Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Pederin sgola sin la glina

Ord Wikipedia

L'istorgia da la famiglia Sumsum
[modifitgar | modifitgar il code]

Sumsum aveva num il bau da matg gross ch'abitava la primavaira sin in chastagner en il curtin dals geniturs da Pederin, betg lunsch davent dal prà grond cun las bleras astras. Signur Sumsum era stà maridà; ma sia dunna era uss morta. Ina giaglina l'aveva maglià cur ch'ella era ida ina giada en gir il suentermezdi sin il bain, per guardar tge ch'i dettia bun da magliar en la glisch dal sulegl. Per ils baus da matg èsi numnadamain fitg privlus d'ir a spass durant il di. Sco quai ch'ils umans dorman la notg, dorman els da di.

Ma la pitschna dunna Sumsum era fitg mirvegliusa e perquai schuschurava ella er enturn da di. Ella era gist sa platgada sin in fegl da salata e pensava: «Lain guardar ina giada, co che quai gusta!» ... Pic! – qua l'aveva la giaglina gia maglià.

Per signur Sumsum, il bau da matg, è quai stà ina gronda sperdita. El ha bragì grossas larmas e laschà colurar nair sias chommettas. Pli baud eran quellas cotschnas; ma igl è usit tar ils baus da matg ch'ils vaivs portan chommas nairas durant il temp da tristezza. E signur Sumsum tegneva aut ils usits, pertge ch'el era il davos descendent d'ina famiglia fitg renumada.

Avant blers tschients onns, cur ch'il babun da la famiglia Sumsum aveva gist fatg nozzas, era numnadamain capitada ina gronda disgrazia. Ina bella dumengia en damaun era el sgulà cun sia pitschna dunna en il guaud a spassegiar. Els avevan maglià ina massa e ruassavan gist sin in romin d'in badugn. Ma els eran fatschentads talmain cun sasezs – pertge ch'els eran maridads da giuven – ch'els n'han betg udì ch'in nausch um è s'avischinà. Igl era in lader da laina ch'era ì ina sontga dumengia en il guaud ad engular. Quel ha tuttenina auzà sia segir e terrà il badugn. Ed el ha smanà la segir uschè fitg ch'el ha gist anc taglià davent al basat Sumsum ina chomma. O tge sgarschur!

Omadus èn crudads sin il dies ed èn ids en svaniment da la tema. Suenter in temp èn els dentant puspè sa revegnids pervi d'ina clera glischur ch'als circumdava.

Davant els en il guaud steva ina bella dunna ch'ha ditg: «L'um nausch è vegnì chastià per avair engulà laina la dumengia. Jau sun la Diala da la notg ed hai vis tut nà da la glina. Sco chasti al hai jau bandischà cun la laina engulada sin la pli auta muntogna da la glina. Là sto el star per adina, derscher pigns e runar tortas.»

Ma il basat Sumsum ha sbragì e ditg: «Nua è mia chomma, nua è mia chomma, nua è mia sisavla chommetta?»

Qua ha la Diala tschiffà tema. «Ah», ha ella ditg, «quai ma displascha; ella vegn ad esser restada pendida vi dal badugn ed è er arrivada sin la glina.»

«Oh, oh, mia chomma, mia pitschna sisavla chommetta!», ha sbragì il pauper basat Sumsum, e sia dunna ha bragì pitras larmas. Ella saveva che tut ils uffants vegnian a vegnir sin il mund cun be tschintg chommas enstagl da sis, pertge che quai è ertaivel. E quai era fitg nausch.

Cur che la buna Diala ha vis questa gronda miseria, ha ella gì cumpassiun cun ils dus baus ed ha ditg: «In uman è bain bler dapli ch'in bau da matg, e perquai na poss jau betg prender enavos il chasti dal nausch um. Ma jau as vi lubir che buns umans, sche vus chattais tals, as dastgan gidar da gudagnar enavos la chomma. Sche vus chattais dus uffants che n'han mai fatg dal mal ad in animal, sche dastgais vus ir cun els sin la glina per la chomma.»

Quai ha consolà in pau ils dus ed els èn sgulads a chasa ed han sientà las larmas.

Quest'istorgia era bainspert sa derasada tranter tut ils baus; er ils mustgins, ils salips e las furmiclas l'avevan udì e schizunt las libellas e las tgirallas. La famiglia Sumsum era daventada renumada. En tut ils prads e sin tut las plantas valeva ella sco schlattaina fitg nobla. Ma ils umens e las dunnas da la famiglia Sumsum avevan da patir bler pervi da lur renum. Adina puspè vegnivan els sturnids cur ch'els vegnivan da notg en las stivas a rugar ils uffants; savens da groppas servientas senza chapientscha, savens er dals uffants sezs. Quai era la gronda smaladicziun che giascheva sin la famiglia. Ed uschia èsi vegnì uschè lunsch che be pli in Sumsum era en vita sin quest mund. Numnadamain il vaiv, al qual la giaglina aveva maglià davent la dunna che sgulava enturn da di plain mirveglias enstagl da durmir.

El era in um fitg precaut, steva adina in pau da la vart dals auters baus da matg ed en spezial dapi che sia dunna era morta amava el da viver dapersai.

Enten vegnir stgir, cur ch'el aveva maglià avunda, seseva el sin in pitschen rom e sunava sin sia gìa chanzuns plain desideri vers la glina, u la ballada da la sisavla chomma ch'era anc adina si là. Ma mintgatant sunava el er ina legra chanzun per sasez e sautava latiers sin la gronda feglia dal chastagner. Quai veseva alura ora fitg legher. Ils ulteriurs baus da matg sa radunavan mintga saira sut la planta ad in grond concert da bass e paucas. Signur Sumsum percunter sa perstgisava mintga giada cur ch'els al envidavan d'er prender part, e quai als grittentava fitg. «El è plain quit», schevan els, «dapi ch'el na suna betg pli il bass, mabain la gìa.»

Ma quai era be scuidanza da lur vart. Els avevan numnadamain be lur paucas e bass ramplunants; el percunter possedeva ina pitschna gìa d'argient che traglischava sco il clerglina. E quella aveva in tun finin sco ils pitschens mustgins che chantan e sautan en il sulegl. Questa gìa era ina veglia ierta da famiglia. Avant blers onns aveva in signur Sumsum spendrà la vita al salip Zirpedirp che viveva sin il prà da las astras, cur che quel era raivì memia ad aut sin ina planta ed aveva survegnì il sturnizi. Sco engraziament per quest'ovra curaschusa aveva il salip regalà a ses salvavita la gìa dad aur. Quella ertava dapi lura adina il figl vegl da la famiglia Sumsum ed ella vegniva tegnida aut. Uschia era il davos dals Sumsum uss er il davos ertavel. Tut quai al rendeva fitg superbi, quai ch'è er chapaivel. El manava ina vita cumadaivla, era gross e precaut e pensava adina londervi ch'el na dastgia betg sa metter en privel. Be mintgatant, sche la saira era propi bella, tschiffava el curaschi. Alura baveva el in vinars da chalamandrin suenter l'auter en memoria da sia dunna – schegea che quella na fiss segiramain betg ida d'accord cun quai – e sgulava fitg animà ed en lingia da ziczac tras ils curtins. El disturbava ils mustgins che sautavan ed ils baus-glischants che faschevan da sa zuppar. El stumplava las flurs dal mailer ch'ils pitschens baus da Nossadunna ch'eran gist londervi da sa durmentar rudlavan viadora. El rumpeva al filien las raits e sgulava... bums!... cunter tut las fanestras, perquai ch'el na veseva betg pli, sch'ina fanestra era averta u serrada. Ma quai n'al fascheva nagut, pertge ch'el aveva ina fitg dira chavazza. «Hopla», scheva el be e sgulava vinavant da bun anim. «Jau sun in chavalier», pensava el, «ed il davos da la famiglia Sumsum!»


En la chombra d'uffants
[modifitgar | modifitgar il code]

Uschia era il davos Sumsum arrivà ina bella saira en la chombra da durmir da Pederin ed Annina – gist en quel mument che la buna Mina era londervi da metter a letg ils uffants.

Pederin aveva udì ses schuschurim ed al vuleva tschiffar. Per fortuna n'al ha la Mina betg lubì la chatscha, uschiglio avess Sumsum pudì vegnir en grondas difficultads. Probablamain era ella dira d'ureglia; ella n'aveva numnadamain udì nagut e pensava che Pederin haja be ditg quai per anc pudair currer in pau en la chamischola per la chombra enturn.

Ma il nobel Sumsum aveva tuttina tschiffà la detga tema! E malgrà ch'el aveva bavì oz aparti blers vinars da chalamandrin, al aveva tuttenina bandunà tut il curaschi. El giascheva sisum sin la stanga da gardinas e fascheva la giatta morta. Quai è in vegl tric dals baus da matg ch'è sa cumprovà en cas da gronds privels. Tuttina observava el exactamain tge che capitava en chombra. Strusch che la Mina ha gì mess a letg ils uffants, è ella ida davent. Pederin ed Annina han immediat puspè cumenzà a discurrer dal bau da matg. Uss vegnivi puspè privlus!

Signur Sumsum sisum sin la stanga da gardinas ha survegnì in terribel battacor, cur che Pederin è tuttenina lavà en pe per al tschertgar, pertge che Annina aveva in zic tema.

Tgisà, quai al avess pudì custar la vita; cumbain ch'ils uffants eran uschiglio chars. Ma ins na duai betg sa fidar da la buntad dals umans. Quai aveva el emprendì da si'istorgia da famiglia.

Ma el ha gì fortuna! Gist en quel mument che Pederin stirava vi da la gardina e ch'il privel era il pli grond, è entrada la mamma. Husch! ha il pitschen mattet puspè stuì ir enavos en letg. Omadus uffants han stuì tegnair ils mauns a Dieu e dir in'uraziun da la saira. Alura als ha la mamma anc chantà ina chanzun da durmir. Ed ella ha chantà l'enconuschenta ballada dal bau da matg:


«Ina giada èsi stà,

sum – sum – sum – in bauet or sin il prà,

sum – sum – sum – aveva alas brinas,

sis chommas propi finas,

sum – sum – sum.


Seseva sin in rom,

sum – sum – sum – siemiava dultsch e lom,

sum – sum – sum – da viadis fin en China,

da sgols si tar la glina,

sum – sum – sum.


Vegnind la saira stgir,

sum – sum – sum – è il bau fitg segir,

sum – sum – sum – en viadi vul el ir,

enturn il mund vegnir,

sum – sum – sum.


El sgola sur l'aual,

sum – sum – sum – e croda là fatal,

sum – sum – sum – cun ina chomma main,

na stat el betg fitg bain,

sum – sum – sum.


Sgulond el vers la glina,

sum – sum – sum – l'urizi s'avischina,

sum – sum – sum – prest rump'al bau in'ala,

quel ceda la finala,

sum – sum – sum.


El croda en il guaud

sum – sum – sum – là mora el bainbaud,

sum – sum – sum – il viadi è a fin,

quai sa uss finadin,

sum – sum – sum.


«Curius!» Signur Sumsum sin la stanga da gardinas è stà surstà ch'ils umans enconuschevan medemamain questa chanzun. Ma quai al pareva be in ulteriur mussament, quant famus ch'il bau da matg saja en tut il mund ed el è sa quietà. Suenter ch'ils uffants eran sa durmentads e la mamma era ida or da chombra, ha el tschiffà nov curaschi. Tut quiet è el stà si ed è chamina enturn en la chombra.

El ha contemplà ed intercurì tut. Ina stiva da poppas, in chaval da ballabaina, in pitschen agnè, schuldads e cudeschs da maletgs – tut chaussas lungurusas!

En la stiva da poppas avevi bain in pau zutger, ma zutger? Puh, quel n'al gustava betg. El na chapiva betg, co ch'ins pudeva magliar insatge uschia. Alura eran là anc dus pitschens chanasters cun maila. La mamma als aveva postà là per l'autra damaun, sch'ils uffants durmivan ora bain. El ha scurlattà il chau. «Co pon ins be magliar maila?» Per el era quai nunchapibel. El avess survegnì terribel mal il venter. El magliava be salata, quai era pli nobel. «Curius, tge che gusta tut als umans!», ha el pensà, ed ha stuì rir dad aut. Ma damai ch'el aveva bavì uschè bler vinars da chalamandrin, ha el tuttenina pers l'equiliber ed è crudà sin il dies. Au!... quai è stà ina situaziun ordvart fatala e malempernaivla per il gross Sumsum. Mintgin sa ch'igl è fitg nausch per in bau da matg da crudar sin il dies, perquai ch'els na pon lura betg pli star en pe. El zappignava pia cun las tschintg chommas en l'aria e pensava: «Gea, gea, quai capita sch'ins baiva in vinars suenter l'auter en regurdanza da la dunna defuncta!»

Sch'ella fiss anc stada en vita, avess ella segir fatg zacras cun el pervi dals blers vinars. El ha fatg balla a dretga ed a sanestra sc'ina pitschna bartga, è ì en rudè sc'in carussel ed è sa mudregià vaira fitg.

Finalmain è el arrivà en la vischinanza d'in pe da maisa e vi da quel ha el pudì sa pusar, uschia ch'el è puspè vegnì da star si. Ses bel tschop brin era vegnì tut tschuf; ils buttuns eran dads davent ed ina lunga cusadira era stgarpada si. Bun che sia dunna n'al pudeva betg pli vesair. Uss è Sumsum sesì in mument a maisa ed ha studegià co ch'el duaja far passar il temp. Damai ch'i n'al è vegnì endament nagut auter ed el vuleva scurrentar l'atmosfera trista, ha el prendì sia gìa ed ha sunà per sai in legher saut da baus da matg. Latiers ha el chantà:


«In, dus, trais – in, dus, trais,

avieuls che crodan en ils lais;

plumsdibums,

dideldidum!

Ils baus che sesan enturn,

rin e sbragian,

da vegnir tut sturn!


Quatter, tschintg, sis – quatter, tschintg, sis,

da la mustg'in flatg, precis;

plitschiplatsch,

dideldidum!

Pfui, di mintga bau,

guarda be,

tge cacau!


Set, otg, nov – set, otg, nov,

sautan adina puspè da nov,

rudè-rudella,

dideldidum!

Enturn il tigl ils baus,

senza paus

e ruaus!»


Chantond questa chanzun è el daventà talmain da buna luna ch'el ha tut emblidà nua ch'el era. Tge tema ch'el ha tschiffà cur che Pederin ed Annina han tuttenina ris tut dad aut, perquai ch'el sautava enturn uschè legher. El aveva numnadamain sveglià els cun sia musica e n'aveva gnanc badà ch'els al observavan gia in mument.

Atgnamain aveva el tema e vuleva svelt giugar il mort; ma ils uffants rievan talmain charin ch'el ha puspè tschiffà curaschi. El ha pia deponì sia gìa sin maisa, ha drizzà ses bel libroc nair-alv, ha tschentà si las cornas sin ses chau, ha fatg ina reverenza ed è sa preschenta: «Signur Sumsum!»

En il fratemp eran ils uffants raivids sin lur letg. Damai ch'els savevan tge che s'udiva, ha Pederin er fatg ina reverenza ed Annina in enclin ed er els èn sa preschentads. Ma uss eran els plain mirveglias, han contemplà e palpà signur Sumsum da chau fin pe, han admirà la gìa d'argient e vulevan savair tut.

Il bau grasslut è vegnì tut sturn da tut questas dumondas suenter il salip Zirpedirp e suenter la dunna che la giaglina aveva maglià. Tuttenina ha Pederin vis ch'igl al mancava ina chomma. Pertge ch'el saveva exactamain, quantas chommas ch'in bau ordinari sto avair e perquai ha el dumandà suenter.

Uschia era pia propi arrivà il grond mument per il davos dals Sumsums: dus buns uffants al dumandavan suenter sia chomma. Blers tschient onns avevan ses perdavants sperà sin quai ed eran vegnids sturnids. Ed uss – uss!!

Ad el èsi vegnì tut verd avant ils egls, sias alas tremblavan da l'agitaziun e bunamain fiss el crudà sin il dies. Ma el ha empruvà da sa tegnair en frain uschè bain sco pussaivel, ha tratg profund flad, ha sientà cun in pitschen fegl da tigl ch'el duvrava adina sco fazielet il suaditsch da ses frunt, ha fatg ina tschera severa ed ha ditg: «Gea, quai è in'istorgia fitg trista e grondiusa!»

Uss vulevan ils uffants natiralmain udir l'istorgia, han runà natiers trais sutgettas ed èn sa tschentads sin quellas, il bau da matg entamez, Pederin a sanestra ed Annina a dretga gist sper el. Igl era ruassaivel sco la mort en chombra e fitg misterius. La glina glischava grond e mellen tras las flurs avant fanestra ed il bau da matg ha raquintà plaunsieu e festiv, cun ina vusch schuschuranta, l'istorgia da la chomma, da la Diala da la notg e da l'Um da la glina. Ils uffants han tadlà plain smirvegl. Gea, quai era propi in'istorgia grondiusa e mirvegliusa!

Els sa sentivan tut curius suenter ch'il bau da matg ha gì terminà il raquint ed als guardava cun duas grossas larmas en ses egls radunds. Pederin è stà fitg commuventà ed Annina sientava a sasezza d'in cuntin ils egls cun la chamischa da notg, perquai ch'i la culavan adina las larmas. Ma lura ha Pederin tschiffà curaschi ed ha ditg ch'el giessi gugent cun Annina a prender la chomma da la glina. Ma la glina – quai aveva el gia udì ina giada da ses bab – saja fitg lunsch davent, si là insanua en l'aria. E tgi che na saja betg bun da sgular, na vegnia bain mai ad arrivar siadora.

Annina saveva anc pli pauc da la glina che Pederin; ma lunsch siadora vegniva ella franc ad esser, forsa anc pli ad aut ch'il chamin sin tetg, ed ella aveva bain in zic tema ch'ins pudess ir a smerscha sch'ins vuleva ir si là senza savair sgular endretg. Ed ella guardava tut schenada. Ma signur Sumsum saveva: sch'ils uffants be vulevan, lura eri gia bun. Sch'els avevan la buna veglia da gidar, alura als pudeva el schizunt mussar da sgular. Uschia stevi numnadamain scrit en l'istorgia dals Sumsums cun tinta alva sin fegls verds. El aveva emprendì quai ordadora. Tut beà ha el embratschà ils dus uffants e ditg ch'els possian senza problems emprender dad el da sgular, sch'els be guardian in pau tge ch'el fetschia. Quest qua era propi insatge per Pederin ed Annina!

Els han cumenzà a rir dad aut e tut or da senn han els sautà en lur chamischas per la stiva enturn. Ma igl aveva num da perder nagin temp, sch'els vulevan sgular sin la glina. Ed uschia è il bau grasslut sa mess en posiziun per sgular avant insatge als uffants. «Attenziun!», ha el ditg, ha prendì sia pitschna gìa d'argient sut il mintun, ha sunà e chantà vitiers:


«Auz'in pe ed auza l'auter,

auz'in pe ed auza tschel,

sum! uss prendas anc l'aletta,

sum – sum – sum – n'è quai betg bel?»


Strusch ch'el ha gì finì la chanzun, è el er gia sgulà per la chombra enturn. Dal plaschair han ils uffants sblatschà tut dad aut en ils mauns. Ed uss duevan els dus far suenter. Igl era in mument fitg solen!

Pederin è sa mess en posiziun ed Annina daspera cun in pau battacor. Il bau da matg è sa tschentà cun la gìa davant els. Els han stuì stender ora la bratscha e durant ch'el sunava e chantava faschevan els suenter obedaivlamain ils curius pass ch'el aveva mussà avant.

Tuttenina, cur ch'el ha chantà: «Sum! Uss prendas anc l'aletta»... Ma guarda! Èn els s'auzads da la terra en l'aria... gea... ed èn propi sgulads per la chombra enturn!

L'emprim èn els stads talmain stuts ch'els han fatg egliuns ed avert si las buccas. Ma alura n'ha Annina betg pli pudì sa retegnair dal plaschair; pertge ch'igl era propi memia bel da sgular enturn en l'aria sco in dretg bau. Ella ha ris tut dad aut, ha dà da las chommas e sblatschà tut intgantada en ils mauns... Bumm!! Qua èn omadus dads sin il nas!

Els han guardà fitg surstads sin signur Sumsum. «Quai vegn dal sblatschar», ha quel ditg. Sa chapescha, sch'ins vul sgular na dastg'ins betg sblatschar en ils mauns! Ils baus da matg na fan er betg quai durant sgular. Cumbain ch'els eran sa fatgs mal in pauet da crudar giun plaun, han els retegnì las larmas ed èn stads curaschusamain en pe. Annina sa turpegiava in pau, pertge ch'ella aveva la finala cumenzà a far smanis. «Anc ina giada!», hai gì num, e puspè ha il bau sunà e chantà, els han fatg suenter ils pass ch'el aveva mussà avant, ed arrivads tar la lingia: «Sum! uss prendas anc l'aletta» èn els puspè sgulads gist sco avant tras l'aria. Questa giada han els però fatg attenziun da betg sblatschar. Cumbain ch'igl era uschè bel ch'els han puspè stuì rir dad aut, han els tegnì stendì la bratscha e n'han betg dà da las chommas sco avant. Uschia èn els restads en l'aria uscheditg sco ch'il bau sunava, e finida la chanzun, èn els glischnads bufatgamain, sco duas tgirallas, per terra. Quai era propi stà fitg bel!

Pederin ha manegià ch'igl haja propi schuschurà tar el durant sgular ed Annina aveva er udì tar sasezza insatge sumegliant. Signur Sumsum ha ditg che quai saja tut normal; tar ils baus da matg tutgia il schuschurar er tar il sgular. Uss pudeva pia cumenzar la gronda aventura. Melna e radunda steva la glina sur la prada plain astras davant la fanestra. «Igl è fitg lunsch», ha ditg il bau da matg, cumbain ch'i pareva dad esser datiers; m el vegniva bain a savair. Perquai duevan els prender cun sai proviant sin viadi. A quai servivan ils mails da la buna mamma fitg bain. Ma er la poppa e la marionetta na vulevani betg laschar a chasa. Quels duevan bain esser da la partida sin las grondas aventuras!

Il bau da matg ha tratg l'emprim il nas, pertge ch'el n'aveva nagina chapientscha per poppas e marionettas, quest tamberl. Ma la finala ha el manegià: «Ins na sa mai a tge che quai po servir», e tant poppa sco marionetta han pudì esser da la partida. Sa chapescha ha Pederin er fermà sia pitschna spada da lain enturn la chamischa, pertge che cumbats vegnivi segiramain a dar. Cun quai è er il bau da matg stà fitg d'accord. El aveva numnadamain tuttavia in pau tema dal grond viadi. Nus avain gia vis ch'el era plitost temelitg da natira.

Uss eran els uschè lunsch. Els èn sa postads in davos l'auter; il bau da matg davant cun la pitschna gìa, alura Pederin e la finala Annina. La chanzun ha cumenzà, els han auzà la bratscha, han fatg ils pass sco ch'els avevan emprendì e... tuttenina è la paraid da la chombra ida dapart, la prada dad astras giascheva davant els, illuminada da millis baus-glisch, ed els èn sgulads viadora... vi sur la prada... adina pli lunsch... vers la gronda glina dad aur che guardava davant els sur las plantas.


Il sgol sin la prada da stailas
[modifitgar | modifitgar il code]

«Guarda be!», han ditg ils auters baus da matg che concertavan gist sut il grond chastagner, «ha noss superbi Sumsum da la gìa tuttina chattà in pèr uffants, cun ils quals el vul sgular sin la glina?» Els èn stads talmain surstads che lur concert è vegnì dal tuttafatg or dal tact. Ils trais però sgulavan uschè svelt che las chamischuttas dals uffants sgulatschavan sco pitschnas bandieras en il vent. Prest fissan els collidads cun duas tgirallas da notg inamuradas che na faschevan betg attenziun.

Uss eran els sur il lai. Quel glischava bufatg. Sias undas eran sco dad aur. E las tgutgas grossas carpas che vivevan lien guardavan cun egls gross tras l'aua e sa smirvegliavan. «Oh», ha pensà il sfurat da las carpas, «quai èn in pèr curiusas andas che sgulatschan si là.» El pensava numnadamain che tut quai che sgola sajan andas. El era gia tschintgtschient onns vegl, ma sgarschaivel tup, perquai ch'el durmiva bunamain l'entir temp. «Oh, oh!», han pensà las autras carpas. Uschè bler n'avevan ellas gia daditg betg pli pensà, e quai las ha strapatschà talmain ch'ellas han suà grossas vaschiettas d'aria; quellas èn muntadas en l'aua sco pitschnas pierlas. Ma gia sgulavan ils trais aventuriers vi sur il guaud.

«Guarda!», ha ditg il pitschen chavriel Zopzop a sia mamma, «là sgolan dus utschels-mezmieur alvs!» Ma la mamma era orientada, pertge ch'ella aveva finas ureglias ed udiva tut quai ch'ins raquintava en il guaud. «Quai è il bau da matg Sumsum che sgola cun dus uffants sin la glina», ha ella ditg. «Vulan els magliar la glina?», ha dumandà Zopzop. El pensava numnadamain ch'ins possia magliar la glina, perquai che quella veseva ora sc'ina flur-paintg melna. «Na dumonda betg uschè tgutg e maglia tia salata!», ha ditg la mamma. Zopzop era propi anc memia pitschen per chapir la famusa istorgia dal lader da laina e da la chomma dal bau da matg.

Adina pli spert e pli ad aut èn ils trais sgulads. La chasa, la prada, il lai, il guaud – tut quai giascheva bainprest lunsch sut els. Las collinas, las muntognas ch'eran circumdads da tschajera da notg alva – tut quai sfundrava. E per finir giascheva l'entira Terra giu là, incredibel profund en la notg blaua e quieta; cun tut ils pajais e las mars; la gronda chara Terra en sien profund. Als uffants batteva il cor, ma els sa stendevan plain bravura e na faschevan gnanc in fauss moviment. Il bau da matg als sgulava ordavant; senza paus sunava el la gìa e chantava vitiers sia chanzun.

Curius! Da qua anora vesevan las stailas ora tut auter che davent da la Terra, cur ch'ins las contemplava la saira nà dal curtin. Sco sch'ellas avessan charinas fatschas rientas cun enturn enturn tschurrichels d'argient. E pli aut ch'ins sgulava e dapli stailas che sa mussavan. Sin la Terra vesev'ins be las pli grondas, las pitschnas cumparevan pir uss. Igl eran bleras tschientmillis. E tuttenina hai cumenzà a tunar tras l'univers silenzius sco sche nundumbraivels scalins resunassan; l'emprim be fin e quiet, alura adina pli dad aut e cler e bel. Na! Quai n'eran betg scalins!

Uss pudev'ins udir cler e bain: igl eran milli pitschnas vuschs d'argient enturn enturn. Las stailas chantavan tras la notg. E quai era lur chanzun:


«Sin la Terra regia pasch,

sin la Terr'è tut quiet.

Ils uffants han claus lur egls,

mintgin dorm'en ses letget.


Vi dal tschiel,

da sontga notg,

veglian stailas,

milliedotg.


Creatiras sin la prada,

ils utschels là en il guaud,

ed ils peschs cumenzan tuts,

a siemiar dultschin bainbaud.


Cler resunan tants scalins,

glisch d'argient splendura.

Stailas chantan tras la notg,

fin a la bun'ura.»


Durant quest chant eran ils trais aventuriers circumdads d'ina glischur miraculusa che vegniva adina pli ferma. Quella derivava d'in vast nivel d'argient che nudava davant els en l'univers infinit. Sin la Terra ves'ins magari da quests nivels da notg, davos il curtin sur il flum u sur in lai. Els guardan or sco lenziels che giaschan alv e quiet en l'aria. Be che quest nivel davant ils uffants era bler pli cler e pli grond. E vegnind els pli e pli datiers, han els vis lasura chaussas mirvegliusas.

Tschients, millis da pitschnas sutgas eran pustadas enturn in bel pult d'argient, gist sco las sutgas d'uffants èn plazzadas en scola enturn il pult dal magister. Sper il pult pendeva ina grossa corda da scalin giu da tschiel, vi da la quala penderlava ina barlocca da bellezza. Da l'autra vart sa chattava in'immensa pauca sper in telescop d'argient monstrus. Davosvart, en il lontan, avevi ina pitschna collina, da la quala ina fina via da tschajera manava enavant. Sin la collina vesev'ins in pitschen uigl da nursas alv cun in tetg da colur rosa e cun legras fanestras radundas che vesevan ora sco pitschens egls. Enturn enturn tanscheva però ina saiv fitg fina sco fatga da porcellana. Tge muntava tut quai?

Igl era quai la prada da stailas, a la quala els s'avischinavan. Ella giascha entamez il tschiel ed ella furmava l'emprima staziun sin lur grond viadi.


La prada da stailas
[modifitgar | modifitgar il code]

Sin la prada da stailas viva l'Umet dal sablun. El è in'impurtanta persunalitad en l'univers ed ha blers uffizis. El sto mussar a las stailas da chantar e far attenziun che quellas nettegian endretg lur radis durant il di, cur ch'ellas na cumparan betg anc al tschiel.

Las stailas èn tuttas pitschnas mattatschas cun chavels d'argient. Mintga uffant sin Terra ha sia staila. E sche l'uffant n'ha betg fatg pulit, sch'el ha ziplà petta u ha schizunt raquintà pulaccas, sche survegn la bella curuna da radis da sia mattatscha da stailas flatgs trids u ch'ella vegn or da furma u survegn crennas. Alura la sto la pitschna staila pulir cun ses sdratsch da nettegiar dad aur e sa sfadiar en la scola da las stailas sin la prada, per che la curuna vegnia puspè schubra e clera sin la notg. Quai è savens fitg difficil e las pitschnas stailas suspiran da la lavur. Mintgatant ston ellas schizunt bragir, pertge che l'Umet dal sablun è fitg sever e na lascha ir tras gnanc il pli pitschen flatg.

Il pli savens èn ellas però da buna luna e savens schizunt plain vita; en spezial d'enviern, cur ch'i va vers Nadal. Alura sto l'Umet dal sablun sa dar tutta bregia da tegnair urden: uschè bler rian ellas. Magari rian ellas da las nursas da la glina che vivan durant il di en la pitschna stalla sin la collina e fan cupitgarolas; magari rian ellas da las chauras dal tschiel che beschlan uschè curius; mintgatant riani er senza motiv ed uschè dad aut ch'ins las po bunamain udir giu sin Terra. E gliez na va natiralmain betg. Alura dat l'Umet dal sablun sin la pauca, ellas tschiffan tema ed èn quietas sco ils peschs en il lai; ma betg propi ditg.

Uschia è quai da di sin la prada da las stailas. Ma cur che la saira arriva ed il sulegl va da rendì, sa tschenta l'Umet dal sablun davant ses pult e tut las stailas mettan lur curunas sin chau e guardan attentamain sin el. El volva solennamain ina pagina en il cudesch dad aur sin ses pult e scriva lien tge ch'ils uffants da la Terra han fatg dal bun il di vargà. El sa tut, pertge che las stailas s'accorschan mintga schabetg vi da lur curunas da radis.

Cur ch'el ha finì questa lavur, metta el ses grond sigil d'argient sut la scrittira, strocla tut serius ses egls radunds e tira vi da la corda dal scalin. En quel mument cumenzi a scalinar sur l'entir tschiel da nundumbraivels scalins. Udind questa musica, filan tut las mattatschas da stailas davent da la prada si vers il tschiel. Là stattan ellas lura durant la notg sco pitschens flatgs da glisch, mintgina en ses lieu.

L'Umet dal sablun va però tar ses telescop per guardar, sche tuttas èn al dretg lieu. Pertge che magari va ina a perder in pau en quest grond tschiel tut nair, surtut a las pli pitschnas capita quai. Mintgatant vegnan ellas er tut zuppadamain pli datiers, perquai ch'ellas han anc da raquintar insatge ina a l'autra. Ellas scutinan e sfrignan numnadamain gist uschè gugent sco las mattatschas sin Terra. Quai n'è sa chapescha betg lubì e l'Umet dal sablun fa bain adatg che quai na daventia betg disa.

Gea, l'Umet dal sablun ha propi ina massa da far, surtut la saira! Apaina che las stailas èn al firmament, sto el laschar las nursas da la glina or da stalla, per ch'ellas vegnian la notg sin la prada dal tschiel. E quai è medemamain ina detga lavurada! Las nursas èn numnadamain plain vita e mez ord chadaina. Cun lur launa d'argient rodlan ellas sco cullas ina tranter l'auter ed enfin ch'ellas pasculeschan ruassaivlamain sin la prada aut sin il tschiel e sa laschan gustar la bella erva da stailas crudantas, è mintgamai passà ina pezza.

Ma er lura sto l'Umet dal sablun far attenziun ch'ellas na maglian betg forsa adascus il giabus da comets u las bagiaunas dal tschiel. Pertge che tut quai dovra la Diala da la notg cur ch'ella prepara la gronda tschaina da mesanotg, a la quala vegnan envidadas las forzas da la natira pussantas.

Suenter avair manà las nursas da la glina sin la prada, resta anc da far ina chaussa spezialmain impurtanta. Sin la prada da las stailas sa chatta sper la gronda pauca in satget tut radund e da quel derscha l'Umet dal sablun in fin sablun d'argient en in lung bischen da suflar. Alura va el solennamain orasum la prada, tenor las quatter direcziuns, sa posa lunsch sur la saiv ora e sufla la pulvra glischanta viadora en il tschiel. Quella sa reparta guliv e croda tras l'aria sin la Terra ensemen cun la glisch da la glina.

Dapertut nua che egls d'uffants guardan or dal letget en l'aria, sgola quest sablun d'argient or dal bischen da suflar e sa tschenta bufatgamain sin ils viertgels dals egls. Quels vegnan sinaquai stanchels e grevs; ins als sto fermar e sa durmenta. En quella moda trametta l'Umet dal sablun als uffants la sien ed er ils bels siemis.

L'Umet dal sablun aveva gist finì tut questas lavurs che Pederin, Annina ed il bau da matg èn sgulads natiers tras la notg. Els vesevan cler e bain co che l'Umet gieva enturn sin la prada cun pass steri e vestgì en sia mantella surcusida cun stailas. Sin chau aveva el ina chapitscha cun barlocca e vi dals pes immensas pantoflas che vesevan or in pau curius. L'Umet gieva d'ina vart da la prada a l'autra e fascheva attenziun che nagut na vegnia in tranter l'auter al firmament.

E propi! Tuttenina ha el scuvert ils trais aventuriers! El è stà stut, ha tschegnà, puspè guardà, sburflà e tschegnà danovamain. Alura è el chaminà svelt tar ses telescop, ha drizzà quel sin ils uffants, ha guardà tras, ha sfruschà ils egls, nettegià il vaider dal telescop, puspè guardà... ed uss aveva el realisà tge che steva per sa tschentar.

El ha scuflà las vistas e pitgà a sasez sin il venter da la surpraisa. Ses egls èn vegnids gronds sco tagliers e sia bucca è s'averta sco ina porta-clavà. Ma quai che capitava gist, era propi insatge maiudì al tschiel! L'Umet dal sablun era gia blers millis onns vegl, ma insatge uschia n'era anc mai capità sin la prada da las stailas dapi ch'el procurava qua per urden! Dus uffants en chamischas da notg ed in bau da matg che sunava la gìa sgulavan natiers tras il grond tschiel sco sche quai fiss ina spassegiada da dumengias. Quai n'era bain betg normal! Qua stueva el passar si fitg energic!

El è pia currì il pli spert pussaivel tar sia gronda pauca, ha dà sin quella e fatg ina fatscha fitg fitg seriusa. En quest mument èn ils uffants ed il bau da matg sa tschentads precautamain sin la prada da las stailas.


«Bum – bum – bum! Qua è la glina!

Tgi che na viva betg qua, sto davent per adina!»


ha sbragì l'Umet dal sablun smanond la batgetta da pauca tras l'aria.

Quai n'è betg gist stà in bainvegni fitg amiaivel sin l'emprima staziun da lur viadi!

Ma il bau da matg ha pensà: «Cun esser curtaschaivel arriv'ins il pli lunsch»; e perquai ha el fatg ina fitg bella reverenza e ditg: «Veglias perstgisar, signur Umet dal sablun...» «Tge? – tge? – perstgisar?», ha sdiavla l'Umet tut cotschen da la ravgia. «Tge vul el qua? In bau da matg tutga sin il gross chastagner en curtin, ma betg sin la prada da stailas sper la glina! Jau vegn gist a sajettar sin el cun in pèr rachetas fin ch'il venter al schloppa, mirveglius ch'el è!»

Sajettar cun rachetas? Il bau da matg ha sa chapescha tschiffà tema e ponderava gia da giugar il mort. Pederin n'aveva bain nagina tema, pertge ch'el aveva gea sia spada da lain; ma el era in pau confus e na saveva betg tge far, sche l'Umet avess propi cumenzà a sajettar cun rachetas.

Annina però... gea, quai n'avess ins propi betg pensà da la pitschna Annina! Ella è tuttenina vegnida enavant curaschusamain, ha prendì or da ses chanaster in bel mail cotschen ed ha tegnì quel sut il nas a piz da l'Umet dal sablun che guardava furius.

«Guarda qua», ha quel ditg tut surstà; «tge curaschusa dunnetta è quai?» Schend quai ha el gia cumenzà a fufragnar plain mirveglias vi dal bel mail. Tals na devi numnadamain betg sin tschiel. Sin la prada da Nadal ch'era situada sin la glina creschivan bain mails e nuschs dad aur; ma da quels na survegniva l'Umet betg, quels eran per ils uffants sin Terra. Uss laschava el bunamain dar giu la liva. «Tanscha nà!», ha el ditg. Annina ha fatg in enclin e ditg: «Cun plaschair!»

Gnam! ...ha l'um mors en il mail. E d'in mument a l'auter ha el tuttenina survegnì la meglra luna. El rieva d'ina ureglia a l'autra e sfruschava ses venter durant mangiar, uschè bain al gustavi.

Cur ch'il mail è stà a fin, ha l'Umet dal sablun faudà ils mauns si dies e guardà sin ils uffants. El vuleva guardar nausch, ma il mail al aveva gustà uschè bain ch'el n'era betg pli bun da far ina fatscha vilada. «Vus rambottels en chamischa, tge faschais vus qua? Vus stuessas durmir!», ha el ris.

Uss ha Pederin fatg in pass enavant e declerà il motiv per il viadi. Gea, da quest'istorgia aveva l'Umet dal sablun gia udì. Quella era vegnida raquintada a chaschun d'ina caferlada tar la Diala da la notg, avant circa milli onns. E lezza giada tut ils giasts ch'eran stads commuventads dal destin dals Sumsums. «Hm, hm», ha manegià l'Umet ed ha fatg ir ils egls, uschè fitg studegiava el suenter.

Ma qua ha el puspè savurà ils mails che Pederin aveva en ses chanaster. «Ma dà anc in mail!», ha el tuttenina clamà amez il pensar ed ha tanschì vi il maun. Gugent ha Pederin anc dà in segund. Suenter che l'Umet dal sablun aveva er mangià quel, era tut sia gritta svanida e plain bainvulientscha ha el dà dal chau. Gea, gea, l'istorgia dals Sumsums era enconuschenta per tut il tschiel enturn.

Ma aveva il bau da matg propi chattà dus bravs uffants per reconquistar la chomma? Quai fiss bain stà la detga fortuna per ils Sumsums!

I stueva pia vegnir eruì, schebain ils uffants sajan pulits; uschiglio na funcziunava l'istorgia betg. Cun pass solens è l'Umet dal sablun ì tar ses portavusch ed ha clamà vers il tschiel: «Las stailas dad Annina e Pederin duaian vegnir svelt giu qua!»

E tge è capità?

Aut si en il tschiel èn dus pitschens puncts da staila sa distatgads dal firmament ed èn ballantschads traglischant nauagiu sin la prada. En il medem mument stevan là duas bellezza mattettas cun tschurrichels blonds ed egls rients. Ellas eran vestgidas en chamischas d'argient e purtavan chalzers d'argient. E sin lur chaus traglischavan curunas da radis d'in cler sbrinzlant. «Pederin, mes Pederin!», ha clamà ina da las stailas. «Mia pitschna Annina!», ha clamà l'autra. Ed alura hai dà in bainvegni fitg cordial. Ils uffants èn currids tar lur stailas, èn s'embratschads ed han bitschà in l'auter. Al gross bau da matg èn schizunt vegnidas las larmas en ils egls, uschè charin era quai da guardar.

Ma memia emoziunal na dastgavi betg vegnir, pertge che la chaussa era seriusa. Pia ha l'Umet dal sablun puspè fatg ina tschera seriusa, ha fatg smetter cun il bitschergnim ed ha dumandà las duas stailas, schebain Pederin ed Annina las hajan fatg flatgs sin lur curunas. Qua han omaduas stailas ris e scurlattà lur ritschas d'argient. Las curunas traglischavan senza macla. Vesend quai, ha er noss bun Umet dal sablun fatg bucca da rir. Ed el è sa legrà talmain ch'ils uffants han anc dastgà dar a las stailas in ulteriur bitsch. «Ah, co che quai è stà bel!»

In bitsch da staila gusta uschè bain ch'ins na po betg descriver cun pleds; ins sto propi pudair far sez quai – e gliez pon ins, sch'ins è bun.

Husch! èn las stailas stadas davent e stevan puspè al firmament sco punct da glisch. Tut trists han ils uffants guardà suenter ad ellas, ma tuttenina han els cumenzà a rir dad aut. Il bau da matg sautava numnadamain sc'in sturn sur la prada da stailas e derscheva cun sias chommas ina sutga da stailas suenter l'autra. Talmain sa legrava el ch'ils uffants eran propi stads pulits, pertge ch'en si'istorgia da famiglia stevi ch'ils uffants stoppian esser bravs, uschiglio sajan tut las stentas invanas. Uss era el segir ch'el vegnia a survegnir enavos sia chomma. E co ch'el sa legrava!

L'Umet dal sablun ha bain gì chapientscha che signur Sumsum sa legrava; ma derscher enturn las sutgas da stailas n'era betg lubì ed el ha protestà energicamain cunter quest cumportament dal bau. «In saut da plaschair duess quai esser? Quai è plitost in stgarpitschim tgutg! Sin la prada da stailas na fan ins betg da quai; surtut betg sch'ins è uschè gross e maladester!»

Qua aveva signur Sumsum survegnì ses lavachau. L'Umet dal sablun è mal infurmà, ha el pensà. Mintgin che sa ch'ils sauts dals baus da matg èn ils pli bels sauts dal mund. Ed el, signur Sumsum, saja malsegir sin las chommas? Tge impertinenza! Tut che sa quant elegant ch'el sauta en curtin sin ils fegls dal chastagner. E lura al duevan ins pir vesair cur ch'el aveva puspè survegnì enavos sia sisavla chomma!

Prest avess el ris dad aut; ma el ha tegnì enavos il rir, pertge ch'el era precaut e na vuleva betg sa far malvis. «Ma perdunai, Umet dal sablun!», ha el ditg, ha fatg ina reverenza ed ha guardà embruglià. Be en il zuppà ha el tramess als uffants intgins bitschs. L'Umet dal sablun aveva pusà il det cunter ses nas ed era approfundà en patratgs. Il viadi ch'ils uffants duevan far era numnadamain detg privlus. E perquai ch'el aveva fitg gugent els, als vuleva el gidar sin ina moda u l'autra.

Tuttenina ha el gì in'idea. Gist oz, da mesanotg, aveva puspè lieu ina caferlada en il chastè da la Diala da la notg. Tut ils spierts da la natira eran envidads a questa festetta ed el sez er. La Diala da la notg era fitg pussanta; bler pli pussanta che el. Ella aveva gea er bandischà il nausch lader da laina sin la muntogna da la glina e lubì a signur Sumsum d'ir a prender la chomma cun agid d'uffants pulits.

Co fissi pia, sch'el prendess cun sai ils uffants sin il chastè da la Diala da la notg? Ella era ina buna diala e vegniva segir a porscher ad els sia protecziun. E cun questa chaschun pudevan Pederin ed Annina gist emprender a conuscher ils spierts da la natira; forsa che quels als pudevan esser nizzaivels pli tard. Gea, quai era ina grondiusa idea!

Dal plaschair ha l'Umet fatg in sigl en l'aria che ses venter tut balluccava. Ed el ha clamà: «Quai è fantastic! Quai è fantastic! Uffants, jau hai in'idea superrachetafirmamentomenala!»

Ed el als ha declerà tge ch'el aveva en senn da far.

Quai era propi in plan d'emprima qualitad!

Pederin sa legrava surtut sin ils spierts da la natira ed Annina sin la Diala da la notg. Signur Sumsum aveva bain puspè tschiffà tema, pertge ch'ad el parevi privlus da far l'enconuschientscha dals spierts da la natira; ma el ha supprimì quai, è sa dà curaschus ed ha ditg che l'idea da l'Umet dal sablun saja propi fitg bella. L'Umet dal sablun ha uss prendì or da sia mantella ina gronda ura da satg, ha spluntà cun il det sin il plat da l'ura ed ha ditg: «Prest vegn ella ad esser qua!»

El manegiava numnadamain sia schlitta da la glina ch'al dueva manar al chastè da la Diala da la notg. E propi, qua è ella er gia arrivada tras l'aria!

Igl era ina schlitta alva sco la naiv che vegniva tratga dad otg tgirallas da la notg fermadas vi da bindels d'argient. Tut silenzius sco in nivel è ella s'avischinada ed è sa fermada davant ils uffants. Las tgirallas da la notg avevan gronds egls verds glischants e sbattevan misteriusamain lur bellas alas splendurantas. Latiers muventavan ellas lur antennas dad aur, vi da las qualas resunavan scalins da vaider. Ils uffants han contemplà tut quai cun bucc'averta.

Ma ditg n'han els betg gì temp da sa smirvegliar. Il viadi ch'els avevan da far era lung. Perquai han tuts prendì spertamain plaz en la schlitta. Ins seseva lien sco sin nivels da saida. L'Umet dal sablun ha tschiffà las mastrinas, las tgirallas da la notg han drizzà las alas, bufatgamain èn sa fatgs udir ils scalins da vaider e... vi sur la prada da stailas e si vers la Via da latg èn els festinads, per arrivar da l'autra vart da quella tar il chastè da la Diala da la notg.


La schlittada sin la Via da latg
[modifitgar | modifitgar il code]

Anc mai èn uffants viagiads uschè bain sco Pederin ed Annina en la schlitta da notg da l'Umet dal sablun. Hui, co che quella filava sur la Via da latg vers il chastè da la Diala da la notg!

La via sut els era d'ina stgima splenduranta, pli glischanta che naiv frestga e pli fina che la stgima da las pli cleras undas. Senza tun glischnava la schlitta sin questa via misteriusa tras l'univers. Be ils pitschens scalins da vaider vi da las antennas da las tgirallas tunavan bufatgamain en il tact dal moviment da las alas da quests bels animalets. Dad omaduas varts da la Via da latg creschivan plantas maiestusas; quellas eran transparentas e cuvertas cun grondas flurs alvas. «Quai èn las plantas da latg», ha declerà l'Umet dal sablun. «Da lur flurs culla il dultsch mèl. Quel mangian las mattatschas da las stailas cur ch'ellas han fom.»

Els han cuntinuà lur viadi sut las plantas da questa alea en plaina fluriziun. Ina giada eran las flurs uschè datiers dals uffants che Annina ha stendì or ils mauns per tschiffar ina. Quai na l'è bain betg reussì, perquai che la schlitta gieva bler memia spert; ma vi dals dets tatgava il grondius mel da la Via da latg.

Ed uss ha ella pudì litgar giu quels! Pederin ha sa chapescha er vulì sia cumpart ed Annina al ha fatg quest plaschair. Trais dals dets ha el pudì litgar giu. Ils dus auter però, ils gronds, ha ella tuttina salvà per sai. Quai era ses bun dretg. E propi, insatge uschè dultsch n'aveva ella anc mai gustà!

Uss èn els passads sper ina prada, sin la quala pasculava ina muntanera fitg remartgabla. Ils animals vesevan ora in pau sco chauras ed in pau sco pitschens nivels cun alas. L'entir temp filavan els enturn, ma senza muventar lur chommas. I veseva ora sco sch'il vent als travaschass in tranter l'auter. E latiers beschlavan els ch'i tunava sco sche milli uffants riessan da schluppar.

«Quai èn las chauras dal tschiel», ha explitgà l'Umet dal sablun. «Ellas maglian qua il spinat da la glina. Da Nadal las vegnan pitgadas giu ils pitschens corns dad aur; alura datti sin la prada da las stailas in grond past da festa per las mattatschas da las stailas. I dat groma da la Via da latg cun cornets da las chauras dal tschiel. Quai gusta incredibel!» Ils uffants han bain pudì s'imaginar che quai stoppia gustar.

Ed uss èn els arrivads sper in lai fitg particular. Sia aua traglischava sco argient luà sur il qual suflava in lev vent. Igl era l'aria da nivels glischanta che bittava bufatgas undas. Ed en il lai nudavan nundumbraivels peschins che glischavan sco pitschnas flommas da tuttas colurs. Quels gievan vi e nà d'in cuntin e latiers regiva in profund silenzi.

«Quai è il lai da ruschè cun ils peschins da glischs persas!», ha declerà l'Umet dal sablun. «Mintga notg ruassaivla vegn ina bella mattatscha bufatgamain a la riva dal lai da ruschè; igl è quai la Marietta dal ruschè, la figlia da la Diala da la notg. Cun in cuppin ch'è taglià or d'in unic diamant prenda ella aua or dal lai. Alura sgola ella giu sin Terra e bogna il ruschè frestg sur ierts, pradas e guauds per che tut las flurs e plantas, tut ils fains e las ervas sajan frestgs e bels la damaun.

Mintgatant capiti ch'intgins dals peschs glischants arrivan en il cuppin da la Marietta dal ruschè. Quels vegnan lura er sternids cun il ruschè sur las pradas e durant notgs quietas als pon ins vesair a dar sigls e far sbrinzlas. ‹Glischs persas› numnan quai lura ils umans.»

Alura ha il viadi puspè cuntinuà. Uss èn els arrivads sin la pastgira da las vatgas dal tschiel e dals vadels da la glina. Quellas ruschnavan enturn sin las pradas sco gronds e gross nivels alvs e magliavan l'entir temp. Ellas n'eran betg transparentas sco las nursas da la glina u las chauras da la glina sin las autras pastgiras, mabain gronds mantuns grischs ed intransparents.

«Ellas n'èn insumma betg bainvisas tar las stailas», ha ditg l'Umet dal sablun. «Cun lur venters gross prendan ellas numnadamain savens la vista sin la Terra, uschia che las stailettas na vesan betg endretg lur uffants che dorman giu là. Ma la Diala da la notg ha basegn da las vatgas dal tschiel. Da lur latg vegn fatg il paintg da la glina. Quella dovra il cuschinier da la Diala da la notg per far pettas; surtut per las bellas fuatschas da clerglina ch'i dat mintgatant a chaschun da la caferlada tar la Diala da la notg.»

L'Umet dal sablun ha stuì surrir dal plaschair pensond a las fuatschas da clerglina. Quellas eran numnadamain sia spaisa preferida. E questa notg las duevi er dar. Quai aveva tradì l'Um da la Via da latg ch'aveva da furnir il paintg da la glina. Al tschiel datti uschè bleras bunas chaussas, han pensà ils uffants, tantas bunas chaussas da mangiar!

Be signur Sumsum seseva davos en la schlitta e laschava sumegliar lung. Per el n'era quai tut nagut. Gnanc in sulet fegl verd aveva el chattà adagur fin uss. Tut era u d'argient u da zutger. Per paintg da la glina, traifegl d'astras, groma da la Via da latg e cornets da las chauras dal tschiel n'aveva el nagina chapientscha, sco ch'i descha ad in bau da matg. Ma almain na stueva el betg magliar questas pastraccas. E la chaussa principala era gea che el, il signur Sumsum, survegnia puspè sia chommetta. Per quai vegniva gea fatg l'entir viadi. El era pia la persuna principala! Strusch ch'el ha gì realisà quai, ha el puspè guarda fitg cuntent e losch.

Els eran gist passads il tschientavel crap da miglia ch'igl ha tuttenina cumenzà a naiver. E tge curiusa naiv che quai era! Milliuns da flocs da glisch sautavan enturn els; pitschnas stailinas glischantas. Quellas enzugliavan talmain la schlitta cun lur sbrinzlim ch'ins veseva strusch pli insatge. «Nus essan fruntads en in nivel da stailas crudantas», ha ditg l'Umet dal sablun; «ma quai na fa nagut, da quai na s'envidan ins betg.»

Ils uffants han gì grond plaschair da quai. Els han empruvà da tschiffar las sbrinzlas ed avessan gugent fatg londeror ballas da naiv da stailas crudantas; ma quai n'era betg uschè simpel. Bunamain fiss Pederin crudà or da la schlitta. Annina rieva l'entir temp e chatschava ora la lieunga en questa cufla da stailas crudantas. Quai piclava numnadamain uschè curius. Be per signur Sumsum eri puspè ina giada detg malcumadaivel. Cufla è numnadamain insatge orribel per baus da matg. Quai san ins bain chapir.

El vuleva apaina giugar il mort ch'els èn arrivads or dal nivel e davant els s'auzava il chastè da la Diala da la notg sin nivels auts sco il tschiel e d'in grisch argientà – impussibel da vulair descriver questa bellezza!

La schlitta è sa fermada davant la lada stgala da vaider alv che manava tranter ils nivels siadora davant la porta dal chastè. Maun en maun cun l'Umet dal sablun èn els ids da la stgala siadora. Tut era fitg festiv.


Il chastè da la Diala da la notg
[modifitgar | modifitgar il code]

Per la caferlada da mesanotg retschaveva la Diala da la notg ses giasts en in'immensa sala da ses chastè. Colonnas d'argient autas sco il tschiel purtavan in'immensa cupla da nivels ch'era circumdada d'ina tschajera sgulatschanta sco da finas bandieras. Il palantschieu era fatg da cristal d'in blau profund e transparent sco l'aua da la mar cur che quella è fitg ruassaivla. Tras grondas averturas tranter las colonnas guardava viaden la notg ed en si'immensitad sgulatschavan millis da pitschens nivels che vesevan or sco grondas flurs e che creavan ina glisch fina e misteriusa.

Il pli bel da tut era però il tron da la Diala da la notg ch'era situà entamez la sala. Ses stgalims eran furmads d'in singul crap prezius verd, il sez era fatg da pidras, il pusal d'argient e set stailas da colur blaua traglischavan bufatgamain suravia. Dad omaduas varts da quest tron da bellezza eran postadas retschas da sutgas d'argient per ils giasts che vegnivan spetgads.

La Diala da la notg seseva sin ses tron cur ch'i gieva vers mesanotg, cun ina farcla da la glina en ils chavels nairs e vestgida cun ses mantè da regina. Sper ella stevan duas mattatschas da stailas en lur vestgids d'argient; e tras la notg en il fund sa muveva d'in cuntin ina chadaina da pitschens uffants da stailas che chantavan. Igl eran quai propi ils pli pitschens che na gievan anc betg tar l'Umet dal sablun en la scola da stailas, perquai ch'els n'avevan anc betg da pertgirar uffants giu sin Terra. Perquai n'avevan els er anc nagin plaz al tschiel, dal qual anora els avessan stuì guardar la notg sin la Terra e tegnair guardia. Ma chantar, quai savevan els sco ils anghels!

Tuttenina han resunà tras la sala dudesch tucs dal zain fitg bass; la Diala da la notg è s'auzada da ses tron, ha stendì sia bratscha ed ha ditg cun ina vusch loma e fina:


«Mesanotg! – E tut che dorma;

calm'e pasch a mintga olma!»


Milli giadas ha l'eco dal firmament repetì questa benedicziun. Sco chantà da chors lontans tunavi, adina pli lunsch davent, adina pli da bass:


«Calm'e pasch a mintga olma!»


Alura èsi vegnì fitg ruassaivel. Bufatgamain è la diala puspè sa tschentada sin ses tron, cun in rir buntadaivel sin sia fatscha alva e nobla. In mument èsi stà quiet enturn enturn. Ma alura han ins udì da lunsch in ramplunim che vegniva adina pli datiers e ch'è ì a finir en in immens fracass. En quel mument è siglì davant l'entrada Toni tun dals nivels; l'emprim dals giasts envidads. Enta puntg tegneva el in immens battagl da pauca e pitgava cun quel a sasez sin il venter. El ha fatg ina reverenza davant la Diala da la notg ed ha sbragì:


«Tun, chametg, qua sun jau pia!

Hai puspè chattà la via;

sin la pauca, hopp hopp hopp,

sun vegnì gist en in schlop.

Mia dunna che chamegia,

sa dat era tutta bregia,

da bainglaiti suandar,

e ta lascha salidar!


Tun, fracass e ramplunar!

er sin vi'è mes cumpar.

Gion granella è ses num,

navighesch'il pli sisum.

Cun ses bastiment da nivels,

stuess far attenziun dals privels!

Schlops e sfratgs, ennà, envi,

jau sun qua e di bun di!»


Durant ch'el scheva quai, fracassavi d'in cuntin, uschia che las pitschnas mattatschas da stailas che stevan sper il tron da la Diala da la notg han survegnì il detg battacor. Ma Toni tun n'era gnanc in nausch; el sfrigniva numnadamain tut il temp e tirava la bucca d'ina ureglia a l'autra.

La Diala da la notg ha sbassà ses chau vers l'um selvadi per al salidar ed ha manegià riend ch'el na duaja betg ramplunar uschè fitg per ch'ils uffants da stailas na tschiffian betg tema. Uss è noss bun Toni tun vegnì tut confus ed ha schluppegià bufatgamain ina perstgisa. I n'era numnadamain tuttavia betg simpel per el da betg stgadanar, surtut sch'el sa legrava.


Qua hai cumenzà a schuschurar e tschivlar en l'aria ed il segund giast è arrivà, la Lisa dal vent. Ella gieva a chaval sin ina scua, è siglida giu avant il tron da la Diala da la notg e faschond l'entir temp enclins e riend en rudè ha ella clamà cun vusch tschivlanta:


«Huiuiui e sapperlot,

sin la scua vegn dabot.

Sur ils guauds e sur la prada,

bleras uras sun sgulada.

Hai spluntà vi d'isch e porta,

scurlattà er mintga torta.

Ha ho hu, uss giai davent,

ussa vegn la Lisa vent!»


La Diala da la notg ha dà ad ella cordialmain il maun ed er la Lisa dal vent e Toni tun – che s'enconuschevan sa chapescha fitg bain – han salidà in l'auter.


E gia è arrivà il terz giast. Igl era quai la grossa Dunna dals nivels. Ella veseva or sco in ballun u sco ina gronda chanta da café; propi fitg fitg spezial. Sia fatscha era radunda ed amicabla sc'in tartuffel. Tut patgific, cun moviments fitg plauns, è ella vegnida fitg datiers dal tron da la Diala da la notg, ha fatg cun ses vestgì scuflà in curius enclin da bainvegni ed ha ditg cun vusch loma sco groma:


«Co vai al firmament?

Co statti sin la glina?

I renda anc adina,

da 'gnir a la festetta –

sch'i fiss be per la petta.

Jau sper be ch'il sulegl,

sa mussia pir marvegl.

Ses radis èn chalira,

o povra vestgadira!»


La Diala da la notg ha engrazià a la cusrina dals nivels per il salid e l'ha supplitgà da prender plaz sper Toni tun e Lisa dal vent. Senza dubi, il sulegl era er envidà; quai pretendeva tant la tradiziun sco er la maniera. Ma la Dunna dals nivels è tuttina sa quietada, pudeva ella gea seser sper Toni tun e Lisa dal vent ch'eran sa chapescha buns amis dad ella.


Tuttenina hai dà ina stgadanada ed en dad isch è sgulada la Stria dal chametg sin in rom da charvun. Il medem mument è Toni tun levà en pe cun in immens fracass, ha embratschà sia dunna e sautà in mument cun ella tras la sala. Durant quest spectacul ramplunavi incredibel e savurava orribel da zulper. Lur plaschair è stà uschè grond ch'els n'èn betg stads buns da sa retegnair. La Diala da la notg ha schizunt stuì sa tegnair il nas, uschè mal savuravi. Alura ha la Stria dal chametg laschà liber l'Um dal tun, è s'avischinada en ziczac al tron ed ha sbragì cun vusch penetranta:


«Sirr – sirr – chara cusrina – qua è il chametg!

Hai be anc svelt tutgà in tetg.

Quai è mes pensum, quai è mes destin,

sirr – sirr – cracrac – tut sfratg jau pitschnin!»


La Diala da la notg ha fatg ina reverenza ed ha supplitgà la Stria dal chametg da derasar in pau damain savur da zulper; quai na fetschia betg bain als uffants da las stailas ed er betg ad auters dals giasts envidads sco per exempel a la Marietta dal ruschè, a l'Aurora u al Cotschen da la saira.

Toni tun ha sinaquai cumenzà a raquintar a la Dunna dals nivels ina sgnocca suenter l'autra davart las dunschellas sensiblas al tschiel da la damaun e da la saira. La Stria dal chametg è però s'enclinada in pau guersch ed ha cridà latiers:


«Sirr – jau ma vi pia retegnair,

quai pos ti Diala propi crair.

Er sche jau dess gugent sinzur,

Sirr – sirr – cun derasar dal fieu l'odur.»


Alura è ella flammegiada en ziczac tras la sala ed è sesida sin la schanuglia da Toni tun.


Sinaquai han ins udì in lev schuschurim ed ina figura fitg remartgabla è passada davant il tron: il Fritz da la plievgia. Bel n'era el betg, il Fritz da la plievgia. Satigl sco ina lingera era el; lungs chavels blonds schlavazzads al pendevan en puschels sur ils egls larmus ed il nas da dafraid cotschen e giz. Sut bratsch aveva el in tarment parasol serrà e ses lung mantè era bletsch tras e tras. Nua ch'el steva sa furmava immediat giun plaun in paltaun. El ha fatg ina reverenza in pau maladestra davant la Diala da la notg, ha tratg ses vegl cilinder tut bletsch ed ha ditg cun ina vusch bragialenta dultschina e melancolica:


«Drappeli – tip – tip – chara Diala da la notg,

sun partì gia a las otg.

Fitg gugent sun jau vegnì,

sgulatschond si'l parapluie.

N'hai il matg betg bler lavur,

mintgatant be dar sinzur.

In u l'auter hai bagnà,

tras il tetg er pluschignà.

Striunà inqual paltaun,

najentà dal pur il graun.

Scurlattà tetg e paraid,

fatg tschiffar uffants dafraid.

Tredesch giunchers hai fatg giut,

quai fiss lura er gia tut.

Stoss ma cuntentar dal fatg,

auter na vai betg il matg!»


Suenter avair salidà quest giast singular, al ha la Diala da la notg admonì da betg be far narradads sin Terra, mabain d'er far dal bun e da bagnar ils ierts e las pradas. Ed alura al ha ella supplitgà da supprimer in pau la plievgia qua en sala e da betg far paltauns. Il Fritz da la plievgia ha empermess quai ed è sa tschentà sper la Dunna dals nivels.


Gia dapi in mument avevan ins udì a ramurar dalunsch ed uss vegniva quest fracass adina pli datiers. Tuttenina han tut ils vels e las bandieras da brentina en la sala cumenzà a sgulatschar e las paraids da nivels sa muventavan vi e nà. En ina furia è il Gigant dal stemprà entrà en la sala, nair ed immens, cun grondas alas che tanschevan fin giun plaun. Enta pugn tegneva el il rom d'in ruver ch'el aveva sdrappà davent. Quel ha el smanà per dir bainvegni ed entant che sia barba naira buffava enturn el sc'in nivel nair, ha el urlà a tut pudair:


«Sun vegnì da vi sur mar,

alas hai stuì montar.

Sco il diavel sun sgulà,

guaud e pizza surmuntà.

Jau hai propi fatg preschuna,

voss invit fa buna luna.

Gnanc temp hai gì da ma vestgir,

quai fa fors'inqualin sfrignir.»


El na purtava propi nagina vestgadira, ni chautschas da vent ni dad aua e gnanc ina chapitscha da turnigl da desert u stivals da favugn. Perquai ha el stuì prender plaz davos la Dunna dals nivels, suenter avair salidà cun caneruna Toni tun, la Stria dal chametg e sia dunna, la Lisa dal vent.


Alura èn arrivads ils trais fragliuns da glatsch. Sco emprim Gion da granella cun il schumber grond. El aveva ina fatscha blaua ed egls radunds ch'eran clers sco vaider ed en ils quals glischavan sbrinzlas verdas. Ses chavels eran alvs sco la naiv e si'unifurma tut traglischava da perlas da granella. Cur ch'el è entrà, èsi vegnì frestg e Fritz da la plievgia ha cumenzà a starnidar. El n'aveva betg propi per cor Gion da granella, perquai che quel al disturbava adina cur ch'el vuleva bagnar la cuntrada. Avant il tron da la Diala ha Gion da granella clapragnà cun ils chaltgogns sco tar il militar, ha sunà in rataplan da bainvegni sin ses schumber ed auzà ina vusch sgrattanta che tunava sco il sclingir da chadainas:


«Ins numna mai Gion da granella,

cun mai n'avais mai lungurella.

Ils mais che stgaudan sco l'enfiern,

clom en memoria jau l'enviern.

Jau vegn andetg, sc'in'invasiun,

conusch nagina cumpassiun.

Dal prà cun tut ses verd hardumbel,

maniz en paglia mintga stumbel.

Sajet sco milli buis enina,

las flurs gartegel finadina.

Finì per oz la schluppettada,

uss giaud cun vus la caferlada!»


La Diala da la notg n'era bain betg ina grond'amia da la lavur da quest criv signur; ma damai ch'el tutgava tar ils fragliuns da glatsch ed era in prinzi dal tschiel nobel, al envidava ella adina a sias festas ed al ha er salidà questa giada cun ina reverenza gentila.


Strusch ch'el aveva prendì plaz sper il Gigant dal stemprà, è arrivada sia sora, la Dunna Holla.

Ella era radundetta ed alva da sisum fin giudim e veseva ora in pau sc'in grond letg che chaminava cun duas grossas e lomas pantoflas vi dals pes. L'entir temp la vegniva in nivel alv or da bucca, surtut cur ch'ella susdava; ed ella susdava incrediblamain savens, pertge che la primavaira durmiva ella uschiglio il pli savens.

Uss è ella s'enclinada davant la Diala da la notg ed ha ditg ses salid. Durant ch'ella fascheva quai, la sgulatschavan grossas floccas da naiv or da las rassas. Ins chapiva er tge ch'ella scheva, cumbain ch'igl era atgnamain fladà senza tun:


«Dunna Holla è qua, Dunna Holla, juhu,

dal stanchel avess'la bainprest durmì giu!

Il sien da la stad hai jau gia cumenzà,

mes letg en la glatscha è fitg bain zuppà,

Il sulegl, quest cumpogn frivol,

ma disturb'uschiglio anc al pol.

Ses radis sajett'il maltratg,

sbuglienta mai prest sin il flatg!

Là durmiv'jau profund sco in tais,

ch'ina staila l'invit fa palais.

Gugent sun siglid'or da letg,

la festa passar na lasch betg!»


E puspè ha ella fatg in enclin e puspè è crudà in nivel da floccas da naiv or da sias rassas. La Diala da la notg la ha dà il maun ed ha ditg ch'i vegnia a dar groma sin glatsch. Quai aveva Dunna Holla snuaivel gugent; tut cuntenta è ella navigada tar sia sutga sper Gion da granella.


Qua è er gia arrivà Max da glatsch, il terz dals fragliuns da glatsch. Cun sparuns clingiants e millis cristals da glatsch glischants vi da sia montura è el passà davant il tron. El ha pitgà ensemen las sporas, ha salutà davant la Diala da la notg ed ha ditg en tun sgarant:


«O Diala, tge di allegraivel,

sun vegnì sco servient obedaivel.

Cumbain ch'i n'è betg gist mes mais,

i stgauda ch'jau suel be lais.

Ma sche tut sa radun'a la curt,

fatsch er jau sa chapescha in spurt.

In giavisch be vi jau pronunziar:

da'l sulegl po da mai distanziar.

Quest cumpogn fa vegnir egls larmus,

ed il chau ma daventa confus.

Terribel! ... Quai stoss jau bain dir,

e speresch che tuts possian chapir.»


Suenter che la Diala da la notg al ha sincerà ch'el possia seser en in lieu frestg ed arius, lunsch davent dal sulegl, ha el puspè salidà en maniera militara ed ha mess sin ils stgalims dal tron in matg da flurs da glatsch traglischantas. Alura è el ì da plaz tar plaz, ha fatg avant mintgin dals preschents sia reverenza da chavalier, e suenter esser sa preschentà er a las bellas mattettas da stailas sper il tron da la Diala da la notg, è el la finala sa tschentà da l'autra vart da Dunna Holla.


Uss hai quachegià e ballinà dadora: l'Um da l'aua è numnadamain arrivà cun pass grevs. Per el sto quai esser stà in lung viadi. El veseva er ora fitg strapatschà, s'avischinond el uss sin ses pes d'anda bratgs e guardond el enturn cun ses egliuns sco il sfurat da las carpas giufuns il lai. Cur che l'Um da l'aua na sa chattava betg en l'aua, era el numnadamain in pau da curta vesida e perquai aveva el difficultads da s'orientar en la gronda sala. Ma avend el scuvert tgi ch'era tut preschent, ha el stendì ses lungs bratschs-rauna sin tuttas varts, ha avert sia gronda bucca ed ha quachegià:


«Plitsch – platsch – blubs – quac!

Jau na sun betg in utschac!

Sun en l'aua schef da stadi,

fitg stentus è stà mes viadi.

En la mar il pli giudim,

tuttenin'in scutinim:

Davant l'isch las nixas stattan,

da la sien 'las mai scurlattan.

Voss invit han enta maun,

‹Tge? la fest'è gia damaun?›

Spert ma sun vestgì da gala –

e qua sun gia en la sala!

Poss jau seser bain umid?

L'aria tschitscha mai prest vid!»


En mintga maun tegneva el ina gronda spungia; quellas struclava el ora sur ses chau, per almain tegnair quel in pau umid. La Diala da la notg aveva però pensà a tut: per l'Um da l'aua steva a disposiziun ina gronda bognera d'argient. Sin invit da la Diala da la notg è el entrà tut cuntent en quella. Ultra da quai ha la Diala da la notg clamà natiers ina mattatscha da stailas cun ina chanta da vaider; cun quella bagnava ella senza paus il prinzi da l'aua grasslut. Quai al fascheva uschè bain ch'el tgulava dal plaschair sc'in purschè.


Qua han ins udì fins tuns d'arpa ed entrada è la Marietta dal ruschè. Ella era ina mattatscha pallida cun chavels stgirs ed enturn ella traglischavan nivels d'argient e perlas. En ses mauns purtava ella ina cuppetta fatga d'in unic diamant. Tar mintga pass ch'ella fascheva resunavan ils tuns d'arpa sco daguts crudants. Avant il tron è ella stada graziusamain en schanuglias, ha vieut levamain ses chau ed ha ditg cun vusch d'argient:


«Chara mamma, tut bufatg,

per cumond a tai hai fatg.

Aua a las flurs hai dà,

tut cun perlas decorà:

pastg e plantas en curtin,

fegls da chaglias finadin.

L'aria hai jau sfradentà,

Pradas cun argient ornà;

Sur il lai hai mess brentina –

tge frestgezza matutina!

Mamma, tes uffant charin,

merità 'vess in bitschin!»


Cun quests pleds è ella currida en bratscha a la Diala da la notg e lezza l'ha tutgà il chau cun ina fina buna. Alura è la Marietta dal ruschè sa tschentada sin ils stgalims dal tron, pusond ses chau cunter la schanuglia da la mamma.


Fin quel mument era la sala stada enzugliada en ina glisch fustga ch'aveva fatg glischar las colonnas d'argient sco radis da la glina tranter ils nivels blaus. Cun l'arrivada da la Stria dal chametg, da Fritz da la plievgia e da Dunna Holla era la fina glisch da siemi che pareva d'arrivar dal chau da la Diala da la notg sa midada in pau. Ed uss è sgulada ina splendur dorada en questa glisch tranter di e notg ed or da la notg infinita è resunada ina musica fina e misteriusa.

La Diala da la notg è s'auzada sin ses tron; il sulegl s'avischinava, il retg dal di ch'era egual ad ella areguard il rang e la reputaziun. Ed ensemen cun la Diala da la notg èn s'auzads tut ils giasts da lur sutgas. Cumbain che tschertins dad els na pudevan betg vertir il sulegl, han els tuttina stuì mussar ad el, sco retg, la duida veneraziun. Qua è la musica vegnida pli dad aut, sco in stemprà che crescha. Ils nivels èn sa dividids ed en in flum da glisch dorada è sgulada viaden la Regina dal sulegl cun ses figls e sias figlias, il Cotschen da la damaun, che vegn er numnà Aurora, ed il Cotschen da la saira, la Staila da la damaun e la Staila da la saira.

E quant bella che la Regina dal sulegl era! Ses egls traglischavan pussant ed amuraivel enina. Ses chavels tschurrads la circumdavan sco in mantè da flommas, e da la curuna sin ses chau resplendevan ils radis sco monas traglischantas. Vi da mintgin da ses mauns manava ella in da ses figls, entant che las figlias auzavan la fin da ses lung vestgì dad aur.

Uschia è pia sa preschentada la Regina dal sulegl davant la Diala da la notg e la sala era plaina da sia glisch. Plaunsieu è la Diala da la notg descendida da ses tron ed è s'avischinada a la Regina dal sulegl. Sin ses chavels nairs glischava bufatgamain la curuna da la glina. Ella ha stendì ora sia bratscha ed ha salidà il sulegl cun sia vusch clera sc'ina brunsina: «Sajas bainvegnida, sora, regina!»

Qua ha la Regina dal sulegl enclinà levamain ses chau davant la maiestad da la notg; alura al ha ella auzà plain glisch ed ha ditg:


«Er jau ta salid, o graziusa,

ti bella sora, ti notg silenziusa!

Èn er spartids noss dus munds,

branclain nus tuttina ils nauschs ed ils buns.

A mai la travaglia, a tai la pasch,

tut esser vivent circumdescha noss fasch.

Ch'il mund misterius giubileschia,

L'amur tut la vita flureschia!»


Sinaquai èn las duas reginas s'embratschadas. Cur che la Diala da la notg ha mess sia bratscha enturn il sulegl, ha la burnida fatg plaz a nivels blaus ed ina glisch tranter di e notg è sa derasada en l'entira sala. E cur che la Regina dal sulegl ha branclà la Diala da la notg, ha tut cumenzà a traglischar sco bagnà en ina mar da glisch.

Suenter quest bainvegni han las duas regentas prendì plaz sin lur trons ed er ils auters giasts èn puspè sesids. Igl era legher da guardar co ch'il Max da glatsch è sa zuppà davos la rassa da la Dunna dals nivels e co che Dunna Holla cuchegiava sut il parasol da Fritz da la plievgia ora.


Ma uss è traplignada en sala ina figura fitg curiusa: l'Um da la via da latg. I pareva sco sch'el bugliss da la ravgia e sia vestgadira n'era insumma betg festiva, sco quai ch'ins avess pudì spetgar. Sia chapitscha al steva guersch sin il chau, ses gross stivals da tgirom da la glina eran plain merda e ses mustaz era tut spalà.

Sut bratsch tegneva el il grond gutter dals Schumellins e vi d'in bindel al trottava suenter l'Urs pitschen, cumbain che quel avess stuì spetgar dadora pervi da sias toppas tut tschuffas. L'Urs pitschen pertgirava numnadamain ils vadels da la glina ed als murdeva en las chommas cur ch'els vulevan pascular sin ina faussa prada dal tschiel. Uss però purtava el in buccarè.

La Diala da la notg ha guardà fitg surstada sin l'Um da la Via da latg ed al vuleva dir ch'el na possia betg sa preschentar en questa mondura. Ma quel na l'ha gnanc laschà vegnir a pled, talmain agità era el, ed ha sbragì sco in nar:


«Dunna Diala da la notg!

Nunditg nar, sun quasi cotg:

Questa fina societad,

ha prendì la libertad,

da passar sur mia via,

sco sch'els fissan tuts gianira!

La sulada è en paglia,

Terms e foss e la bostgaglia!

Tge maniera, betg da crair,

Malavita èsi vair!»


Sa chapescha ch'ils giasts han fatg sco sch'els na savessan da nagut; surtut il Gigant dal stemprà e l'Um dal tun han scurlattà lur chaus da spir smirvegl ed han guardà innocent sco tschuttins. Ma l'Um da la Via da latg ha cuntinuà en in tun nausch:


«Cun raschun hai protestà:

Ti Gigant es strusch passà,

che trais plantas èn per terra –

surprendidas da canera.

E la Dunna dals nivels,

fa er smanis terribels,

che la crappa da miglia,

en las rassas stortiglia.

Sch'in comet uss vegn per via,

na di el mai pli adia:

Vegn giud via, malputgà,

en la glina stat fitgà!

Er il Fritz, quel da plievgia,

fa paltauns tut la gievgia,

ma ruina il latg,

ti pultrun, fai adatg!»


Qua ha er il Fritz da la plievgia vulì prender il pled per reclamar:


«En il tapun m'ha mors l'Urs pitschen,

la fora m'ha fatg 'gnir tut cotschen!»


ha el manegià cun vusch bragialenta e stueva zuppar la fora en sia nova chautscha da plievgia, la quala el aveva extra laschà far il cusunz dals nivels per la visita dad oz.

Udind quai al ha l'Um da la Via da latg ris ora tut dad aut. Ma cur che l'Um dal tun ha er cumenzà a rir, perquai che la fora en la chautscha da Fritz da la plievgia veseva propi ora fitg legher, è l'Um da la Via da latg sa vieut cunter el sco mors d'ina vespra. Ed uss èsi puspè ì liber:


«Da rir na has ti betg raschun,

ti Um dal tun, ti fegherun!

Cun sajettar e stgadanar,

las chauras m'has ti fatg scappar!

E tia dunna, quella stoda,

fa er ch'ins sto ir davos noda.

En ziczac va 'la vi e nà,

che tut da fim ha ditg tuffà!»


El era tut ord flad da la gritta ed era cotschen-fieu en fatscha. Sa chapescha ch'ils giasts al vulevan cuntradir, ma el n'ha laschà vegnir nagin a pled ed ha cuntinuà cun ses sbragizi:


«Chara Diala, per plaschair,

Jau engir, tut quai è vair.

Ed anc auter hani fatg:

L'Um da l'aua, quest maltratg,

foss e prads ha inundà,

ch'jau aveva circumdà.

Max da glatsch cun ses sclingir,

ils vadels ha fatg siglir.

Dunna Holla mia saiv,

fin sisum cuvert cun naiv!

Da la gritta, sche jau pens,

ma revolvi il dadens.»


Dapli n'è el betg pli vegnì da dir; la vusch al ha disditg ed el ha stuì cumenzar a tusser da l'alteraziun. La Diala da la notg però ha guardà nausch, pertge che l'Um da la Via da latg aveva propi raschun. Sch'ins è envidà n'èsi numnadamain propi betg pulit da far talas furbarias sin via vers il chastè da l'ospitant.

Vesend ils giasts selvadis quant seriusa che la Diala da la notg è vegnida, han els spert dumandà per perdun l'Um da la Via da latg. E sin giavisch da la Diala da la notg han els empermess tut in tranter l'auter da vulair far bun il donn ch'els avevan chaschunà. Cun quai è l'Um da la Via da latg sa quietà in pau; surtut in grond bunamaun dal Max da glatsch al ha fatg buna luna, uschia ch'el è ì davent tut cuntent cun l'Urs pitschen.

La gritta da l'Um da la Via da latg era propi stada giustifitgada. Ora sin la Via da latg aveva il bun um uss da far la pel plaina. Il dischurden che tut las forzas da la natira avevan chaschunà al tschiel nocturn era fitg grond; ed incumbensà da la Diala da la notg da tegnair là urden era l'Um da la Via da latg. El s'empudeva sche la Via da latg n'era betg pulida perfetgamain cun la scua dal tschiel e sche quella n'era betg net nettischem. Er ils craps da miglia avevan da traglischar e paupra sche las chauras dal tschiel u ils vadels da la glina magliavan il fauss traifegl da la notg u sch'els avessan schizunt ziplà ad in pitschen agnè da nivels en la launa dad aur che quel avess survegnì en quest lieu flatgs trids. Gea gea, gronds èn ils quitads da l'Um da la Via da latg!


L'arrivada dals uffants en il chastè da la Diala da la notg
[modifitgar | modifitgar il code]

Tut ils giasts da la Diala da la notg eran uss arrivads, be l'Umet dal sablun mancava anc en il grond ravugl. El era uschiglio adina punctual e perquai è la Diala da la notg sa smirvegliada e vuleva gist far guardar ina stailina or da la gronda fanestra da nivels per lung la Via da latg sche la schlitta da l'Umet dal sablun na saja betg anc da vesair.

Ma gist en quel mument è puspè currì natiers l'Um da la Via da latg e rieva talmain ch'el na vegniva strusch si cun il flad; el steva qua tut guersch e passava l'entir temp d'in pe sin l'auter. La Diala da la notg vuleva savair tge che saja uss puspè capità e tut ils auters sa chapescha er. Ma l'Um da la Via da latg vegniva strusch da dir in pled dal rir. Ins chapiva be ina frasa:


«Uss è'l or da senn, venerabla regina,

l'Umet dal sablun ha il mal da la glina!»


Schend quai mussava el l'entir temp cun il maun vers l'isch e propi, qua è er gia entrà l'Umet dal sablun, però entamez ina cumpagnia ch'era fitg remartgabla: dus uffants en chamischa da notg ed in bau da matg!

In mument tut ch'è stà sco mit da la surpraisa. Ma lura hai dà in battibugl incredibel: il Gigant dal stemprà ha urlà dal rir, l'Um dal tun ha schumbrà sin ses venter ed avess bunamain in tun che fiss ì a travers, l'Um da l'aua ha quachegià sc'ina rauna sturna, il Fritz da la plievgia tgulava dal plaschair sco in orgelet dischaccordà, la Stria dal chametg sbragiva e tuffava, la Lisa dal vent tschivlava e sumsumava, il Max da glatsch beschlava sco in buc-chaura dal plaschair – ditg curt, igl era ina ruaida betg da crair. Ed entamez steva l'Umet dal sablun tut ruassaivel, aveva ils dus uffants mintgin vi d'in maun, il bau da matg davos vi dal piz da la mantella e guardava fitg scort. El pensava: tuttenina vegn quest fracass bain a chalar!

Ed uschia èsi er stà. La Diala da la notg è stada en pe ed ha stendì ora il maun; qua èn tuts stads quiets. Ed uss ha ella dumandà tge che quai haja da muntar: dus uffants en chamischa da notg ed in bau da matg, e quai qua en il chastè a la festa dals spierts da la natira?

Uss è l'Umet dal sablun vegnì enavant, ha fatg ina reverenza ed ha raquintà cler ed enclegentaivel tgi che quest bau da matg saja e tge ch'ils uffants vulevan qua.

Sa chapescha ch'il smirvegl era uss anc bler pli grond. Ma uss nagin che rieva pli, mabain tut ch'era fascinà dal curaschi dals uffants, surtut il Max da glatsch ch'è s'avischinà uschè fitg per contemplar Pederin ch'il sulegl al avess bunamain luà davent il mustaz. La Diala da la notg ha guardà sin il bau:

«Ti has pia propi chattà dus bravs uffantets ch'èn curaschus avunda e che charezzan ils animalets talmain ch'els vulan supportar privels uschè gronds per tai, bauet da matg?», ha ella dumandà. «A Vossa disposiziun, a Vossa disposiziun, dunna Diala da la notg!», ha balbegià signur Sumsum tremblond da l'agitaziun ed ha fatg almain sis enclins davos il dies da l'Umet dal sablun. «Sapperlot, tge fortuna che quest cumpogn ha!», ha ramplunà l'Um dal tun. «Colossal!», ha fracassà Max da glatsch e tut ils auters eran dal medem avis.

La Diala da la notg però è descendida da ses tron, ha prendì en sia bratscha ils uffants ed als ha bitschà sin il frunt. «N'avais vus insumma nagina tema, vus pitschnas creatiras?», ha ella dumandà. Annina n'ha ditg nagut; ella ha be tschiffà Pederin per il maun e fatg fitg gronds egls. Pederin però ha scurlattà energicamain il chau ed ha tratg sia spada da lain. «Tema n'han els betg!», ha manegià l'Umet dal sablun riend; quai aveva el gea constatà gia pliras giadas.

Ed ins al pudeva propi crair quai, pertge che Pederin steva dretgsi e cun la spada enta maun sco in pitschen schuldà davant la societad selvadia en sala. Quai ha sa chapescha plaschì fitg bain al Max da glatsch ed er la Staila da la damaun e la Staila da la saira, ils figls dal sulegl, han tschegnà in si per l'auter. Il giuven als plascheva propi.

«Bun!», ha ditg la Diala da la notg ed ha stritgà a Pederin sur il chau vi. Uss duevan els dumagnar lur aventura cun l'Um da la glina cun agid da la grondas forzas da la natira, pertge ch'igl era propi in'aventura fitg privlusa.

La diala ha pia dumandà il Gigant dal stemprà, l'Um dal tun e l'Um da l'aua sch'els veglian gidar ils uffants. Sa chapescha ch'els vulevan e l'Um dal tun, al qual quai fascheva grond plaschair, è vegnì fitg datiers da Pederin ed Annina per controllar sch'i constettia propi ch'els n'hajan nagina tema.


«Sch'jau fatsch in grond schluppegiez,

ta sigl' la tema en culiez?»


ha el berglà. «Signur Um dal tun, jau n'hai nagina tema!», ha Pederin manegià plain curaschi ed ha prendì Annina stretgamain en sia bratscha.

Bums!... hai tuttenina dà ina sgarschaivla ramplunada ch'il palantschieu da la halla ha stremblì e che las colonnas da la cupla han cumenzà a resunar. Ma Pederin è stà plain curaschi davant il gigant dal tun selvadi cun ses chavels cotschens ed ha ditg: «Quai n'è anc stà nagut, signur Um dal tun! Fa be anc ina giada!»

Er Annina n'aveva betg fatg mucs. Ella ha be tegnì a l'Um dal tun in mail bel cotschen sut il nasun per al pacifitgar. Ch'il gigant dal tun è sa legrà da quai è cler. Riend ha el traguttì il mail, ha manegià che Pederin vegnia a daventar general d'artigliaria ed ha engirà da gidar cunter l'Um da la glina. Il medem ha fatg il Gigant dal stemprà, suenter avair fatg andetgamain in terribel turnigl e zuglià tut en cumplaina stgiradetgna, e quai senza pudair derscher ils uffants u er be tementar els.

Er l'Um da l'aua ha empermess ses agid, perquai ch'el saveva da las nixas da l'aua ch'ils uffants na temian betg l'aua e ch'els dovrian minuziusamain spungia, bognera, savun e barschun da dents. E cur che Pederin al ha schizunt detg ch'el sappia gia nudar sco ina pitschna rauna, è il gross Um da l'aua stà dal tuttafatg cuntent ed è puspè ruschnà quachegiond en sia bagnola.

Uschia avevan els er dumagnà questa prova cun bravura; be il bau da matg era gia dà enturn tar l'emprima tunada ed era restà tut il temp sin il dies. Ma quai era tuttina; quai n'aveva da muntar nagut areguard la reussida dal viadi, pertge ch'i dependeva be dal curaschi dals uffants. Quels han uss gida amiaivlamain il Sumsum tremblant a levar puspè en pe. Da questa servetschaivladad han la Diala da la notg e surtut il sulegl gì grond plaschair.

Ma uss dueva il viadi cuntinuar svelt, pertge che fin tar la muntogna da la glina eri anc fitg lunsch e cun l'alva dal di stuevan Pederin ed Annina puspè esser sin Terra en lur letgins, uschiglio n'avessan els mai pli chattà enavos. Qua gidava be in cussegl: els stuevan chavaltgar sin l'Urs grond fin tar la glina; quel pudeva numnadamain currer terribel svelt. Pia ha la Diala da la notg cumandà a l'Um da la Via da latg da manar natiers il pli svelt pussaivel l'Urs grond.

L'Um da la Via da latg ha tschiffà tema ed ha manegià che quai na giaja betg oz, perquai che l'urs saja fitg nausch, haja egls verds ed haja schizunt bunamain mors el, l'Um da la Via da latg, durant pavlar. El duaja be prender l'urs or dad uigl, ha cumandà la Diala da la notg, ins al vegnia bain a pudair calmar. Pia è l'Um da la Via da latg ì tar la stalla dad urs per srentar la bestia e la manar natiers; l'urs stueva obedir.

A l'Umet dal sablun però ha la Diala da la notg dà l'incumbensa da servir vinavant als uffants sco guid. El duaja l'emprim manar l'urs vers la prada da Nadal sin la glina. Alura cuntinueschia il viadi sur las collinas, valladas e pradas da la glina, sperasvi il gnieu da Pasca fin al chanun gigant d'argient che giaschia al pe da la pli auta muntogna da la glina. Là stoppian ils uffants vegnir chatschads en quest chanun e sajettads sin la muntogna, pertge che autramain n'arrivian els betg siadora. Sisum la muntogna stoppian els però dumagnar l'aventura cun l'Um da la glina. Fin là duaja l'Umet dal sablun esser gidaivel ad els; e gugent ha lez consentì, pertge ch'el aveva propi terribel gugent ils dus chamischochels ch'eran uschè bravs e curaschus.

Uss è arrivà natiers tras ils nivels l'Urs grond, manà vi da la corda da l'Um da la Via da latg. Quest urs era propi in monster gigantissem. Alv sco la naiv era ses pail e spess e plain zoclas. El era pli grond ch'il pli grond elefant e sch'el gnugnava, tunavi bunamain sco il ramplunar da l'Um dal tun. Uschia steva el amez la sala, ramurava e guardava pitgiv cun ses gronds egls verds traglischants. L'Um da la Via da latg guardava fitg preoccupà pervi da quest'entira istorgia. El saveva exactamain quant ferm che l'urs era e tge dents ravgiads ch'el haja. El stueva l'emprim vegnir calmà, pertge che uschia na pudevan ins segir betg raiver sin el.

Qua ha l'Umet dal sablun puspè gì in fitg bun patratg: Ils uffants duain dar ad el maila da magliar! L'urs era numnadamain in grond mangiabain; quai saveva l'Umet dal sablun da las stailas ch'al devan mintgatant da litgar in pau mel da la Via da latg, cur ch'ellas al vulevan sfuignar en il pail. Pederin è lura er ì immediat cun in mail en maun vers l'urs. Tuts che guardavan. Igl era propi in mument plain tensiun cur che l'immens monster ha avert si davant il pitschen Pederin ina buccuna ed al ha fitgà cun egls furius.

Hop! cun buna noda al è sgulà il mail da la fora cotschna viaden. E hop! è sa serrà il gnif ed uss eri legher da guardar co ch'ils egls vegnivan baud verds e baud cotschens, sco sche l'urs na savess betg sch'el duaja anc esser nausch u gia amiaivel. «Vesais, mez è el gia calmà e brav!», ha clamà l'Umet dal sablun tut cuntent. «Uss anc svelt in segund mail, alura è el dumesti sco in giattel!»

Annina è stada sin ils pizs dals pes cun in mail enta maun. Ella era propi anc fitg pitschna, pertge ch'ella na tanscheva anc ditg ditg betg fin si tar il grugnun ch'è s'avert sur ella, cur che l'urs ha savurà il mail. Pia ha l'Umet dal sablun auzà ad aut la pitschna, curaschusa Annina per ch'ella tutgia propi er la noda e – gnam! ha l'urs traguttì il mail. En quel mument ha el survegnì egls cotschens amiaivels ed ha cumenzà a sa litgar il gnif, cuntent sco in chaunin. Tge bel guardar che quai era!

«El sa er far l'artist», ha ditg l'Um da la Via da latg. Sa chapescha ch'el ha uss stuì dar a Pederin la toppa e far l'umet davant Annina. Oooh, co che quai veseva ora!

Enfin si sut la cupla da la sala tanscheva l'urs cur ch'el è sa drizzà si tut brav davant Annina che pareva sper el sco in plugl pitschnin. Il Max da glatsch era tut intgantà dal curaschi da questa pitschna mattetta. El è vegnì vi e l'ha bitschà il maun, sco ad ina gronda dama. Quai ha sa chapescha puspè fatg vegnir in pau confusa Annina.

Ma uss avevi num da betg perder pli temp. L'Um da la Via da latg vegniva gia cun ina stgala per raiver si, entant ch'ils uffants schevan adia a la Diala da la notg e ses giasts. Ina massa bitschins han els survegnì da tuttas varts. Pederin ha pensà: quel da la Maria da ruschè ha gustà il meglier – propi magnific! e quel da la Stria dal chametg il mender: in pau sco ars!

Ad Annina ha il bitschin da la Staila da la damaun plaschì il meglier e quel dal Fritz da la plievgia insumma betg bain – memia glischnus! Adascus ha ella sfruscha giu la bucca, ma propi be en il zuppà, pertge ch'en sasez eri propi fitg char che tut questas creatiras selvadias eran uschè amicablas envers els. Ins na las dastgava permalar en nagin cas.

En il fratemp aveva l'Um da la Via da latg pusà la stgala cunter l'Urs grond ed uss èn ils quatter raivids sin il dies da l'immens animal. L'Umet dal sablun seseva davant ed al guidava per las ureglias, alura vegniva Pederin, lura Annina e davos dal tut il bau da matg ch'aveva puspè ina temuna e ch'è ruschnà uschè datiers dad Annina sco mo pussaivel. Cur che tut seseva segir e bain en il pail lom, han la Diala da la notg e tut ses giast anc dà ina davosa giada chaudamain adia; ed uss èsi ì liber!

«Hop lumpaz!», ha clamà l'Umet dal sablun. L'ursun ha buffà ina giada ed anc ina giada, sco ina locomotiva, ed è currì or da la sala e sur las muntognas da nivels che purtavan il chastè, viadora en il lontan ch'ils chavaltgaders na vegnivan strusch si cun il flad.


La chavaltgada sin l'Urs grond
[modifitgar | modifitgar il code]

Gea, qua è propi stà la detga chavaltgada! Els gievan uschè spert ch'i schuschurava e buffava enturn ils quatter chavaltgaders ch'ins avess pudì pensar ch'in stemprà s'avischinia. Finas sbrinzlas squittavan a l'urs or da bucca e sclerivan davos els sco ina via da glisch tras la stgiraglia da l'univers.

Els sesevan fultschads in encunter l'auter e sgobads profund en il pail da l'urs; gnanc pled vegnivan els da dir. La chapitscha cun barlocca da l'Umet dal sablun sgulatschava sco ina pitschna bandiera en il stemprà ed Annina stueva tegnair sia poppa cun tutta forza, uschiglio fiss ella sgulada davent.

Uschia è quai ì ina bun'urella. Qua als è vegnì encunter insatge tras la notg. In'immensa botta glischanta, pli e pli datiers! I veseva or sco in chau cun ina barba alva sgulatschanta ch'era blers tschient miglias lunga. Igl era in comet ch'era sgulà enturn la glina e che scuntrava els uss sin lur viadi. Per fortuna chavaltgavan els sin l'Urs grond, uschiglio fiss questa sentupada stada fitg privlusa. Vegnind il comet adina pli datiers, han els numnadamain vis che quel prendeva la via exactamain encunter els.

Ma tuttenina ha l'urs fatg in immens urlim e buffà entirs flums da sbrinzlas davantora, entant ch'el mussava ses terribels dents. Qua è il comet svelt svià ed è filà sper els ora; uschiglio avess el segir bittà els cun ils pes ensi. E co ch'el veseva or terribel. El aveva in chau sco fier buglient e chavels sgulatschants sco fieu verd. Ils egls eran d'in mellen sco zulper e bratscha e chommas n'aveva el naginas, ma sulettamain la barba da flommas d'ina lunghezza da bain milli miglias.

Uschia è el sajettà sperasvi, qua nua ch'i na deva pli ni via ni trutg en l'immensa notg, ed ils uffants han chapì quant bun ch'igl è stà che la Diala da la notg als aveva dà in immens animal da chavaltgar, dal qual schizunt il comet aveva tema. Ma i guardava er propi ora privlus, cur che l'urs ha mussà ses dents che glischavan sc'ina retscha da sabels tras las sbrinzlas che chamegiavan or da ses gnif.

Husch, è tut stà passà, e la chavaltgada ha cuntinuà vers la glina ch'ins veseva uss gia fitg datiers. Ella vegniva adina pli gronda; uschè gronda sco mez il tschiel era ella gia ed els han realisà ch'ella veseva or fitg sumegliant a la Terra che giascheva giu là, lunsch, lunsch en la profunditad dal tschiel sco in pitschen flatg radund.

Qua è l'urs er gia sa tschentà cun in sigl curaschus sin la glina!

Tut enturn enturn era d'in spezial crap che glischava. I deva muntognas, vals e grondas planiras cun plantas singularas. Las muntognas eran alvas, sco d'argient, e las planiras melnas, sco dad aur. Sum – ha il viadi cuntinuà tras ina lunga val, ma strusch ch'els avevan realisà tge che capitava, ha l'Umet dal sablun gia clamà: «Descender!», ed els èn vegnids giu da lur fidaivel animal da chavaltgar.

L'urs è stà davant la porta in zic da la vart ed ha savurà vi da questas flurs da la glina extraordinarias che vesevan or sco sch'ellas fissan da porcellana blaua. L'Umet dal sablun però è s'avischinà cun ils uffants a la porta, sur la quala steva scrit cun diamants verds:

Entrada tar la prada da Nadal!

Da vart dretga sa chattava in pitschen buttun sbrinzlant en il grip, daspera steva:

Scalin tar il Son Niclà!

Ed uss è arrivà il grond mument!

L'Umet dal sablun ha drizzà sia mantella, ha guardà festiv, ha auzà plaunet il det mussader ed ha smatgà il buttun. Qua han ins udì a resunar en l'intern in tuchiez misterius – scalins dad aur stueva quai bain esser – e senza nagin tun è s'averta la porta. Ina glisch miaivla da milliuns chandailas invisiblas als è vegnida encunter e tegnend a l'Umet dal sablun il maun èn els passads cun battacor sur la sava da la prada da Nadal.


La prada da Nadal
[modifitgar | modifitgar il code]

Qua n'eran anc mai stads uffants; igl era ina fortuna indescrivibla per ils dus viagiaturs che la Diala da la notg als lubiva da vesair quai. Il bau da matg ha dal reminent er dastgà ir cun, pertge ch'i fiss gea stà tgunsch pussaivel che l'Urs grond al avess splattitschà u schizunt maglià si sche quel fiss stà in mument persul cun el. Murquiet è signur Sumsum pia traplignà suenter als trais, marschond quels uss vinavant sin ina via da crappels dad aur tras pignols verds.

En l'aria era ina savur magnifica da pettas. Tut las pettas dal mund parevan dad esser qua – surtut da pizieuta savuravi. In vent miaivel che schuschurava en la roma dals pignols als purtava natiers questa savur. Schizunt a l'Umet dal sablun ha quai fatg gust sin pettas; el ha nettegià manidlamain la bucca e fatg sco sch'el stuess starnidar per ch'ins na percorschia nagut. La via sin la quala els gievan tras il guaudet da pigns era cuverta cun crappels da biscuits da tschigulatta dorads. Quai savurava sa chapescha bain. Annina ha svelt ziplà in biscuit e Pederin er. Propi, quai eran dretgs biscuits da tschigulatta! – e tgenins! – hmmm!

Uss eran els arrivads or dal guaud. In mument èn els stads airi, tut marvs da la surpraisa da quai ch'els vesevan davant sai. Nagin siemi avess pudì striunar insacura insatge uschè bel!

Davant els giascheva ina cuntrada fitg fitg vasta cun ierts e champs, guauds e pradas, collinas e vals, dutgs e lais e tut surtratg d'in tschiel dorà. Igl era ina cuntrada da giugarets che veseva or sco ina vaira cuntrada; e tuttina auter, tut auter – bler pli mirveglius. Qua na creschivan però betg sco en ina dretga cuntrada tartuffels e fava, pastg e traifegl, na qua creschivan giugarets! Tut quai ch'ins po be s'imaginar creschiva qua; dals schuldads fin a las poppinas e las marionettas, da las cullinas da vaider fin als balluns. Sin champs e pradas da tuttas colurs, en bels ierts verds, vi da chaglias e plantas, dapertut pruivi, flurivi e madiravi.

I deva in champ da cudeschs da maletgs, sin il qual tut ils cudeschs da maletgs creschivan sco legums. Quai veseva ora fitg giagl ed allegher; intgins n'eran anc betg rasads ora e giaschevan sco brumbels en lur capslas, pitschnas rollas da tuttas colurs; auters eran gia averts, sgulatschavan en il vent e vulvevan ils fegls.

Dasperas avevi eras cun trumbettas e schumbers. Sco zitgas e cucumeras vegnivan els or da la terra. Betg lunsch davent sa chattavan gronds champs, en ils quals ins aveva semnà schuldads; intgins da quels vargavan gia lunsch or da la terra, auters eran anc chatschads en quella fin al culiez, e puspè auters cuchegiavan pir viadora cun il piz da la chapellina sco pitschnas spargias.

Alura avevi in champ sin il qual creschivan ursets. Enturn enturn era tratga ina saiv, pertge ch'intgins dals animalets charins eran gia madirs e libers da lur ragischs e currivan enturn faschond legras cupitgarolas.

Da l'autra vart eran ierts cun grondas e pitschnas chaglias, vi da las qualas creschivan zutgerins da tuttas colurs e grondezzas. Pitschens lajets da limunada cotschna e melna traglischavan tranter pradas da channa, sin las qualas creschivan or dals monis scruschignants spias da channa d'argient – ils balluns da zeppelin. Charinas maschinas da sgular schuschurantas sgulavan là enturn sco libellas.

Spezialmain bels eran er ils gronds pigns, vi dals quals creschivan mails e nuschs dorads sco er las plantas da pizieutas. Quellas stevan per ordinari en gruppas sin pitschnas plazzas radundas cun crappels da mandels zutgerads.

Dapertut en las plantas e chaglias udiv'ins ina dultscha musica tschivlottanta. Quella derivava dals utschellets-giugarets che sgulatschavan tranter roma da pazieuta e brumbels da zutgerins. Quels avevan là lur gnieus, en ils quals els mettevan in biscuit da menta suenter l'auter. Blers cuavan er, per ch'i schluitian anc dapli utschels da Nadal. Quels èn gea fitg dumandads tar ils uffants sin terra; surtut sch'els èn emplenids cun biscuits – tut che sa quai.

Il pli bel ch'ins pudeva insumma vesair qua, era però il curtin da poppas. Igl era quai in entir guaud da chaglias e plantettas giaglias sin in pastget da vali circumdà d'ina saiv dad aur. Vi da las chaglias e plantettas sesevan millis e millis poppas e poppinas. Sco pitschnas flurs creschivan ellas vi da la roma; l'emprim be brumbels da vali u saida, alura flurettas cun pitschnas fatschas entamez e finalmain poppinas u poppas cun chavels, chalzers e maschas en tuttas grondezzas e colurs. Vi da fins monis d'argient pendevan ellas dals roms e pudevan vegnir clegidas. Er in pitschen lai avevi en il curtin da las poppas, cuvert dal tuttafatg cun bellezza rosas d'aua. Cur che quellas flurivan ed avrivan lur fegls da saida alvs u mellens, sche devi in bufatg schlop ed en la flur averta sa chattava ina poppina da far bogn. Quai era propi legher!

Gea, e lura devi anc in pitschen guaud misterius, zuppà in pau da la vart en ina val profunda, davos ina tratga da pors da marzipan. Tut niv eri qua, senza nagina feglia; be plantettas cun tortas. Tut il temp tgulava in vent che las tortas sa sturschevan. Nagin utschellet che tschivlava, nagina maschina da sgular che schuschurava; i n'era betg fitg amiaivel en quest guaud. Ins n'al stueva atgnamain gnanc remartgar, uschè zuppà era el situà. Ma el era tuttina qua sin la prada da Nadal – il guaud da tortas.

Ins po s'imaginar co ch'ils uffants èn sa sentids, cur ch'els han vis tut questas chaussas miraculusas, durant ch'els gievan vi dal maun da l'Umet dal sablun sur trutgs da mandels zutgerads e da tschigulatta, sur punts da zutger e vias da marzipan fin tar ina pitschna muntogna illuminada bufatgamain che furmava il center da l'entira scenaria. Qua vegnivan ensemen ils trutgs e las vias sin ina plazza circumdada cun pignols.

Sin questa plazza però – e quai era il pli bel da tut! – steva la tgina dorada dal bambin. Sper la tgina, sin ina bella sutga da tats da colur blau-tschiel, seseva Son Niclà en ses tschop ornà cun pail, cun ina chapitscha da launa grossa d'in grisch argientà e la barba alva sco la naiv. En bucca aveva el ina lunga, bella pipa cun barloccas da tuttas colurs, da la quala el buffava da temp en temp gronds nivels en l'aria. Latiers ballantschava el levet la tgina dad aur e sur quella pendulava en tutta quietezza ina gloriola glischanta. Igl era fitg festiv, igl era fitg bel!

Uss ha Son Niclà vis a s'avischinar ils pitschens visitaders. El era gia infurmà, ha ris amiaivlamain, è stà en pe ed è vegnì encunter ad els schend:


«Igl è pelvair in grond plaschair!

da vus uffants tar mai avair.

Er als cumpogns salid cordial,

qua sin la prada da Nadal!»


Ed alura ha el dà il maun als uffants. Pederin era in zic schenà ed Annina anc bler pir; igl era pelvaira in mument fitg festiv. Ma il bun Son Niclà als ha stritgà il chau e las vistas ed ha ditg:


«Char Pederin e chara Annina,

da vus dus sai jau anc adina:

Fitg bravs cun mamma eras stads,

cur che tar vus essan passads.»


Ils uffants sa regurdavan sa chapescha anc fitg bain co che Son Niclà era vegnì a ses temp cun nuschs e mails e cun il pignol da Nadal. Probablamain aveva el er purtà tut las bleras bellas chaussas ch'als avevan spetgà silsuenter sin la maisa da Nadal. Quai han els pensà uss suenter avair vis che tut ils giugarets creschivan qua. Son Niclà aveva numnadamain discurrì lezza giada en lung ed en lartg cun mamma, suenter ch'els avevan ditg si bain lur verset; sinaquai aveva el prendì or dal grond satg ch'el purtava si dies da tuttas sorts chaussas e la mamma aveva spert purtà tut quai en stiva. Alura aveva Son Niclà dà dal chau, gist uschè amiaivel sco uss, ed era s'absentà. Sa chapescha ch'els al enconuschevan!

Ed uschia ha Pederin tschiffà curaschi, ha raquintà tut quai ch'el saveva anc da l'ultim Nadal ed Annina ha dà pruamain dal chau. Gea, precis uschia eri stà! Son Niclà ha confermà tut a moda uschè amiaivla ch'ils uffants han pers tutta tema ed èn ids plain confidenza vers el.

Entant curriva in umet fitg legher cun ina pitschna chanta enturn ils pignols ed als bagnava tut il temp. Latiers chantava el cun sia fina vuschetta:


«Pignol da Nadal, pignol da Nadal,

co è tia feglia fidaivla!

Verdegia betg mo da stad en la val,

mabain er d'enviern cur ch'i naiva!»


Tuttenina ha Pederin stuì rir tut dad aut. Son Niclà però ha declerà che quai saja l'umet da pizieutas, ses gidanter, ch'haja da far terribel bler cun dar aua ed avair quità da tut las bellas chaussas. Quai las fetschia vegnir uschè lomas e brinas sin Nadal. L'Umet sigliva enturn sc'in plugl tranter ils pignols e bagnava – cun aua da zutger!

Ma las pli grondas mirveglias avevan ils uffants uss sin il bambin. Sin ils pizs dals pes èn els s'avischinads, pertge che Son Niclà scheva:


«El dorma per sa rinforzar,

per tut il bun ch'el vegn a far.

Entant hai jau dad el quità,

al nin bufatg envi, ennà.

Ed è noss'ura arrivada,

l'entira terra ennavada,

al svegl jau e nus dain adia

ensemen ans mettain sin via.

Tras notg e naiv, sur prads e munts,

tar ils uffants che èn stads buns.»


Gea, qua giascheva el profund en ils plimatschs alvs sco la naiv, cun tschurrichels blonds sco aur e glischants e durmiva. Ils uffants han faudà bufatgamain ils mauns ed èn stads tut da sez en schanuglias davant la nana, uschè bel e sontg era tut. Sa mettend els però per terra, èn er Son Niclà e l'Umet da pizieutas stads cun els en schanuglias.

En il medem mument hai scalinà misteriusamain tras l'aria, sco sche milli pitschens anghelets da Nadal chantassan la chanzun da Nadal. Cur che Annina e Pederin han udì quai, han els chantà plain curaschi e lur vuschs tunavan uschè bain ensemen cun las vuschs dals anghels ch'els eran tut beads.

E durant ch'il chant resunava, crudava da tschiel ina naiv dad aur che odurava pli bain che tut las flurs dal mund. Sin las plantas e sin ils pignols enturn enturn ardevan pitschnas glischs e grondas stailas glischavan dal spitg da mintga pign en curtin. Tut era d'ina bellezza celestiala che na sa lascha gnanc descriver.

Ma gia eri puspè temp da cuntinuar il viadi. L'Umet dal sablun ha clamà da vegnir, e da lunsch udiv'ins er a ramurar e zappitschar l'urs ch'era malpazient sco in chavalut che na vul betg pli spetgar. Pia han ils uffants dà a Son Niclà il maun ed al han engrazià per tut.

Quel ha ris cordialmain ed ha svelt anc mess a mintgin in pachet cun pizieutas frestgas en il chanaster. Alura ha el fatg in segn a l'Umet dal sablun, è sa mess en sia sutga da tats, ha suflà gronds nivels grischs or da la pipa ed ha ninà il sontg uffant. Davosvart però sigliva l'Umet da pizieutas vi e nà tranter ils pigns, als bagnava e chantava sia chanzun. Ed uschia era tut puspè sco avant.

Ils trais aventuriers percunter èn returnads cun l'Umet dal sablun tar il portal d'entrada, currind sur la punt da zutger e sur las vias da tschigulatta, svelt, svelt!

Surtut il signur Sumsum fascheva ina stria prescha, pertge ch'ad el avevi plaschì il pli pauc. Nagut dal tut avevi gì per el! Nagut auter che zutger, marzipan, mandels, ivettas, limunada, tschigulatta! Gnanc in fegliet avevi, be pigns, chaglias da zutgerins e plantas da pizieutas – brrrrrr!! Na, ina tala cuntrada n'al plascheva propi betg!

El aveva però chattà in cumpogn, in bau da matg giugaret. Ma cur ch'el al era sa preschentà sco ch'i tutga, aveva quest schani be sgarà e clapragnà cun sias chommas ed alas; gnanc sumsumar en urden saveva el. Sa chapescha, el era da sturs ed enstagl d'in cor da bau battend e galant aveva el be in pèr rodas da sturs ed ina plima d'ura en il pèz. Ma sis chommas aveva quest schani da sturs! Quai al fascheva propi vegnir vilà! El, in dretg bau da matg, vegniva superà da quest clapragnot per ina chomma!

Qua al ha puspè tschiffà ina profunda brama per sia chomma ed el è chaminà cun pass energic sper ils uffants, quasi sco in pumpier cur ch'i brischa. Finalmain gievi uss vers la chomma, sin la muntogna da la glina, per ademplir il grond giavisch dals signurs Sumsum!

Davant els èn er gia s'avertas las portas, l'urs spetgava buffond da pudair partir ed ha scurlattà dal plaschair il chau gross, vesend a vegnir ses pitschens chavaltgaders. Spert èn els sesids sin ses dies en il pail lom. Davant els s'extendeva la vasta cuntrada da la glina, davos els èn sa serradas bufatgamain las portas da la prada da Nadal e... si e davent èn els ids, sur il palantschieu da la glina ch'era alv sco vatta e glischava tut singular, vers la gronda muntogna che giascheva davant els cun sias furmas curiusas sc'in grond tgeiel da groma sbattida.


Il gnieu da Pasca
[modifitgar | modifitgar il code]

Hopla!... hop!... cun gronds pass e bler fracass!... ha il viadi manà tras la cuntrada da la glina ch'ils crappels siglivan sin tuttas varts. Magari tunavi sco vaider e vesevi or sco zutger cur che l'urs rumpeva giu in toc crusta da la glina cun sias tschattas. Magari scruschivi sco naiv e fascheva pulvra enturn ils chavaltgaders ch'els stuevan serrar ils egls, e mintgatant era il fund uschè glisch e lom sco gumma ch'els crudavan bunamain giu da ses dies. L'Umet dal sablun enconuscheva però la cuntrada ed avertiva adina ordavant: «Adatg – tegnair en il chau!»

Alura manava il viadi sur ina da questas muntognas da crusta. Ils cristals sgulavan e scruschignavan ad els enturn las ureglias ch'els stuevan sa far fitg pitschens en il pail da l'urs per betg survegnir sgriffels vi dal chau. U ch'el clamava:

«Attenziun – serrar ils egls!»

Alura curriva l'urs sc'in selvadi tras in desert da la glina ch'els vesevan silsuenter or sco ils giuvens dal muliner da questa pulvra alva. U ch'igl aveva num:

«As tegnai – puz da gumma!»

Alura gievi tras ina da questas regiuns sco puding, si e giu, hop envi e hop ennà ch'ins avess pudì pensar che l'urs saja dal tuttafatg sturn. Cur ch'els avevan però chattà ora co ch'i saja da sa cumportar, faschevi sa chapescha grond plaschair ed els han stuì rir da schluppar; surtut cur ch'i vegniva ina regiun da gumma. In pli bel gieu da ballabaina che quel che l'urs fascheva cun els sin quests puzs da gumma na datti nagliur sin Terra. Quai pon ins bain s'imaginar.

Ed uss èn els arrivads en vischinanza dal gnieu da Pasca. Tuttina sco quai che tut ils giugarets e tut ils dultschims da Nadal derivan da la prada da Nadal, uschia vegnan tut ils ovs da Pasca dal gnieu da Pasca. En ina vasta vallada tut alva giascheva in immens gnieu da colur verda. El pudeva esser grond sc'ina muntogna.

A l'ur dal gnieu sesevan enturn enturn bleras bleras millis giaglinas da tuttas colurs; verdas, blauas, alvas, melnas, cotschnas, nairas, giaglias, sdrimadas e tacladas, ina sin l'autra, mintgina cun drizzà la cua vers anen ed il bec vers anora. Sur il gnieu però pendeva in sughet giu da tschiel vi dal qual era fermà giudim in bel rintg mellen. En quest rintg seseva il cot. Mintga dus muments sbatteva quel las alas e cratschlava «chicherichi-i-i-i!»

E mintga giada cur ch'el cratschlava... clac! ... uvava mintgina da las giaglinas in bel ov da colur da zutger, tschigulatta u marzipan, tut tenor la colur da la giaglina. Ils ovs rudlavan tuts en l'intern dal grond gnieu e vegnivan ramassads da bleras millis lieurettas da Pasca ch'eran ubain alvas sco la naiv u da colur mellen viv. Quellas als pachetavan cun tutta premura en chanasterets u pitschnas tastgas ed als plunavan sco ch'i tutga.

«Uschia va quai tut il temp», ha explitgà l'Umet dal sablun chavaltgond sperasvi; «il cot cratschla, las giaglinas fan ovs, las lieurettas rimnan e pacheteschan quels, fin che l'entir grond gnieu è plain. E lura è arrivada la festa da Pasca. La notg avant Pasca però prenda mintga lieuretta sia chargia dad ovs si dies e sigliotta cun quels giu sin Terra. Là ha mintga chasa en la quala vivan uffants sia lieuretta speziala che porta la notg da Pasca ils ovs.»

Quai tut era sa chapescha terribel interessant. Pederin ed Annina avessan uschè gugent vis lur lieuretta; ma il temp als ha mancà, els chavaltgavan memia svelt. «Igl è ina lieuretta da colur melna», ha ditg l'Umet dal sablun, cur che Pederin al ha dumandà. E qua eran els er gia passads sperasvi ed han be pli udì da lunsch a cratschlar in pèr giadas il cot.

Uss vegnivan els adina pli e pli datiers da la gronda muntogna da la glina. Autezza vargava quella si en la notg blauenta che sa derasava davant els, e fitg stip e giz. Ina tala muntogna na devi nagliur sin la Terra; uschè singulara na l'avess ins gnanc pudì sa siemiar; ella era sco fatga d'ina pasta alva sco tschaira u da groma tratga schelada.

Hop! ... è l'urs siglì sur in aut rempar che tanscheva enturn enturn la muntogna. Ed uss avevan els cuntanschì la finamira da lur gronda chavaltgada, ina chavorgia profunda, al pe da la muntogna da la glina – sper il chanun da la glina.


Il chanun da la glina
[modifitgar | modifitgar il code]

In pau inquietant vesevi bain ora en la chavorgia. Igl aveva qua sumbrivas dubiusas e crappa cun furmas curiusas ch'ins avess atgnamain pudì temair, sch'ins avess gì temp. Ma sch'ins n'ha betg temp, alura na pon ins er betg tschiffar tema – quai sa bain mintgin.

«Ta ferma, lumpaz!», ha l'Umet dal sablun clamà tuttenina. L'urs era anc talmain en cursa ch'el è sa ruschnà vinavant in toc sin tuttas quatter, enfin ch'el è vegnì da franar. El è stà airi gist sper in grip en furma da tgeiel che bittava ina lunga sumbriva en furma da piz sur ina plazza libra.

E precis là nua che la sumbriva era finida, steva il chanun da la glina sin ina pitschna collina alv grischa. Ella era mez sfundrada lien e stueva bain star qua gia dapi blers millis onns, pertge che sin ella sa chattava ina stresa uschè grossa da pulvra da la glina ch'ins veseva be qua e là a glischar in zic il metal da l'immensa channa dal chanun.

Quella era fatga d'in argient grischent; ella era pli grossa ch'in butschin d'aua da plievgia e bain diesch giadas uschè lunga. Ina pitschna stgala era pusada cunter l'avertura da la channa ch'era drizzada siadora encunter tschiel e betg lunsch davent steva in fist per nettegiar la channa avant che sajettar. Quest fist da nettegiar veseva atgnamain ora fitg ridicul, sco in immens barschun en furma d'erizun cun ina lunga manetscha vidlonder.

«Nus essan arrivads a la fin da noss viadi!», ha ditg uss l'Umet dal sablun. Pia èn els descendids sveltamain da l'Urs grond, il qual è immediat sa vieut per galoppar a chasa. El aveva fatg sia lavur, vuleva avair ses pavel e ses ruaus en la stalla dad urs. Quai aveva el sa chapescha merità; per dir engrazia al han ils uffants anc dà in mail e l'Umet dal sablun in splatsch amiaivel sin il davos e l'urs è trottà davent.

Ils trais aventuriers però stevan a l'ur da l'immensa muntogna e l'Umet dal sablun ha guardà fitg festiv. Uss dueva numnadamain succeder quai ch'era stà il motiv per lur viadi: l'inscunter cun l'Um da la glina e la conquista da la chomma. Aut siadora sin il pli aut piz da la muntogna steva l'Um da la glina e là sa chattava er en in pitschen guaud il badugn vi dal qual la chomma era restada pendida a ses temp.

En tun solen ha l'Umet dal sablun explitgà als uffants ch'el vegnia uss a chargiar els en il chanun; l'emprim signur Sumsum, alura Pederin ed a la fin Annina, pertge ch'ins stoppia vegnir sajettà sin la muntogna; autramain na saja betg pussaivel d'arrivar là si.

Arrivads tuts sisum, stoppian els tschertgar la chomma en il pitschen guaud, prender quella da la planta e la fermar vidlonder a Sumsum en il dretg lieu cun spida. Duessan els entupar durant lur tschertga l'Um da la glina che giaja enturn l'entir temp si là, sche na saja quai betg propi nausch. A bravs uffants na sappia el far nagut, er sch'el fetschia furius. En cas ch'il cumpogn ravgià na sa laschia però insumma betg calmar, alura dettia quai in med infallibel: ils uffants duain be clamar en agid lur stailettas. Alura vegnian els a vesair, co che quai ventschia l'Um da la glina.

Avend l'Umet dal sablun finì sias explicaziuns, ha el sgnuflà il nas, pertge ch'el era puspè vaira commuventà. Ch'el dueva prender cumià dals dus chars uffants, al gieva tuttina vaira a cor; e la finala – l'Um da la glina si là? I pudeva propi vegnir tar in cumbat, e simpel na vegniva quai betg ad esser. Cur ch'ils uffants han remartgà che l'Umet dal sablun cumenzava a vegnir in pau sentimental, al hani embratschà per dir engrazia ed al han bitschà cordialmain. Quest qua era lura propi tenor il gust da l'Umet dal sablun!

Ma uss hai gì num da sa metter a la lavur; fiss numnadamain arrivada la damaun avant ch'ils uffants avevan chattà la chommetta, alura fiss tut stà adumbatten. L'Umet dal sablun ha tschiffà il fist per nettegiar la channa, è raivi da la stgala si fin tar l'avertura da la channa ed ha pulì quella ditg e bain. Ins n'aveva gea betg pli duvrà quella dapi che l'Um da la glina era vegnì sajettà siadora avant milli onns; ed en cas che la channa na fiss betg stada net nettischem sco ina stgatla da cacau, avessan ils uffantets tgunschamain pudì sgriflar il nas cun sgular viadora.

Tut serius ed attent han els guardà tiers. L'Umet dal sablun suava sco in pudel e sch'el ruassava tranteren in pitschen mument deva el als uffants buns cussegls co ch'els hajan da tractar l'Um da la glina; sa chapescha cun tutta maniera, pertge che er la glieud la pli groppa e sgarschaivla stoppian ins adina tractar cun tact e creanza; alura vegnian els numnadamain per ordinari confus e daventian amiaivels. Schia, uss era la channa pulida a fin!

«Marsch, signur Sumsum!, viaden en il chanun!», ha clamà l'Umet dal sablun. Gea... nua era quel? Il bau da matg era sparì!

«El è franc sa zuppà, perquai ch'el ha adina ina tala tema», ha manegià Annina. Quai aveva gist anc mancà! La finala gievi per sia chommetta ed uss sa fascheva quest buglialatg or da la pulvra il davos mument?

A l'avis da Pederin n'era quai betg gist in cumportament dad um. Els èn sa chapescha immediat sa mess a la tschertga dal mitschafadias, e propi! – qua giascheva el davos il proxim grip, tut quiet e fascheva sco sch'el fiss mort. Tge temelitg!

L'Umet dal sablun al ha tschiffà per il cularin ed al ha scurlattà sco ch'i tutga.


«Sum – sum – sajetta il chanun:

jau tem ch'jau perdia il tapun!»


ha sbarbuttà il nobel chavalier cur ch'ins ha pretendì pled e fatg dad el. «Fafanoias!», ha sbragì l'Umet dal sablun. «Pervi dad el vegn fatg l'entira chaussa ed uss giascha el qua e tira en la cua? Hop, viaden en il chanun!»

En il medem mument è el vegnì tschiffà, auzà ad aut e chatschà, cumbain ch'el deva dals pes sc'in nar, cun il chau ordavant en la channa. Ils uffants han stuì rir tut dad aut, uschè curius veseva quai ora.

L'Umet dal sablun è però currì tge ch'el ha pudì tar l'autra fin dal chanun, ha drizzà la channa vers il piz da la muntogna, ha lajegià cun tutta concentraziun, ha clamà: «Adatg – serrai ils egls!», ed ha tratg vi da la grossa corda. Bums! ... hai dà in grond sfratg, in gross radi da vapur è sortì da la channa ed entamez quel vesev'ins signur Sumsum a sgular vers tschiel sco ina pitschna cula da chanun da colur brina. L'Umet dal sablun ha persequità exactamain il sajet. Geabain, el aveva lajegià bain; il bau da matg era sisum!

Uss è vegnì vidlonder Pederin. Er el è vegnì auzà ad aut. «Buna fortuna sin il viadi!», ha ditg l'Umet dal sablun ed al ha laschà ruschnar bufatgamain en la channa dal chanun. Curius eri en là, propi sco en ina gronda stgatla da cacau!

Pederin vuleva gist anc inspectar in pau pli exact quest curius ambient, qua ha el er gia udì a clamar l'Umet dal sablun: «Serrar ils egls!»

Spert ha el smatgà ensemen ils egls. En quel mument hai dà in sfratg enturn el e ... sirrrrr ... è el sgulà or dal chanun en in bel artg vers tschiel e si encunter la muntogna. Wupp! qua seseva el sisum sin l'ur da la muntogna, gist sper signur Sumsum. Omadus han guardà tut surstads in sin l'auter, ma els n'avevan gnanc anc ponderà endretg – bums... wupp! – seseva er gia Annina sco terza sper els.

«Ah!», han ditg tuts trais avrind las buccas. Ma alura han els stuì rir sur da lur atgnas fatschas surstadas. Schizunt signur Sumsum ha sfrignì, suenter avair tutgà sche tut saja anc entir vi dad el. Igl era atgnamain l'emprima giada ch'el rieva; sias lantschettas tut tremblavan dal plaschair. El era persvas che quest eveniment fetschia dad el per tut ils temps l'erox dals baus da matg. Or d'in chanun n'era anc mai vegnì sajettà in bau da matg; quai era in'aventura, in'ovra da curaschi e da virilitad sco che nagin dals blers chavaliers da la primavaira aveva fatg sin chastagners, tigls u faus! El è stà en pe plain smanis, è sa scuflà ch'el era duas giadas uschè gross sco uschiglio ed è spassegià davant ils uffants vi e nà faschond fitg curiusas gesticulaziuns.

Ins ma sto tschentar in monument, ha el pensà; en il pastget sper il gross chastagner, sper in lad fegl d'ina flur-signuria ed en posiziun d'in chavalier che sesa sin la channa d'in chanun. Mintga dumengia saira cur che la glina arriva, ston tut ils baus da matg dal conturn sa rimnar là e dar in concert da gìun festiv cun accumpagnament da paucas. Quel vegn cumponì aposta per sa regurdar da las ovras dal grond erox naziunal Sumsum.

El veseva propi gia bunamain ora sco in monument naziunal dals baus da matg, cur ch'el è sa postà suenter quest patratg commovent davant ils dus uffants ed ha ditg en in tun misterius e grev: «Lain pia ir uss a tschertgar la pitschna chomma, sinaquai che l'ovra vegnia accumplida e tut ils baus sin Terra stettian plain smirvegl davant il renum da Sumsum!»

Pederin ed Annina han sa chapescha stuì rir in zic en lur intern sur da questa curiusa luschezza dal bun signur Sumsum; ma els n'han betg laschà sentir quai, essend els uffants curtaschaivels. Els èn pia medemamain stads en pe, han drizzà lur chamischettas, han prendì lur chaussas ed èn sa mess a la tschertga da la pitschna chomma.


Il cumbat cun l'Um da la glina
[modifitgar | modifitgar il code]

Sin la glina era atgnamain tut singular e remartgabel; ma sin il piz da la muntogna da la glina eri da nar! Plantas stevan là che na vesevan betg or sco plantas, mabain sco spierts da plantas. Ellas eran alv grischas e sa sturschevan sut il pais d'ina tschendra vegliandra che pudeva esser crudada ina giada suenter gronds stemprads sin la glina sco naiv sin sia roma. Mintga planta bittava ina lunga sumbriva. Tut nair sco grossas lingias da tinta giaschevan questas sumbrivas sin il fund d'in grisch da spierts e vesevan ora fitg inquietant.

Qua e là avevi tranter las ragischs da las plantas da spierts gronds bulieus verds ch'eran segiramain fitg tissientads ed ina miffa grischatscha aveva surtratg spessamain tut la crappa per terra. Ins n'udiva betg tun; nagin utschè che chantava, nagin ventin ch'avess muventà in rom en quest guaud mort, igl era fraid sco glatsch e ruassaivel sco la mort.

Ils uffants avessan segiramain gì gronda tema, sch'els avessan gì temp; ma els eran talmain fatschentads cun la tschertga da la pitschna chomma dal bau da matg ch'els n'han gnanc realisà, quant snuaivel ch'igl era atgnamain si qua. Ins ha propi be tema sch'ins n'ha nagut da far. Quai avevan els uss gia remartgà pliras giadas. Els na schelavan gnanc, cumbain ch'els eran be vestgids cun lur chamischas da notg, talmain agitads currivan els d'ina planta a l'autra e tschertgavan suenter il badugn cun la pitschna chomma. «Hurra!», ha Pederin clamà tuttenina; «qua penda la pitschna chomma – jau la ves, jau la ves!»

E propi! Entamez ina pitschna plazza surtratga cun pulvra da la glina e miffa steva tut persula ina planta che veseva propi ora sco in pitschen badugn cuvert dal tuttafatg cun naiv. En il bist da quest badugn era chatschada ina lunga gutta da ruina e vi d'in bindel cotschen pendeva vi da quella ina singula chomma d'in bau da matg, quieta sco la mort en l'aria sombra.

Ils uffants han giubilà dal plaschair e schizunt signur Sumsum, al qual il cor era gia puspè ruschnà en las chautschas vesend quest guaud starmentus, ha il plaschair da questa scuverta tschiffà talmain ch'el ha rasà ora las alas, ha cumenzà a ramurar tut cuntent e vuleva schizunt sgular ordavant als uffants, cumbain ch'els currivan tant sco quai ch'els pudevan...

Qua è capità insatge nunspetgà: davos in grond crap ch'era situà sper il badugn è siglì nauadora l'Um da la glina mussond ils dents e sbragind sc'in nar. Ils uffants èn immediat sa fermads ed han tschiffà in l'auter per il maun.

L'Um da la glina veseva ora terribel! El era grond sc'in gigant, aveva ina fatscha grischa scrudada, plain faudas e rubaglias, pir ch'in vegl stival. Sia bucca era sgarschaivel trida; bunamain sc'in gnif, cun lungs dents mellens; enturn ses chau penderlavan chavels sburritschids e tschufs e la barba tanscheva en lungas zotlas fin tar ses lung mantè da colur grischa; si dies pendeva in grond fasch da frastgas vi d'in sughet ed enta maun tegneva el in'immensa segir glischanta.

Uschia steva el davant ils dus pitschens curaschus portachamischas. Curaschus eran els propi, gliez ston ins dir; cumbain ch'els avevan tschiffà gronda tema n'èn els betg scappads sco quai che blers auters avessan segiramain fatg, mabain èn stads airi curaschusamain. Pederin ha schizunt fatg ina bella reverenza e malgrà ch'il cor al batteva immens, ha el dumandà cun tutta maniera l'um selvadi sch'el tegnia bain en salv si qua ina pitschna chomma d'in bau da matg. L'Um da la glina ha sgrizià cun ils dents mellens ed ha sbragì:


«Tge lais, vus pitschens verms,

dal guaud quai èn mes terms!

D'in bau da matg la chomma,

duai pender sin la roma?»


Pederin al ha sinaquai raquintà senza nagina tema tut quai ch'el saveva davart l'istorgia da la chomma ed Annina consentiva trasor dond dal chau, pertge che discurrer na saveva ella betg cun quest battacor.

L'Um da la glina però steva davant els cun in sfrignir selvadi sin bucca, ballantschond l'entir temp d'ina chomma sin l'autra, e sgnuflava cun ses gnif vers ils pitschens mails ch'els purtavan cun sai. Cur che Pederin al ha dumandà a la fin da ses raquint da surdar la chomma, ha el sgrignì:


«Da dar nà la chomma ti rogas fervent –

tge das bain persuenter ch'jau saja cuntent?»


Annina al ha spert tanschì vi ses davos mail. Rapps! ...al aveva el gia maglià e sgnuflava suenter il chanaster da Pederin nua ch'igl aveva er anc in. Curtaschaivlamain al ha Pederin tanschì vi... e davent era er quel! E durant ch'il monster tragutteva anc smagliazzant quest segund mail, ha el gia savurà las pizieutas che Son Niclà als aveva dà en viadi. Plain engurdientscha vuleva el avair quellas. Igl è segiramain stà per ils uffants ina greva decisiun, ma els al han er dà nà las bellas pizieutas. Igl era propi da far vegnir si beglia e buttatsch; pertge che l'um selvadi magliava ils pachets cun palpiri da colur, corda e tut – gist sco in bov che maglia fain.

Ed entant fixavan ses egls verds gia la marionetta che Pederin aveva sut bratsch. El la vuleva avair per tut pretsch e cur che Pederin l'ha dà nà targlinond... na, quai era propi incredibel... qua ha el mors tras e traguttì quella, circa tuttina sco che nus faschain quai cun ina fraja!

Pederin era anc tut airi da la tema pervi da questa fom naira che l'Um da la glina ha gia tanschì suenter la poppina dad Annina. Quai n'era uss propi betg pli bel! Annina na vuleva absolutamain betg dar nà sia poppina ed ha cumenzà a cridar sosas larmas.


«Dà nà, dà nà la poppina,

u la chomma jau salv per adina!»


ha sbragì l'um selvadi. Gea, per quest pretsch ha er stuì vegnir unfrida la chara pitschna poppina. Igl era sgarschaivel!

Annina ha serrà omadus egls ed ha bragì terriblamain cur ch'el ha mors giu a la poppa il chau che las stgaglias da porcellana tut schluppegiavan tranter ses sgarschaivels dents. Ed el n'è gnanc sa taglià en il gnif cun far quai! Quai aveva ella numnadamain sperà adascus. Alura era er questa poppina traguttida, il davos ch'els avevan anc possedì.

L'Um da la glina ha sfruschà ses venter e litgà la bucca dal plaschair. Ils uffants però han pensà: «Uss è el cuntent ed ans dat finalmain la pitschna chomma», pertge che tut al aveva gea gustà grondius, er il chau da porcellana da la poppina ed il corp da resgim da la marionetta. Ma na, la bestga curriva gia puspè enturn a sgnuflond, sco sch'el n'avess anc adina betg avunda!

Quai era propi in'impertinenza! Pederin è sa grittentà sin il piter pir da tala engurdientscha ed ha pretendì energicamain da surdar la chomma, pertge che la maila, las pizieutas, la marionetta e la poppina furmavan segiramain in bel pretsch. Ils uffants n'avevan nagut pli da regalar. Cun egls glischants ha l'um da la glina guardà sin els – da chau fin pe –, ha tratg plaunsieu in lunghezza cuntè or da ses mantè, ha gizzà quel avant lur egls cun tutta premura vi d'in grond crap, surriend e smagliazzond davant sai vi:


«La glin'a vus daventa fossa,

jau magl uss tuts cun pel ed ossa!

Cun il cuntè jau for il venter,

as lasch sur fieu brassar silsuenter!

Gia milli onns hai giginà,

oz vegn quai tut egualisà!»


Cun quests pleds vuleva el sa derscher sin ils uffants. Tge duevan els pomai far?

Annina è sa tegnida ferm vi da Pederin e quel ha tratg curaschusamain sia pitschna spada da lain. Nagin che pensava seriusamain ch'il pitschen mattet vegnia da batter cun quella il cannibal selvadi; ma en quel mument ch'el ha auzà la spada, è capità insatge nunspetgà:

Igl è vegnì stgirenta notg, in chametg ha tremblà sur els e cun in'immensa sfratgada è l'Um dal tun siglì or da la notg directamain sin il piz da la muntogna. El è sa derschì sin l'Um da la glina, ha dà a quel ch'el è vegnì mellen e blau ed al ha stuschà per terra ch'il tarladì cannibal è rudlà sc'in satg dal plaun vi. Alura è l'Um dal tun puspè svanì en la notg ed ins ha be anc udì in mument a rudlar da lunsch. Tut quai è ì uschè svelt ch'ils uffants n'han strusch gì temp da realisar tge ch'è capità.


«Mes pover chau! E mia stgaina!

Oje tge mal! Oje tge paina!»


ha sbragì l'Um da la glina ed è sa zullà sin il terren tranter las plantas. Ils uffants avessan prest cumenzà a rir vesend ils curius smanis ch'el fascheva. El aveva survegnì talas fridas ch'el sa sturscheva sc'in verm gigantic. Tuttina ha el empruvà da puspè star en pe ed ha buffà:


«Er l'Um dal tun sco protecziun,

per vus n'è betg la schliaziun!

Jau fatsch tuttina batgaria,

oz è in di dad allegria!»


Qua è el er gia puspè stà en pe, ha tschiffà il cuntè e vuleva sa derscher per la segunda giada sin ils uffants. Immediat ha Pederin puspè auzà sia spada, e sco sch'el avess be spetgà sin quest commando dal pitschen mattet, è cumparì il gross Um da l'aua cun vistas scufladas or da la profunditad. Anc avant che l'Um da la glina vegnia da ponderar, al è squittà or da la lada bucca-rauna da l'Um da l'aua in radi d'aua fraid sco il glatsch cun tala forza amez la fatscha ch'el è cupitgà davosgiu ed è sa rudlà la segunda giada per terra.

El vuleva sa chapescha sbragir; ma strusch ch'el avriva il gnif... zisch!.... al sgulava viaden in radi d'aua ch'el vegniva be da sburflar e sgargugliar. E l'Um da l'aua n'ha betg chalà da sprizzar enfin che l'Um da la glina giascheva cregn da l'aua fraida sc'in mort; alura ha el ditg in pèr giadas tut cuntent «blubberdiquac», ha dà buntadaivlamain dal chau en direcziun dals uffants ed è puspè sfundrà.

Questa giada eri propi stà uschè legher, cur che l'Um da la glina è vegnì sprizzà per terra ed era be pli bun da sburflar e sgargugliar cur ch'el vuleva sbragir che schizunt Annina ha stuì rir. Insumma eran omadus uffants uss gia bler pli curaschus che l'emprim, uss ch'els avevan vis co che las forzas da la natira als gidavan fidaivlamain sch'i vegniva fitg privlus.

Perquai èn els s'avischinads in bun tschancun al cannibal schlavazzà davent, per al contemplar in pau meglier. Qua giascheva el sco in pudel; ma tuttina betg anc mort dal tut, pertge che da temp en temp buffava el. Pederin ha pensà in mument ch'ins pudess uss bain ir per la pitschna chomma; ma qua ha il trid gigant gia puspè cumenzà a sa muventar. El è sa rudlà in pèr giadas enavant ed enavos ed ha sburflà:


«Ma ha el er squittà mez mort,

na mida quai betg vossa sort!

Laschai mai be en pe lavar,

che vus nanins poss braslentar!»


Qua steva el er gia puspè sin sias chommas e ballantschava vers els.


«Malgrà squittada e chametg –

hai jau bainprest vus en il stretg!»


ha el sbragì e smanà il cuntè grugnind orriblamain. Uss ha Pederin auzà per la terza giada ses pitschen cuntè da lain e per la terza giada è capità insatge ch'è arrivà per l'Um da la glina tut nunspetgadamain:

Schuschurond èsi sgulà giuadora or da las autezzas, cun grondas alas nairas sco la notg. Sur la muntogna da la glina ha furià in stemprà che las plantas grischas, che stevan avant mortas ed immoviblas, èn sa sturschidas tut a schluppegiant, sco pitschens fains sin ina prada. Tge era quai?

Igl era il Gigant dal stemprà che vegniva en agid als uffants. Cun ses pugnuns ha el stratg ora en il guaud la pli grossa planta or da la terra, l'ha bittà fracassant sur l'Um da la glina ed è stà svanì uschè andetg sco quai ch'el era arrivà.

Quai tut era puspè capità talmain svelt ch'ins aveva strusch gì temp da realisar ed ils uffants han pir vis endretg tge ch'era capità cur ch'els han udì ad urlar dal mal l'Um da la glina sco in chaun gigantic. El era serrà en giun plaun sut il bist da la planta, na pudeva betg sa muventar e sbragiva uschè terribel che l'entira muntogna tremblava.

Pederin aveva uss sa chapescha in curaschi senza fin. El saveva che las forzas da la natira vegnian natiers sin ses commando. Pia è el s'avischina senza tema, sia pitschna spada enta maun, a l'utschac ch'era tschiffà ed ha ditg: «Vesas, Um da la muntogna, quai deriva da quai che ti na vulevas betg dar ora la chomma ed ans vulevas tragutter, e quai cumbain che nus t'avevan gia dà uschè bler da magliar. Uss es ti piglià e na pos pli far nagut e nus, nus giain a prender la chomma e pudain rir!»

Ed Annina al ha fatg in nas lung ed ha ditg: «Petta pajada!»

Ins po bain s'imaginar co che quai ha fatg vegnir vilà l'Um da la glina. Da la gritta ha el tschivlà sco ina serradira plain ruina, ha spidà suenter als uffants e fatg terriblas grimassas.


«Oooh! Fieu, aua ed er vent,

in ferm bumbardament!

Ma be spetgai, impertinents,

uss muss jau pir endretg ils dents!»


Uschia ha el sburflà stirond plain gritta vi da la planta sut la quala el era serrà en. El stueva avair ina forza incredibla, pertge che l'immens bist sur el ha propi cumenzà a sa muventar da ses zaccudim, uschia che Pederin ha spert fatg in sigl enavos. Igl era er nairas uras! Cric e crac! èn rut intgins roms, la planta è rudlada plaunsieu da la vart e l'Um da la glina era liber. Ses gnif tut stgimava da la gritta.


«Voss dis, quels èn quintads,

da mai vegnis vus uss smuttads!»


Uschia ha el sbragì, ha tschiffà sia gronda segir traglischanta, damai ch'il cuntè era vegnì rut dal Gigant dal stemprà, ed è sa derschì enavant...

Pederin ha puspè auzà sia spada, ma immediat al ha l'Um da la glina battì quella or da maun. Qua ha Annina tuttenina clamà fitg dad aut: «Stailas – stailas – vegni natiers!»

Ils uffants fissan segiramain stads pers, sche Annina n'avess betg clamà, pertge che Pederin aveva tschiffà ina tala tema ch'el na saveva betg tge far. Ma sin il clom serain dad Annina è uss succedì insatge propi miraculus:

Ina glischur alva è vegnida giu da tschiel e sper ils uffants stevan, en ina spertadad ch'ins na po betg s'imaginar, lur duas stailas auzond ils mauns si vers l'Um da la glina. Ina glisch tschorventanta ha traglischà da quests mauns vers ils egliuns da l'utschac gist en quel mument che quel vuleva tschiffar ils uffants.

El è sa spaventà sco sch'el avess survegnì cun in mogn giu per la chavazza, è stgarpitschà enavos, ha laschà crudar la segir ed è sa sfruschà cun omadus mauns ils egls.


«Horca – tge è quai? – sun jau tschorv?

M'ha piclà ils egls in corv?

Nu'èn ils uffants maltratgs?

Vegni qua vus buglialatgs!»


ha el sburflà, è palpagnà malsagidaivel per il guaud enturn, e perquai ch'el era tschorventà dal tuttafatg deva el l'entir temp cun ses chau gross cunter plantas e grippa. «Au!», sbragiva el mintga giada e ballantschava enavant.

«Qua ston els esser! – Là ston els star!», sgnuflava el e curriva – bums! – precis en la faussa direcziun puspè cunter in grip giz ch'il sang sprizzava sin tuttas varts. Ma malgrà tut steva el puspè si e curriva vinavant sco in malspiertà. La finala han els be pli udì el a clamar da lunsch:

«Jau as magl cun pel ed ossa, vermaniglia! Vus na ma mitschais betg – vus na ma mitschais betg!»

Ils uffants eran uschè surstads ch'els na vegnivan da dir nagut dal tut; els èn be sa fultschads fitg datiers da lur stailettas ed eran fitg cuntents. In mument èsi stà fitg quiet, alura èn las duas pitschnas stailas s'enclinadas mintgina sur ses uffant, als han dà in bufatg bitsch en ils chavels ed han ditg cun vuschinas serainas:


«Faschai spert, faschai spert, e senza perder temp!

Stai bain, il di arriva spert sco'l vent!»


E davent eran ellas sco ch'ellas eran vegnidas ed ils uffants èn restads enavos persuls.


La pitschna chomma
[modifitgar | modifitgar il code]

«Betg perder temp!», avevan las pitschnas stailas clamà. Uss avevi pia num d'ir spert per la pitschna chomma!

Pederin è lura er immediat sa mess a la lavur, è raivì sin il badugn ed ha prendì la pitschna chomma da la gutta, vi da la quala ella aveva pendì milli onns. Entant steva Annina, stendend la bratscha, sin ils pizs dals pes per retschaiver la renumada chommetta da basat. Igl era propi in mument fitg festiv!

Schia! Uss aveva Annina la chomma ed els èn chaminads loschs sco pavuns cun lur trofea tar signur Sumsum, il qual aveva sa chapescha giugà il mort dapi l'emprim inscunter cun l'Um da la glina. Sco sch'el na tutgass insumma betg tar els, giascheva el en in chantun tranter bulieus da tissi e crappa plain miffa – in pitschen mantun brin da pauc. I n'era gnanc simpel d'al enconuscher. Els han contemplà in mument l'erox che pareva mort ed èn sa legrads pensond tge fatscha ch'el vegnia bain a far uss.

Ma lura han els tschertgà vi dad el il lieu per la chomma. Pederin ha chattà ina pitschna fora sut la terza sdrima nair alva dal tschop; quella stuevi bain esser. Annina ha pia spidà mordio sin la fin sisum da la chomma ed alura hani smatgà quella cun forzas unidas en la fora. Quai era pelvaira fadius che Annina stueva tut schemair. Finalmain tegneva la chomma! Els han empruvà e vis che quella era propi fermada fitg ferm, uschia che la chomma na pudeva betg vegnir stgarpada u tagliada giu tgunschamain. Igl è gea enconuschent che spida tatga vairamain fitg bain.

Cur ch'els han gì finì questa fatschenta, han els cumenzà cun gust a svegliar il bau da matg. Els al han scurlattà vi e nà; ma el temeva uschè fitg ch'el ha giugà pli che mai il mort; e cur che Pederin al clamava per il num, marmugnava el adina be fitg da bass: «Jau sun mort, jau sun mort dal tut, jau na poss betg vegnir fatg pli mort, perquai che jau sun gia mort dal tut!»

La finala al ha Pederin sbragì en las ureglias:


«Signur Sumsum, signur Sumsum!

Guardai po voss pli nov costum!»


Qua è il tamberl siglì en pe sco piztgà d'in mustgin ed ha guardà pitgiv en fatscha als uffants: «Ha el maglià vus, l'um?», ha el dumandà tut tementà, schebain ch'el pudeva atgnamain vesair ch'els n'eran betg vegnids magliads sch'els stevan gea davant el.

Sa chapescha che Annina ha dà givels dal rir udind ina dumonda uschè tuppa. Pederin però ha guardà serius, ha mussà sin la chomma ch'els avevan tatgà si ed ha ditg: «Signur Sumsum, dai per plaschair in'egliada sin vossa chomma!»

Il gross chavalier da chastagners na pareva anc adina betg d'avair chapì tge ch'el duaja far, talmain targlinant ha el guardà da sai giuadora... Qua! ... Sco tutgà dal chametg ha el realisà tge ch'era capità. El è stà en pe ed è siglì e sautinà enturn ils uffants chantond:


«Sum – sum – hurra! Sum – sum – hurra!

Mia chomm'è qua, mia chomm'è qua!

Jau sun mez ord chadaina,

a fin va uss la paina!

Dus bravs uffants han liberà

ils baus da matg da lur quità;

Hurra, hurra, la chomm'è qua!»


Ses lung saut da legria che tutgava tar quest chant n'era anc ditg betg a fin ch'el è tuttenina vegnì disturbà d'in'apparientscha andetga che dueva esser in serius avertiment per ils trais aventuriers. Igl era gea vegnì ditg als uffants ch'els stoppian puspè returnar sin Terra anc avant l'alva dal di, ubain ch'els na vegnian mai pli a chattar enavos da la glina.

En quest mument è tuttenina cumparida ina glischur tut speziala or da la stgirenta notg ed ha cumenzà a sclerir la glina. Il fund grisch ha survegnì ina colur sco argient cotschen verd, sin tut las plantas e flurs glischava la pulvra da la glina sco naiv da colur rosa. Sur il pli aut piz da la muntogna, gist davant els, han ils uffants vis il medem mument la charina figlia dal sulegl, l'Aurora. Ella aveva auzà la bratscha sur il chau, da ses mauns daguttavan sbrinzlas da rubins ed in nivel cotschen sortiva da ses chavels. Il chau ad aut ha l'Aurora chantà cun ina vusch ch'era pli giubilanta che quella da tuttas lodolas e pli melodiusa che quella da tuttas luschainas da la Terra:


«Da lunsch s'avischina il char dal sulegl,

resveglia la Terra dals siemis marvegl.

Gia glischa dal di il fin ur argientin,

scleresch'en l'Orient il tschiel d'in cuntin.

Jau sgol sur la Terra bufatg ordavant,

sper mai la sorina glischond sc'in brigliant.

Nivlettas sco flurs chamegiantas traglischan,

a tut la natira ‹bun di!› 'las giavischan.»


Qua ha ella drizzà riend sia bella fatscha vers ils uffants ed ha ditg plain charezza:


«Uss giai, chars, uffants, festinai!

A temp sin la Terra turnai!»


Alura è ella puspè disparida; davos ella è il tschiel però restà bagnà en purpur e la terra fustga da la glina giusut glischava cotschen sco sche milliuns da rosas avessan schluppà lur brumbel sin ses fund d'ivur. Ils uffants stevan qua cun bucca averta e contemplavan la bellezza indescrivibla da quest'apparientscha; qua ha il bau da matg stratg bufatg vi da la chamischa, als ha dà la grifletta dretga e sanestra ed ha ditg tut serius e cun vusch festiva:


«Uss va 'la a fin, nossa grond'aventura,

d'a chasa turnar gia daditg igl è l'ura.

La chomma finalmain jau hai uss puspè,

quai grazia a vus, chars uffants, judihè!

As dai bain ils mauns e serrai ils egliets,

sin Terr'arrivain nus er senza bigliets!»


Ils uffants han fatg per cumond, pertge ch'els han sentì ch'igl era propi serius cur ch'il bau da matg ha ditg quai. Els han pia dà il maun ed èn sa fultschads stretg in vi da l'auter. Il bau da matg però ha clamà:


«Mamma Terra, tai clamain,

tes agid nus implorain.

Lunsch davent da tes terratsch –

prenda nus puspè en bratsch!»


Qua è s'avert il fund sut lur pes ed ils trais aventuriers èn crudads, tegnend in l'auter ferm per il maun, giuaden en la profunditad.


Puspè a chasa
[modifitgar | modifitgar il code]

Cur ch'il bau da matg ha gì ditg ses verset, èsi vegnì als uffants tut nair davant ils egls; els han sentì co che la terra è s'averta sut els e co ch'els èn filads en ina profunditad quasi infinita. Vesair na pudevan els nagut ed udir be in immens ramurim. Cun tutta forza èn els sa tegnids in vi da l'auter e na pudevan pensar nagut auter che da gea betg laschar dar ils mauns.

Uschia è quai ì in detg mument ed alura han els gì il sentiment sco sch'in pitschen utschè chantass entamez il schuschurim. Adina pli dad aut è vegnì il tschivlim, entant ch'il schuschurar è vegnì pli e pli da bass, enfin ch'ins udiva be pli a chantar l'utschè.

Qua han ils uffants gughegià d'avrir ils egls. Ha!... els sesevan sa branclond en lur chombra d'uffants, en la chamischa da notg amez la maisa! Il sulegl bittava gist l'emprim radi glischant tras la fanestra e sin la siringia davant chasa tschivlava in pitschen zaisch legramain sia chanzun da la damaun. Omadus uffants èn stads l'emprim talmain surstads ch'els èn be sa guardads cun egliuns. Alura ha ditg Pederin – ma propi pir suenter in detg mument: «Annina!» ed Annina ha ditg «Pederin!»

Cur ch'els han realisà ch'els eran per propi anc Pederin ed Annina e betg forsa utschels-mezmieur, pitschnas nursas da la glina u ballas da chanun, n'èn els betg pli stads da tegnair ed han ris da bunamain schluppar. Ma els avevan propi er fatg tras chaussas fitg spezialas ed eran uss, suenter tants privels ed aventuras, puspè a chasa e quai senza nagina botta u auters mals. Motiv da sa legrar avevan els pia detg avunda.

Tut enturn els era en il meglier urden. Il chaval da lain, la stiva da poppas, ils cudeschs da maletgs e... hurra! la poppina e la marionetta era; sauns e salvs sco sch'els na fissan mai vegnids magliads da l'Um da la glina. Schizunt ils chanasterets cun la maila stevan bain ordinads sin maisa, gist sco quai che la mamma als aveva plazzà la saira avant. Quai era propi grondius!

Els eran anc fatschentads cun contemplar tut quai giubilond ch'els han udì a s'avischinar la grossa Mina. Husch! – èn els siglids en letg. La Mina è entrada, sco mintga damaun, ed ha clamà: «Stai si, uffants, stai si! Il sulegl è gia sur la prada. Levar, Pederin, Annina!»

Pederin, quest pitschen stroli, ha fatg sco sch'el fiss pir gist sa sveglià ed ha fruschà ditg e bain ils egls. Alura ha el dumandà plain sien sch'i saja gia uschè cler. «Sa chapescha!», ha ditg la Mina e tratg enavos vi da las fanestras ils sumbrivals. Sum – è insatge sgulà tras la chombra!

«Il bau da matg!», han clamà ils uffants sco or d'ina bucca ed èn stads en in dus or da letg. Schwupp – aveva la Mina gia tschiffà il bau ed al vuleva bittar en il fieu. Ma qua ha ella sbaglià adressa tar Pederin! «Tge? far giu il Sumsum? Quel na dastgan ins betg far giu, quai è noss Sumsum, quel ston ins laschar sgular!», ha el clamà e tratg energicamain vi dal bindel dal scussal.

La Mina ha scurlattà il chau; ella na pudeva betg chapir tge che tut quai dueva signifitgar; ella era propi memia tgutga, la Mina. Damai ch'ils uffants na chalavan betg da talunar, ha ella la finala tuttina dà il pitschen bau ad Annina ed è sortida per clamar la mamma.

Apaina ch'ils uffants eran persuls, èn els ids a la fanestra ed han contemplà il bun bau. El giascheva en ils maunets dad Annina e giugava il mort. Cler, Mina al aveva er spaventà terriblamain!

Pederin ha immediat dumbrà la chommas. Gea, igl eran propi sis chommas! Pia, l'aventura n'era betg stada per nagut, la conquista da la chomma era gartegiada, propi gartegiada, ed ils Sumsums eran finalmain vegnids suenter milli onns tar lur dretg, grazia a las ovras da Pederin ed Annina. Annina ha manegià ch'ins na vesia propi betg che la chomma saja tatgada vidlonder e plain persvasiun ha ella ditg: «Spida tatga propi bain!» Mintgin vegn a crair quai suenter quest'experientscha!

Qua ha il pitschen bau puspè cumenzà a sa mover. «El senta che nus essan quai e n'ha betg pli tema», ha manegià Pederin, e tuts dus èn sa legrads. Alura han els svelt avert la fanestra, Annina ha stendì viadora ses mauns ed els han chantà l'enconuschenta chanzun da sgular. Il pitschen signur Sumsum però è svelt ruschnà sin il det mussader stendì dad Annina, ha rasà ora il pli sisum sias alas e ... sum ... è el sgulà viadora en la damaun blauenta, sur il curtin, sur la prada, lunsch, lunsch davent!


«Sta bain, sta bain, signur Sumsum!

E bun return a chasa!»


han els clamà ed al han fatg adia.

Qua è arrivada la mamma, ha embratschà ses dus uffants, als ha dà in bitsch da bun di e plinavant – e quai era bain remartgabel! – a mintga uffant in bel pachet da pizieuta cun in salid da Son Niclà. Igl eran precis ils pachets da pizieutas che l'Umet da pizieutas als aveva clegì la notg sin la prada da Nadal.

Uss eri cler – uss eri franc e segir che la mamma enconuscheva fitg bain Son Niclà e ch'ella era amia cun el; dad el enconuscheva ella era gia l'entira aventura ed er l'istorgia da l'Um da la glina ch'aveva maglia tut. Son Niclà aveva sa chapescha vis tut, poppina, marionetta, maila e pizieutas; el aveva puspè striunà tut quai or dal venter da l'Um da la glina e tramess svelt sin Terra a la mamma, sco pajaglia per ils uffants. Precis uschia eri – i na pudeva gea betg esser auter! E giubilond èn els siglids enturn culiez a la mamma!


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text è vegnì surpiglià a moda integrala da la versiun rumantscha da Vichisource, la biblioteca libra. Per consultar il document en ses context original (incl. glista dals contribuents) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Pederin sgola sin la glina