Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Da l'Egipta e Mesopotamia als Grecs e Romans

A l'origin da l'umanitad e da la civilisaziun

L'Africa – la tgina da l'umanitad

L'Africa vala sco tgina u origin da l'umanitad. Ils pli vegls fastizs umans ch'èn enconuschents èn vegnids chattads en l'Africa da l'Ost. Da qua anora è l'umanitad sa derasada sur blers millis onns en tut las parts dal mund.

En l'antica eran viadis per via terrestra privlus e stentus, tant pli ch'ins stueva percurrer en l'Africa dal Nord ed en il Proxim Orient vasts deserts. Per viadis a gronda distanza era la via maritima adattada bler meglier. Tras quai era l'Africa dal Nord colliada sur la Mar Mediterrana pli ferm cun ils ulteriurs reginavels vegl orientals e cun l'Europa che cun las ulteriuras parts da l'Africa.

En la Val dal Nil en l'Africa dal Nordost eran las cundiziuns spezialmain bunas: bler sulegl, ma er avunda aua. Las inundaziuns annualas ladavan il terren, uschia che la fritgaivladad dal terren n'è betg tschessada sur millennis. Il Nil serviva er sco sistem da transport. Uschia è sa sviluppada en l'Egipta ina da las emprimas civilisaziuns. Da là anora è l'agricultura sa derasada gia baud en auters territoris, tant en l'Africa sco er en la Mesopotamia.

La mesaglina fritgaivla

Il clima en il Vegl Orient è l'entir onn chaud avunda, quai ch'era decisiv per ils umans preistorics. La gronda part da la regiun è però ubain cuverta cun muntognas intransiblas ubain bler memia sitga. Plantas ed animals prospereschan be là nua ch'igl ha aua: a las rivas da flums u a la costa da la Mar Mediterrana, nua ch'ils nivels sa svidan a las spundas da las muntognas. Questas regiuns numnan ins er ‹la mesaglina fritgaivla.›

En quest territori s'univan las vias da traffic da trais continents: l'Asia, l'Europa dal Sid e l'Africa da l'Ost. Da quai è sa sviluppà in viv stgomi da rauba e tecnologias. Er differentas influenzas culturalas e religiusas sa scuntravan en questa regiun. Perquai èn sa furmadas qua las emprimas culturas autas en tut il mund:

En la Val dal Nil, en il sidvest da la mesaglina fritgaivla, ils Egipzians.
En la Mesopotamia ils reginavels dals Sumers, Accads, Babilonais ed Assirs.
A l'ur al sidost da la mesaglina fritgaivla, en il territori da l'Iran odiern, il reginavel dad Elam, suandà dals Meds e Persians.
A l'ost da la costa mediterrana citads sco Ebla ed Ugaris; pli tard ils Ebrers, Arabs e Fenizians.
A l'ur settentriunal dal territori, en l'Anatolia, ils Hetits, suandads dals Frigs e Lids.

La Mesopotamia

Clima e geografia

A las regiuns da costa da la Mar Mediterrana pussibiliteschan las precipitaziuns regularas da vegl ennà la cultivaziun da granezza. En la Mesopotamia percunter datti be l'enviern in pau precipitaziun, la gronda part da l'onn èsi sitg. Il pajais è circumdà da muntognas ed en il sidost da la mar. Vers vest suonda l'emprim in desert, alura la muntogna dal Libanon. Ils nivels da la Mar Mediterrana cuntanschan be darar la vallada. En l'ost è situada la muntogna Zagros, davos quella sa chattan la muntogna Kuhrud e las vastas steppas e deserts da l'Asia. Nà da questa vart n'arriva medemamain nagin'aua. Quasi la sulett'aua entra nà dal nord, da las muntognas da l'Armenia. En il Caucasus naschan ils dus flums Eufrat e Tigris. Quels vegnan spisgentads d'aua da plievgia e da naiv. En la muntogna stira il current furius cun sai terra. Cur ch'ils dus flums cuntanschan la planira, curran els be pli plaun. Uss sa depona il terren ch'els mainan cun sai sin il fund e furma in terren cultivà ordvart fritgaivel.

L'Eufrat, situà en il vest, è il pli lung dals dus flums. El curra quasi per lung dal desert, perda bler'aua ed avanza be cun bregia fin la mar. Il Tigris, situà en l'ost, cuntanscha la mar sin ina via pli curta. El maina cun sai l'entir onn bler'aua ed ha per part ina ladezza da 200 meters.

Il sidost da la Mesopotamia sa numna Caldea. Questa part da la regiun è cumplettamain planiva. En il decurs dals millennis han ils flums furmà vastas zonas da sedimentaziun, uschia ch'il terren alluvial ha surcuvert mintga malgulivezza. La primavaira, cur che la naiv lieua en muntogna, manavan las inundaziuns mintgamai cun sai nov terren. Bainbaud daventava il terren però puspè fitg sitg – quai che na fa betg surstar sch'ins pensa a las temperaturas da stad da 40 grads en la sumbriva sco er al fatg ch'i na plova otg mais a la lunga quasi insumma betg. Ma cun sauar, vul dir manar natiers aua nà dal flum, è il terren daventà ordvart fritgaivel. Uschia supponan ins schizunt che Caldea haja furmà il model per il paradis biblic.

Il nordvest da la Mesopotamia era main planiv. Ma er là è il pajais fitg fritgaivel e maina cun sauar suffizientamain a fitg bunas racoltas.

Svilup da la civilisaziun

Pir suenter l'invenziun da la sauaziun è la Mesopotamia pia daventada abitabla per propi, e vers 5000 a.C. èn arrivads ils emprims abitants, probablamain nà da la regiun da costa da la Mar Mediterrana. Sin ils champs sauads creschivan panitscha, lentiglias e sesam. En ils ierts creschivan pumers, uschiglio surtut palmas. Las datlas, ils fritgs da las palmas, vegnivan elavuradas a moda multifara: a paun, vin, aschieu e zutger; ed ils bists vegnivan duvrads sco laina da construcziun. Ils prads sauads cun aua dals flums nutrivan bovs, nursas, aucas ed andas.

Colonias sparpagliadas èn creschidas ensemen plaunsieu a citads. Las citads vegnivan regidas da retgs sacerdotals. Dals emprims millennis è sa mantegnì fitg pauc. Il livel da l'aua sutterrana è fitg aut e tavlas da scrittira fatgas d'arschiglia sa schlian. Tschients generaziuns da retgs èn sa succedidas, da las qualas nus n'enconuschain gnanc ils nums.

Indrizs da sauar adina pli efficazis han augmentà fitg ferm la producziun agrara. Uschia èsi stà pussaivel da schliar ina part da la populaziun da l'agricultura e da l'engaschar per construir ulteriurs sistems da sauaziun, tempels ed auters edifizis gronds. Vers 4000 a.C. devi citads cun dieschmilli abitants. Per l'administraziun duvravi ina lingua scritta. L'emprim sa tractavi tar quella d'ina scrittira da maletgs. Ma da dissegnar quels duvrava bler temp. Cun simplifitgar pass per pass la scrittira, èn ils maletgs la finala daventads simbols.

Ils pievels da la mar

Il Vegl Orient avant l'arrivada dals pievels da la mar

L'emprima mesadad dal 13avel tschientaner a.C. aveva il temp da bronz tardiv cuntanschì sia culminaziun. Ils retgs dals reginavels avevan repartì tranter els las parts dal mund ch'eran enconuschentas. Navs cun bains da commerzi e da luxus navigavan sur la Mar Mediterrana, manond cun sai ambra, zin da Tigris, arom da la Cipra ubain vaschella da terracotga da Canaan.

La catastrofa è vegnida nunspetgadamain: En la segunda mesadad dal 13avel tschientaner èn pliras civilisaziuns idas a frusta. Entaifer be 50 onns è svanida or da l'istorgia la gronda part da las autas culturas en la part orientala da la Mar Mediterrana. Ils Hetits èn svanids quasi senza nagins fastizs. Troja è vegnì destruì. La cultura minoica e micenica en Grezia è ida da rendì, medemamain quella da Canaan en la Palestina odierna. E schizunt l'Egipta è stada pertutgada fitg ferm e n'ha mai pli cuntanschì la grondezza d'antruras. En la veglia Grezia è ida a perder la scrittira e l'abilitad d'eriger edifizis gronds.

Tar retschertgas ed exchavaziuns a Creta èn vegnids a la glisch en la muntogna differents abitadis che sa protegivan cun fortificaziuns cunter attatgaders nà da la mar. Ils umans avevan bandunà en massas las regiuns da costa fritgaivlas. Tge era quai ch'aveva fatg sa retrair ina civilisaziun flurinta en la muntogna selvadia?

En blers lieus en la part orientala da la Mar Mediterrana èn ins fruntads sin citads abandunadas e vastas devastaziuns che crodan en quest temp. I na sa tracta pia betg d'eveniments locals. Tge pudess esser stà la raschun? Ina suletta raschun n'avess probablamain betg gì in tal effect.

Raschuns tectonicas: En l'ost da la Mar Mediterrana fruntan pliras plattas continentalas ina sin l'autra. Per il spazi da temp che stat en discussiun han ins pudì cumprovar in ferm augment da terratrembels. Ma: Da terratrembels na scappan ins betg en l'auta muntogna. Probablamain han intgins terratrembels manà a tsunamis. Ma schizunt lura s'allontaneschan ins in pau da la riva, na va però betg 1000 meters en l'autezza. Plinavant: talas catastrofas da la natira vegnivan probablamain consideradas sco chastis dals dieus, cunter ils quals ins na pudeva oramai far nagut.

Raschuns climaticas: I sa lascha mussar ch'il livel da la Mar Mediterrana era da quel temp bundant pli a bass che quai ch'igl è per ordinari il cas. En la regiun da la Mar Egeica eri bler pli sitg ch'uschiglio. A quai pudess er sa referir la brev ch'il retg dals Hetits ha tramess al farao cun la dumonda da trametter granezza (cf. survart). L'Egipta n'aveva nagin problem cun setgira: Il Nil manava natiers mintg'onn avunda aua or da l'Africa Centrala e las inundaziuns rendevan ils champs fritgaivels. Il farao ha tramess intginas navs cun granezza. Memia pauc! Ils umans fomentads han bandunà lur abitadis ed èn sa rendids cun lur possess vers sid en tschertga da territori da colonisaziun pli fritgaivel.

L'assagl dals pievels da la mar

Danunder èn vegnids ils pievels da la mar? Segir èsi ch'ina part dad els derivava da la Mar Egeica. Els eran fugids da la fom. Parts da la populaziun dals territoris ch'ins aveva assaglì èn s'unids cun els, bain perquai ch'els avevan medemamain fom. Probablamain sa chattavan tranter els er mercenaris senza lavur. Al contract da pasch tranter l'Egipta ed ils Hetits da l'onn 1259 a.C. (cf. survart) era numnadamain suandada ina lunga perioda da pasch, en la quala lur servetschs n'eran betg stads dumandads.

Igl era in temp ordvart guerresc. En la citad Ugarit (a la costa orientala da la Mar Mediterrana) è vegnida a la glisch ina tavla da terracotga, en la quala in retg avertescha in auter: «Prepara las armas! Ils attatgaders vegnan surprendentamain nà da la mar!» Nus savain ch'il farao als numnava ‹pievels da la mar›. Quels avevan differentas linguas e culturas. I n'ha betg dà grondas battaglias, mabain adina puspè assagls, pliras undas d'attatgas.

A la fin dal temp da bronz furmavan chars da guerra che vegnivan guidads da guerriers cuirassads la pitga principala da mintg'armada. I para schizunt ch'ils retgs enconuschevan mintgamai quests guerriers per num. Ils chars da guerra da las duas armadas adversarias attatgavan in l'auter a moda frontala. Davos ils chars suandava l'infantaria (schuldads a pe) ch'eran strusch cuirassads. Tar quests schuldads sa tractavi per part d'atgna glieud, per part da mercenaris. Quels cumbattevan sperond da pudair far in ritg butin.

Ils pievels da la mar percunter han ignorà tut las reglas da guerra che valevan da lez temp. Els na disponivan ni da chars da guerra ni da chavals. Els eran armads sumegliantamain a l'infantaria dal farao. Ultra da quai sa servivan els da lantschas, las qualas ins aveva fin qua be duvrà per ir a chatscha.

Els arrivavan sin navs ed eran fitg svelts. Avant che l'armada possia sa metter en posiziun, eran els gia davent. Sch'els fruntavan sin in'armada, n'attatgavan els quella betg da davant, mabain da pliras varts. In'impertinenza betg da crair! Els duvravan be tutgar in chaval, ed in char da guerra era gia mess ord cumbat. Ils guerriers cuirassads n'avevan strusch ina schanza cunter ils attatgaders agils.

Il farao era vegnì avertì a temp. La chapitala avev'ins spustà en il sid. L'onn 1177 a.C. ha Ramses III victorisà ils pievels da la mar. El è vegnì sin l'idea geniala da gnanc laschar vegnir a terra ils attatgaders. Tranter la flotta dal farao ed ils artgers sin la terra èn ils attatgaders vegnids surventschids cumplettamain.

Apparentamain aveva el però be destruì ina part dals pievels da la mar, pertge ch'el ha fatg ina cunvegna cun ina part dad els. El als ha colonisà a Canaan che furmava da quel temp ina provinza egipziana. Igl è er documentà ch'el als ha tramess granezza. In pau a la giada èn els sa maschadads cun la populaziun indigena.

A la sava d'ina nov'epoca

Tras l'assagl dals pievels da la mar è ida a fin l'epoca dals reginavels gronds, steris. En ils vegls reginavels vegniva tutta pussanza directamain dal retg. Nagut na capitava senza sia voluntad. Tut decideva be el. Questa furma d'administraziun inflexibla n'era però betg effizienta per in reginavel da gronda dimensiun. Surtut sch'ins na disponiva betg da meds da communicaziun svelts.

Al lieu dals reginavels ch'èn ids en decadenza èn sa furmads novs: ils Fenizians, Assirs e Grecs èn stads ils ertavels. Igl ha cumenzà in nov svilup tecnologic: il temp da fier. Er la strategia da guerra è sa midada: in'infantaria bain equipada ha uss furmà il coc da mintg'armada. Cun las citads-stadi ha cumenzà ina nova fluriziun. La dictatura dals retgs era a fin ed ha per part stuì far plazza ad emprimas furmas da la democrazia.

Er en l'Africa dal Nord è sa sviluppada en l'ulteriur decurs da l'antica sper l'Egipta ina segunda pussanza: Cartago, la pussanza gronda che dueva dominar vers la mesadad da l'emprim millenni a.C. la part occidentala da la Mar Mediterrana. Pli tard han ils Romans victorisà Cartago ed er conquistà l'onn 30 a.C. l'Egipta. L'Imperi roman ha dominà sinaquai blers tschientaners a la lunga l'entira regiun da la Mar Mediterrana, pia inclus il Proxim Orient e l'Africa dal Nord. Cartago ha alura furmà il graner da l'Imperi roman, fin ch'ils Vandals èn sa patrunads l'onn 439 da questa provinza. Intgins tschientaners pli tard han ils Arabs conquistà l'Africa dal Nord ed èn avanzads fin en Spagna.

Sin la ruta da commerzi vers l'intern ed il sid dal continent african furmava plinavant vers la fin da l'antica Aksum in reginavel da gronda purtada.

L'antica europeica

L'avanzament da la Grezia

Tuttina sco en la Mesopotamia ha la civilisaziun en il territori grec cumenzà cun la furmaziun da citads-stadi. Las citads èn creschidas en lieus lucrativs: costas, ports, flums, vias commerzialas, lieus spezialmain fritgaivels... Las ulteriuras parts dal pajais eran quasi nunabitadas, pertge ch'i deva anc memia paucs umans per colonisar l'entir territori. Tge senn avessi gì per ina citad-stadi d'occupar e da defender la retroterra quasi nunabitada?

Las citads-stadi cumbattevan ina l'autra, ma ils Grecs sentivan tuttina ch'els tutgavan ensemen. Durant ils gieus olimpics taschevan las armas, ed en cas da smanatschas d'ordaifer univan els lur armas cunter l'inimi.

Ils Grecs han gì in grond interess da surpigliar la savida da lur vischins e da veglias civilisaziuns e da s'occupar da dumondas spiertalas da tut gener. Dals Grecs avain nus er d'engraziar nossa furma statala: l'idea da la democrazia han ils Grecs stgaffì.

Roma arriva a la pussanza

La populaziun en il nord da la Mar Mediterrana era creschida sur tschientaners, ed avant duamilli onns devi be pli pauc territori nunutilisà, quasi dapertut eran sa domiciliads umans. Er Roma era oriundamain be ina pitschna citad-stadi tranter autras. Pass per pass han ils Romans però surpiglià la pussanza sur l'entira regiun da la Mar Mediterrana e vastas parts da l'Europa.

In sistem da dretg fidabel ha segirà tschientaners a la lunga in temp vaira paschaivel en vastas parts da l'Imperi roman (Pax Romana), cumbain ch'i vegniva savens fatg guerra als cunfins da l'imperi. Ils Romans han persequità la politica d'allianzas prudenta d'in'administraziun vaira autonoma per promover la loialitad dals abitants da las provinzas. Ils partenaris d'allianza avevan da pajar taglia e da furnir schuldada, autras obligaziuns pli grondas envers Roma na devi betg. Ils funcziunaris statals romans empruvavan tant sco pussaivel d'evitar problems pervi da differenzas culturalas. Els intervegnivan be, sch'els vesevan smanatschada la supremazia romana. Pli tard è il cristianissem daventà la religiun statala, unind l'Imperi roman en la cretta.

Baininqual dals pievels suttamess aveva patì avant sut l'agen regent, magari incalculabel, e sut malsegirezzas economicas e fominas. Conflicts armads cun stirpas u pievels vischins furmavan la regla. La submissiun sut l'urden roman ha savens muntà qua in meglierament da lur situaziun. Blers umens giuvens servivan gugent en l'armada romana: Cumpareglià cun la vita purila eri bunamain luxurius da sa trategnair als cunfins da l'imperi en in champ fortifitgà roman. Grondas battaglias devi be darar. Tgi ch'aveva dumagnà ventg onns da servetsch, manava cun sai a chasa ina facultad respectabla.

L'Imperi roman a l'autezza da la pussanza

‹Senatus Populusque Romanus› (‹Senat e pievel da Roma›) – l'ensaina da l'Imperi roman

Dispitas en connex cun la pussanza e la difficultad da reger in imperi da talas dimensiuns han manà a la spartiziun da quel en in Imperi roman occidental cun la chapitala Roma ed en in Imperi roman oriental cun la chapitala Constantinopel. Omadus imperis parzials han però considerà sasezs vinavant sco part d'in'unitad ideala.

Durant in tschert temp èn schizunt stads en uffizi quatter imperaturs: dus imperaturs senior (che purtavan il titel Augustus) adoptavan mintgin in imperatur junior (che purtavan il titel d'uffizi Caesar). Ils imperaturs junior pudevan sa lavurar en, fin ch'els remplazzavan ils imperaturs senior. In ulteriur avantatg: tar ils numerus conflicts en l'imperi pudeva mintgamai in imperi procurar per urden, entant che l'auter cuntinuava cun las ulteriuras fatschentas. Remartgabel: relaschava in imperatur ina lescha, valeva quella per l'entir imperi.

Il temp da la migraziun dals pievels

Ils Gots han oriundamain probabel populà la regiun da la Mar da l'Ost. Gia vers la fin dal segund tschientaner èn els sa mess sin via en autras regiuns. Ils Ostrogots han colonisà la regiun situada en il nord da la Crim. Ils Visigots èn l'emprim daventads sesents en il nord dal Danubi. Dapi l'onn 332 valevan els sco alliads dals Romans. Els han retschet granezza, aur e mintgatant territori da colonisaziun. Persuenter mettevan els a disposiziun truppas (ils Foederati) e defendevan ils cunfins da l'Imperi roman.

A partir dal quart tschientaner èn alura ils pievels da l'Europa vegnids pli e pli en moviment. Quai è bain d'attribuir a pliras raschuns:

En l'Europa dal Nord è il clima sa pegiurà, quai ch'ha manà adina pli savens a nauschas racoltas.
Il gust da l'aventura, da scuvrir novas terras ha franc er giugà ina rolla.
E la Roma tant ritga e pussanta ha quasi figurà sco in magnet.

Ins na sto betg s'imaginar questa migraziun dal pievel sco in marsch sfurzà. Aveva ina stirpa decimà la selvaschina en ils guauds circumdants e laschava la racolta dals champs suenter, sa rendevan els in pèr valladas pli lunsch, en ina cuntrada pli chauda e fritgaivla. Là restavan els alura in u plirs onns. Ils Visigots per exempel han fatg sin lur fugia selvadia dals Huns 3000 km en 40 onns, pia en media be 75 km l'onn.

L'onn 375 è il pievel da chavaltgaders dals Huns penetrà cun immensa forza vers vest. Ils Ostrogots èn vegnids suttamess. Ils Visigots èn fugids sur il Danubi en l'Imperi roman. Perquai ch'els avevan da patir da las schicanas dals funcziunaris romans, n'han betg survegnì il territori da colonisaziun giavischà ed avevan d'endirar fom, han els pers la pazienza. Els èn sa mess sblundregiond en viadi tras l'Imperi roman ed han schizunt conquistà Roma l'onn 410. Cun lubientscha dals Romans èn els ids a star en la Frantscha dal Sid ed en Spagna. La citad Toledo en la Spagna Centrala dueva furmar lur chapitala fin la conquista tras ils Arabs.

Adina novs pievels èn uss penetrads en l'Imperi Roman, en fugia dals Huns e bain er da la fom. Roma ha pers la Britannia e las provinzas settentriunalas. Ils Vandals èn sa rendids davent da la Slovachia odierna vers sid. L'onn 406 èn els penetrads sur ils cunfins romans al Rain ed avanzads sblundregiond fin en Spagna. L'onn 429 èn 80 000 guerriers cun dunnas ed uffants sa rendids sur Gibraltar en l'Africa ed han suttamess l'onn 439 Cartago, il graner roman. Ils Francs èn ids dal Rain Bass en la Frantscha dal Nord, ed ils Juts (Danemarc), Anglons (Schleswig-Holstein) e Saxons (Germania dal Nord) èn sa rendids sin las Inslas Britannicas odiernas.

Declin e renaschientscha da la Roma occidentala

La nausch'administraziun, il nepotissem e las numerusas guerras, betg be als cunfins, han indeblì l'Imperi roman adina dapli. Ils imperaturs da la part orientala ed occidentala da l'imperi han cumenzà a cumbatter in l'auter. Theoderich, il manader dals Ostrogots, è daventà l'onn 497 imperatur da las restanzas da l'Imperi roman occidental. El ha purtà a l'Italia trent'onns pasch ed è vegnì numnà Theoderich il Grond. Alura ha Justinian I, l'imperatur da l'Imperi roman oriental, cumenzà cun la reconquista da l'Imperi roman occidental. El ha fatg destruir tut quai che regurdava als Ostrogots ‹eretics›. Suenter l'onn 522 n'èn ils Ostrogots mai pli vegnids menziunads.

Justinian n'è betg stà ferm avunda da defender l'entir imperi. Ils Langobards han bandunà lur patria a l'Elba e conquistà ina gronda part da l'Italia. La Lumbardia è vegnida numnada tenor els.

L'Imperi roman oriental ha pers l'interess vi dal vest e concentrà sias forzas adina dapli en l'ost. E l'onn 774 èn ils Langobards vegnids victorisads dals Francs.

Sin terren roman ha be il Reginavel dals Francs survivì la migraziun dals pievels. Ils Francs han cumenzà a furmar l'Europa. Lur retg Carl il Grond ha conquistà in immens reginavel. L'onn 800 è el vegnì curunà dal papa sco imperatur. En furma dal Sontg Imperi roman da naziun tudestga ha la tradiziun da l'Imperi roman antic cuntinuà anc var 1000 onns.