenina tschinclà dals pli sgarschaivels animals da rapina. Qua ha el spert bittà vi in toc charn e guarda, las bestias èn siglidas natiers ed èn sa stgarpadas per las buccadas. Avend maglià la charn persequitavan ils animals puspè il giuven, ma quel bittava giun plaun novas buccadas ed uschia ha el pudì fugir e mitschar or dal guaud. Uss na vegnivan ils monsters betg pli suenter ad el ed el pudeva ir cumadaivlamain vinavant. Cur ch'el era ì in grond toc d'ina planira viadora, ha el observà a la fin da quella in chastè che traglischava sco ses anè. Uss ha el fatg chommas ed ha cuntanschì bainprest l'edifizi splendurant. Sia spusa è vegnida encunter ad el, ha prendì ses maun ed ha manà el si en il chastè. Suenter paucs dis han els maridà ed han vivì allegramain en il chastè fin lur beada fin.


Il padrin ed il figliol
[modifitgar | modifitgar il code]

Igl era ina giada in padrin bainstant. Quel aveva in figliol fitg pover ch'aveva pers gia baud ses geniturs. El ha prendì il figliol tar sai ed ha tratg si el. Cur che quel è stà grond, ha el dà daners ad el ed ha ditg ch'el duaja ir ad emprender in mastergn, gist quel ch'el veglia. E sch'el dovria daners, dettia el quels. Il figliol ha prendì ils daners ed è partì. Ma suenter trais emnas è el turnà enavos tar il padrin. Quel ha ditg ad el: «Has gia emprendì in mastergn?» Ed il figliol ha respundì: «Jau hai emprendì d'engular. Quai sai jau uss.» «Ma es ti er in lader fin?», ha dumandà il padrin. Il figliol ha manegià bain. Alura ha ditg il padrin: «Sche ti es uschè malizius, stos ti engular questa notg or da mes uigl il pli bel chaval e vegnir cun quel damaun tar mai.» En quest uigl eran sis bels chavals. Il padrin ha ditg als famegls d'avair quella notg spezialmain quità dals chavals, pertge ch'i sajan laders sin via. Ils famegls han empermess da vegliar l'entira notg.

Il figliol è sa vestgì da dunna veglia ed è ì enturn las diesch fin avant porta, ha guardà da la porta viaden ed ha vis là ils umens. El ha supplitgà quels da laschar entrar ina povra dunna veglia e star in zichel a chaud, i saja talmain fraid ordadora. Ils umens han lubì quai. Cur che la veglia è stada en uigl, ha ella fatg amogna a mintgin in magiel vinars per stgaudar. Tut ils famegls han bavì vinars che cuntegneva ina dorma. Alura ha il figliol pudì prender cumadaivlamain il chaval or dad uigl, è ì tar il padrin ed ha ditg: «Bun di, padrin. Qua avais Voss chaval.» «Ti es propi malizius!», ha ditg il padrin. «Ma questa notg stos ti prender sut il tgil da mai e da mia dunna il lenziel e lura anc l'anè giu dal det da mia dunna.»

«Sche ti sas far quai, es ti vairamain in lader fin.» «Quai vi jau bain far», ha respundì il figliol. El è turnà a chasa ed ha fatg in tarment um-strom. Quel ha el purtà enturn mesanotg d'ina stgala siadora e mess si per las fanestras dal padrin. Il padrin ha vis quai ed ha ditg a la dunna: «Uss è il cugliun qua, a quel vi jau mussar da viver.» El è spert levà ed ha dà in ferm stausch a quest um-strom, cartend da stuschar il figliol da stgala giu. L'um-strom è cupitgà e rudlà in toc da la via vi. En il fratemp è il figliol sa postà sper l'isch-chasa, pertge ch'el aveva sminà che ses padrin haja scrupels e vegnia a guardar, nua ch'el saja. E davairas, tuttenina ha il padrin ditg a sia dunna: «Jau stoss tuttina ir giu e guardar tge ch'il figliol fa, sch'el è anc en vita u tge.» El è levà ed ì giuadora. En quest mument è il figliol entrà en stiva, ha imità la vusch dal padrin e ditg a la dunna: «Ti pudessas anc dar a mai avant che jau vom il lenziel e l'anè. Quest figliol è in tal cugliun ch'ins na po betg sa fidar dad el.» La dunna, cartend ch'i saja ses um, ha dà il lenziel e l'anè. Il figliol è partì ed il padrin è returnà curt suenter en chombra. La dunna ha dumandà tge che ses figliol fetschia. L'um ha ditg ch'el n'haja vis nagut. Sin quai ha ditg la dunna: «L'anè ed il lenziel has ti bain mess en trucca ch'el n'als po betg engular.» Ma l'um n'ha vulì savair nagut da quai, e pir uss èn il padrin e sia dunna s'accurschids ch'els eran vegnids cugliunads. L'autra damaun è il figliol vegnì cun l'anè ed il lenziel, ed il padrin ha stuì conceder ch'el haja emprendì bain il mastergn da lader.


Ils trais ligns
[modifitgar | modifitgar il code]

Dal temp dals tirans abitava in da quels damanaivel d'ina claustra, ed el empruvava cun tut ils rampigns da metter sutsura quella. In di è el ì en claustra ed ha entupà l'avat che gieva a spass sut la claustra. A quel ha ditg il tiran, sch'el na possia betg respunder entaifer trais dis ils trais ligns ch'el dettia si ad el, stgatschia el l'avat e tut ils paders or da la claustra. El stoppia lignar quants fegls che sajan sin quest fraissen grond sper la claustra, quant profund ch'il Lag da Laus saja e quantas stailas che sajan al firmament. Sin quai è il tiran ì davent e l'avat è turnà trist en claustra. Là ha el raquintà tut als paders, e quels èn er vegnids trists, pertge che nagin na saveva respunder a questas dumondas.

Il portger è s'accurschì che tuts eran contristads ed el ha dumandà l'avat tge che saja capità che tuts laschian pender il chau e discurrian uschè pauc. L'avat ha respundì che quai na giaja tiers nagut ad el, el na possia oramai betg gidar els. Ma il portger ha manegià ch'el possia forsa tuttina dar in bun cussegl e gidar el. Sin quai ha l'avat raquintà l'istorgia lung e lad al portger. Sch'i saja mo quai, sappia el bain dar resposta, ha il portger ditg. Ma l'avat stoppia dar ad el sia rassa per discurrer cun il chastellan. L'avat è stà fitg led da quai ed el ed ils paders èn stads d'accord ch'il portger tiria en la rassa.

Il terz di è arrivà il tiran, ed il portger è chaminà encunter ad el cun la rassa d'avat. Cun vusch nauscha ha il tiran dumandà, sch'el veglia respunder ses ligns, e l'auter ha ditg frestgamain: «Gea.» Alura ha il tiran ditg: «Quants fegls ha pia quest fraissen qua?» «Exact uschè blers sco fustis», ha respundì il portger. «E quant profund è il Lag da Laus?», ha dumandà il tiran vinavant. «Gist uschè profund sco quai ch'in crap po ir a funs», è stada la resposta. «E quantas stailas èn al firmament?», ha dumandà il tiran per la davosa giada. «Tantas sco sablun en il Rain», ha respundì il portger. «Bun», ha ditg il tiran, ch'ha sentì che quai n'era betg l'avat d'avant, «ti has ditg endretg e perquai duais ti esser avat da qua d'envi enstagl da quel avant.»