Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Arabs

Danunder èn els vegnids?

Cumbat tranter Assirs ed Arabs (728 a.C.)

La denominaziun ‹Arabs› (‹Arabi›, ‹Arabu› u ‹Urbi›) è vegnida duvrada l'emprima giada dals Assirs (inscripziun da 853 a.C.) sco designaziun per in pievel da nomads che viveva en la regiun settentriunala da la Peninsla Araba. Er da la stirpa dals Sabeans ed en il Vegl Testament da la Bibla (Genesis, 10avel chapitel) vegn duvrada questa designaziun. Sco Ebrers vegnivan designads ils Nomads ch'eran oriundamain da chasa pli lunsch en il sid. Ils perdavants dals Arabs ed er dals Ebrers èn emigrads nà da l'Africa dal Nordost (Etiopia). Questa parentella vesan ins anc oz vi da la sumeglientscha tranter las linguas e la scrittira scritta da dretga a sanestra.

En tge pajais vivevan els?

Il Proxim Orient è ina regiun cun bleras cuntradas pauc ospitaivlas (deserts, semideserts e territoris ensalads) ed intginas zonas fritgaivlas (sper flums, lais ed en furma d'oasas). En las regiuns muntagnardas sa svidan ils nivels che derivan da la Mar Mediterrana. Numerus curs d'aua sian or la stad. Sut questas cundiziuns climaticas eran ils abitants trasor en tschertga da novas plazzas da pascular per lur animals.

En la mesaglina fritgaivla na sa cruschavan betg be las vias da transit da trais continents – perquai eran impurtants ils servetschs da transport (caravanas) –, mabain er enconuschientschas culturalas, religiusas e tecnologicas fruntavan ina sin l'autra. Quests fatgs han furmà ensemen in terren productiv per culturas ritgas e cumplexas. Cun il progress en la tecnica da sauaziun èn adina dapli nomads vegnids sedentars. Els han furmà citads e sviluppà differentas novas abilitads ed occupaziuns. La finala èn ils Arabs sa derasads en l'entir Proxim Orient ed en l'Africa dal Nord.

Il Proxim Orient furma er il territori, nua ch'èn vegnidas fundadas trais religiuns monoteisticas: il giudaissem, il cristianissem e l'islam. Ils aderents da questas trais confessiuns da cretta han vivì sur tschientaners a moda armonica en il mund arab, damai che tuts consideravan sasezs sco servients d'in dieu. Ils muslims designeschan anc oz ils gidieus ed ils cristians sco ‹glieud dal cudesch›, perquai che omaduas religiuns renconuschan la bibla ebraica (il Vegl Testament).

Co vesevan or lur edifizis?

Figuras votivas preislamicas dal Jemen (terz fin emprim tschientaner a.C.)

Ils Arabs vivevan l'emprim en chasas d'arschiglia e lain. Blers vivevan però pli gugent en tendas. Ils nomads arabs che n'avevan nagin dachasa fix, mabain viagiavan adina enturn, èn in bun exempel persuenter. Ina legenda araba raquinta che l'emprim edifizi da l'Arabia saja stada la sontga kaaba. Quai è la chasa da dieu che duai esser vegnida erigida dal profet Adam. Pli tard saja vegnida construida al medem lieu ina nova chasa tras ils profets Abraham ed Ishmael. Cun l'expansiun dals Arabs han quels erigì en blers lieus magnifics moscheas e palazs. La savida dals Arabs vegn anc oz tratga a niz dals architects.

Tge mangiavan els?

Ils Arabs sa nutrivan per il pli sumegliant a blers auters pievels da la Mar Mediterrana. Impurtant era per els tranter auter paun fatg tenor agen recept, datlas, ulivas e.a. I sa tracta da princip da mangiativas simplas, natiralas e bain digeriblas che correspundan er perfetgamain a las recumandaziuns da sa nutrir modernas.

Co sa vestgivan els?

Ils Arabs purtavan per ordinari vestgadira elavurada a moda fitg bella. Ils umens sa vestgivan tenor veglia tradiziun cun ina mantella che tanscheva fin schanuglia e cun in turban sin chau. Las dunnas purtavan vestgids pli lungs.

Co veseva or lur scrittira?

Rutas commerzialas tras l'Arabia preislamica

Ils Arabs èn stads in dals emprims pievels ch'han sviluppà ina scrittira. L'arab vegn scrit da dretga a sanestra. L'alfabet ha 29 bustabs. Ils vocals na vegnivan oriundamain betg scrits, pli tard han ins segnà quels per simplifitgar la lectura a persunas betg arabas. La scrittira araba sumeglia quella dals Ebrers ed omadus alfabets disponan quasi dals medems suns. In exempel per la lingua araba furman ils pleds a'raabi أعرابي (‹nomads›) ed arabi عربي (‹abitants da las citads›) che pudessan omadus furmar l'origin dal pled ‹Arab›.

En tge crajevan els?

Ils Arabs considereschan Abraham sco lur perdavant. Els din ch'els derivian da ses figl vegl Ishmael e dal figl vegl dad Isaak Esau. Quests dus umens duain avair cret sco emprims en in sulet dieu.

97 % dals Arabs èn oz muslims. Els crain en Allah, pia sco ils cristians e gidieus en in sulet dieu. Il num ‹Allah› signifitgescha verbalmain ‹Dieu›; quel na sa differenziescha pia da princip betg dal dieu dals gidieus e cristians, mabain vegn be scrit auter. Avant che l'islam è sa furmà l'onn 610, aduravan ils Arabs numerusas divinitads pajaunas en furma d'idols da crap e da lain. Var 2,8 % dals Arabs èn cristians, ca. 0,2 % gidieus.

Tgi dad els è oz anc famus?

Al Khwarismi (emprima mesadad dal 9avel tschientaner) è stà in impurtant matematicher oriund da l'Iran. El vala sco fundatur da l'algebra, ed il term algoritmus deriva da ses num.

Il scienzià Omar Khayyam (1048–1131) è daventà enconuschent en tut il mund surtut tras sias poesias (quartinas) cumparidas suenter sia mort.

Ibn Ruschd (1126–1198), enconuschent en il vest sut il num Averroes, è stà in filosof famus. El ha fatg enconuschent en il temp medieval l'Europa cun las impurtantas ovras dad Aristoteles.

Ibn Khaldun (14avel tschientaner) vala sco fundatur da las scienzas socialas. El è s'occupà da la convivenza d'umans en famiglias, vitgs, citads e stadis.

Tge è restà dad els?

Ina caravana amez l'Arabia Saudita odierna

Expansiun dal mund arab islamic tranter 620 e 750 s.C.

Ils Arabs han conservà ed enritgì la savida antica dals Grecs e Romans.

La pli grond'ovra da lur cultura è il coran scrit en lingua araba. Quel vegn venerà da 1200 milliuns muslims sco sontga scrittira. Blers da ses vers, numnads suras, emprendan ils muslims ordadora. Il coran na dastga betg vegnir translatà; quai pretenda almain la ductrina propi stgetta.

Nossas cifras numnain nus ‹cifras arabas›. Ils Arabs han oriundamain surpiglià quellas dals Inds; tuttina sa lascha constatar che bler impurtant è arrivà sur ils Arabs en nossa cultura europeica.

La cultura araba exista fin oz. Sin l'entir mund vivan ca. 300 milliuns Arabs. Quels sa repartan sin bundant 20 pajais arabs che sa chattan en il Proxim Orient, l'Africa e l'Asia. L'entir territori s'extenda da la Sahara dal Vest fin al cun cunfin da la Tirchia. Igl è quai ina surfatscha da 13,6 miu. km². L'agricultura furma l'occupaziun principala en il mund arab. I vegn surtut cultivà furment, ierdi, ris, tirc e panitscha. Intgins pajais arabs disponan er da grondas reservas da petroli.