Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Cartaghinais

Ord Wikipedia

Tgi eran ils Cartaghinais ed en tge pajais vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Il territori cartaghinais vers 270 a.C.

Cartago sa chattava en l'Africa dal Nord, sin il territori da la Tunesia odierna. Cartago è vegnì fundà l'onn 814 a.C. da Fenizians oriunds da la citad da Tyrus. Lur flotta da guerra dominava la part occidentala da la Mar Mediterrana. Ils Cartaghinais fundavan domicils commerzials surtut en l'Africa dal Nord e dal Vest e fin en Spagna. Da zin da la Britannia e d'arom da la Spagna vegniva fatg bronz. Da Cartagena en la Spagna dal Sid arrivava argient, aur da l'Africa dal Vest. En manufacturas vegniva producì fier d'auta qualitad or da minerals metallics indigens. Er il commerzi a gronda distanza cun purpur, tailas e spezarias rendeva bain. En il quart e terz tschientaner a.C. era Cartago avanzà a la pli ritga citad da la regiun da la Mar Mediterrana e dumbrava dapli che 400 000 abitants.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

Represchentaziun artistica da la citad da Cartago

Ils edifizis da Cartago sumegliavan quels dals Grecs e Romans. Ils pli impurtants edifizis publics eran da crap ed avevan autas colonnas. La glieud simpla percunter viveva en pitschnas chasas da quadrels. Las chasas dals Cartaghinais avevan ina curt interna, en la quala sa splegava ina gronda part da la vita dals cussadents. Là vegniva lavurà e da bell'aura er mangià, pertge ch'ina stanza da mangiar n'avevan ils Cartaghinais betg. Ils palantschieus da l'edifizi eran munids cun mosaics. La curt n'aveva nagin tetg, uschia che la plievgia vegniva rimnada en ina funtauna. Enturn la curt eran situads ils locals d'abitar: stanzas da durmir e chaminadas, ma er ina stanza per retschaiver ils giasts. Famiglias spezialmain bainstantas avevan schizunt in bogn. Istorichers romans rapportan da chasas da fin sis auzadas.

Tge mangiavan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Ils vegls Cartaghinais cultivavan furment, palmas da datlas, ulivers, vignas, mails granats, figs, mandlas e nuschs. La pestga era fitg productiva. Davant Cartago vegniva surtut pestgà ton, da las costas atlanticas da la Spagna e dal Maroc derivava pesch ensalà.

Ils Cartaghinais mangiavan spaisas sumegliantas sco ils umans che vivan oz en questa regiun. Els faschevan er paun. La cuntrada era ordvart fritgaivla, anc pli tard valeva la provinza Africa sco graner da Roma.

Co sa vestgivan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Mosaic ch'è vegnì chattà a Cartago

En la citad existivan numerusas tessarias e tenscharias. Tranter auter eran ils Fenizians e Cartaghinais enconuschents per l'elavuraziun pretensiusa dal cotschen purpur ch'era fitg tschertgà.

En tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Ils Cartaghinais crajevan en blers dieus. La gronda part dals dieus derivavan da lur patria, la Fenizia. Il dieu protectur da la citad era Melkart. En si'onur aveva lieu mintg'onn ina gronda festa.

Co veseva or lur scrittira?[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziun punica (ca. 5avel tschientaner a.C.)

Ils Cartaghinais faschevan diever da l'alfabet fenizian, dal qual derivan blers dals alfabets ch'èn oz en diever. Igl èn be sa mantegnidas paucas inscripziuns stgalpradas en crap. A Cartago existevan numerusas bibliotecas, ma tar la destrucziun da la citad tras ils Romans èn tuttas brischadas.

Las guerras punicas[modifitgar | modifitgar il code]

Ruinas da l'anteriura citad da Cartago

En questas guerras han las duas pussanzas Cartago e Roma battì per la predominanza en la Mar Mediterrana. Ils Cartaghinais vegnivan designads dals Romans sco Punics, perquai il num da las guerras. La relaziun tranter Cartago e Roma, che daventava adina pli pussant, era stada a l'entschatta paschaivla.

Cur che Roma ha vulì eriger a Sicilia ina basa, ha Cartago considerà quai sco smanatscha per sias possessiuns en il vest da l'insla. Sinaquai è prorutta ina guerra sin la mar. L'emprima battaglia navala 260 a.C. cunter ils Cartaghinais ha prendì ina fin blamabla per ils Romans; ma quels han emprendì da quai ed han pudì gudagnar la proxima battaglia. Suenter ulteriurs cumbats ha Cartago stuì dumandar per in contract da pasch. Ils Romans han pretendì immens custs da reparaziun e la rumida cumpletta da la Sicilia.

L'onn 218 a.C. è il chau d'armada cartaghinais Hannibal partì davent da la Spagna en direcziun da Roma. El ha traversà las Alps cun var 50 000 schuldads a pe, 9000 schuldads a chaval e 37 elefants. Cumbain che numerus da ses schuldads e quasi la mesadad dals elefants da guerra èn schelads u crudads en las Alps, al èsi reussì da surprender ils Romans en l'Italia dal Nord e da victorisar quels repetidamain. Forsa avess el er pudì conquistar la citad da Roma, ma la finala ha el fatg naufragi, perquai ch'il refurniment or da la patria ha mancà.

En la Segunda Guerra punica èn ils Romans ids a terra en l'Africa ed avanzads vers Cartago. La guerra è ida a fin cun ina sconfitta dals Cartaghinais en la Battaglia da Zama. Cartago è vegnì sfurzà da surdar quasi l'entira flotta da guerra e tut ils elefants da guerra. L'anteriura pussanza gronda aveva mo pli muntada regiunala.

Tras refurmas e success commerzial ha Cartago danovamain cumenzà a flurir a partir da 190 a.C. Roma na vuleva però betg che ses anteriur adversari daventia puspè ferm. Ils Cartaghinais han fatg tut il pussaivel per pudair far cun ils Romans in contract da pasch, ma adumbatten. L'onn 149 a.C. è Cartago vegnì conquistà. Ils abitants ch'han survivì han ins vendì en la sclavaria. La citad è vegnida destruida cumplettamain e la terra apparentamain «springida cun sal, sinaquai ch'i na possia mai pli crescher là insatge».

Sut Cesar han ils Romans danovamain fatg da la citad in impurtant center da commerzi e flotta, pertge che la posiziun geografica era strategicamain ordvart favuraivla. Cartago è daventà ina da las grondas citads da l'Imperi roman. Durant la migraziun dals pievels è la citad vegnida occupada l'onn 439 dals Vandals germans ch'eran arrivads nà da la Spagna en l'Africa. Durant l'expansiun islamica han ils Arabs conquistà l'onn 698 Cartago e destruì la citad cumplettamain. Tunis è daventà il nov center d'administraziun. Oz sa chatta Cartago a la periferia da Tunis, furma in'attracziun turistica e tutga tar il Patrimoni cultural mundial.

Tgi dad els èn oz anc famus?[modifitgar | modifitgar il code]

Munaida cartaghinais che mussa (probablamain) Hannibal ed in da ses famus elefants da guerra

Hannibal è per lunschor il pli famus Cartaghinais. Fin l'ultim n'ha el mai pers ina battaglia. Las strategias da Hannibal eran genialas e vegnan anc oz instruidas a las academias militaras en tut il mund.

Il Cartaghinais Mago ha scrit en il segund tschientaner a.C. in'enciclopedia agrara en 28 toms; quella è vegnida translatada en latin e grec.